TIẾP CẬN TỪ LÝ LUẬN TRIẾT HỌC
BÀN VỀ TÍNH HAI MẶT TRONG HỆ THỐNG TRIẾT HỌC CỦA HEGEL
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) là một triết gia quan trọng trong lịch sử triết học, nổi bật với tư tưởng duy tâm khách quan Sinh ra tại Stuttgart (Đức) trong thời kỳ văn hóa rực rỡ, Hegel sớm bộc lộ niềm đam mê triết học và đạt được nhiều thành tựu đáng kể Năm 1807, tác phẩm "Hiện tượng học tinh thần" của ông đánh dấu bước ngoặt trong việc hình thành thế giới quan triết học của mình Từ 1812 đến 1814, Hegel hoàn thành "Khoa học Logic", trình bày các quy luật và phạm trù cơ bản của phép biện chứng Năm 1817, ông xuất bản "Bách khoa toàn thư các khoa học triết học", củng cố vị trí của mình trong triết học.
Hegel đã xây dựng một hệ thống siêu hình học phức tạp, nhằm cung cấp một cơ sở mới cho việc tư duy về các cấu trúc của thực tại và các biểu hiện của nó trong đạo đức, luật pháp, tôn giáo, nghệ thuật, lịch sử và quá trình tư duy Triết học của ông không chỉ khám phá bản chất sâu thẳm của tồn tại mà còn mang lại phương pháp tư duy hiệu quả cho con người.
Trong triết học của Hegel, ông đã thể hiện sự mâu thuẫn trong sự phát triển của nước Đức trước cuộc cách mạng tư sản, phản ánh tính hai mặt của giai cấp tư sản Một mặt, triết học Hegel mang tính tiến bộ và cách mạng, đóng vai trò chuẩn bị tư tưởng cho cuộc cách mạng Mặt khác, nó cũng chứa đựng những tư tưởng bảo thủ và phản động, phản ánh sự không triệt để và tính hèn nhát của giai cấp tư sản Đức.
* Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP HCM
1 Ludwig van Beethoven (1770 -1827): nhà soạn nhạc người Đức
2 Immanuel Kant (1724-1804): nhà triết học người Đức
3 Samuel Enoch Stumpf, Lịch sử triết học và các luận đề, NXB Lao động, Hà Nội,
Để hiểu rõ triết học Hegel, cần có cách tiếp cận phù hợp Trước hết, triết học của Hegel rất đa dạng, vì vậy chỉ có thể bàn về một số nội dung quan trọng nhất Thứ hai, "Hiện tượng học tinh thần" được xem là nguồn gốc và bí mật của triết học Hegel Cuối cùng, cần tiếp cận lý luận Hegel từ một tầm nhìn toàn cảnh, giúp nắm bắt được quá trình vận động biện chứng của tinh thần và chỉ ra những mâu thuẫn cơ bản trong triết học của ông.
Nguyên lý cốt lõi trong triết học Hegel là sự thống nhất giữa tồn tại và tư duy, coi thế giới hiện thực là biểu hiện của "Ý niệm" hay "Tinh thần" (Geist) Hegel sử dụng thuật ngữ này để chỉ khía cạnh tinh thần của vũ trụ, mà trong các tác phẩm của ông, khía cạnh này được thể hiện như một tinh thần phổ quát Tinh thần của mỗi cá nhân, cùng với tinh thần của mọi hữu thể có ý thức, đều là những biểu hiện cụ thể và hữu hạn của tinh thần phổ quát này.
Ý niệm của Hegel tương tự như những khái niệm của Plato, với hệ thống những cái phổ quát trừu tượng mà từ đó các sự vật và sự kiện trong thế giới có thể được hình thành và hiểu rõ bản chất Tuy nhiên, Ý niệm của Hegel khác với Ý niệm của Plato ở hai điểm quan trọng.
Hệ thống tư duy được cấu trúc chặt chẽ và phát triển theo thời gian, theo Hegel, nhận thức thay đổi từ thế hệ này sang thế hệ khác, dẫn đến việc không tồn tại chân lý vĩnh cửu hay lý tính phi thời gian Lịch sử tư duy như một dòng chảy, bao gồm mọi ý tưởng của các thế hệ trước và ảnh hưởng từ điều kiện sống của thời đại hiện tại Do đó, không thể khẳng định một suy nghĩ nào là đúng hay sai mà không xem xét mối quan hệ với lịch sử.
1 Trần Nhu (chủ biên): Từ các triết gia tự nhiên đến Karl Marx, NXB Đại học Quốc gia TP HCM, 2001, tr.198
2 Edward Craig: Triết học, NXB Tri thức, Hà Nội, 2010, tr.131
3 Trong tiếng Đức, từ Mind (Geist) đôi khi còn được dịch là Spirit (tinh thần)
Trong khi những Ý niệm của Plato tồn tại độc lập, thì Ý niệm của Hegel chỉ hiện hữu khi nó là hiện thân của một cái khác Do đó, cần có tự nhiên, tức là tập hợp các đối tượng cụ thể quen thuộc xung quanh chúng ta.
Vì nó tồn tại như hiện thân của Ý niệm, nên nó phản ánh đầy đủ các thuộc tính của Ý niệm đó Sự phát triển trong Ý niệm được hiểu theo nghĩa đen qua sự xuất hiện liên tục của các mô hình biến đổi trong tự nhiên.
Ý niệm và tự nhiên có mối quan hệ chặt chẽ, với ý niệm là một dạng của tự nhiên Tuy nhiên, chúng cũng khác biệt đến mức được coi là đối lập: ý niệm mang tính trừu tượng và không bị giới hạn bởi thời gian hay không gian, trong khi tự nhiên chứa đựng nhiều sự vật cụ thể Sự tồn tại của hai yếu tố đối lập này, nhưng đồng thời lại liên kết với nhau, sẽ là nền tảng cho sự phát triển tiếp theo.
Hegel cho rằng nhiệm vụ chính của hiện tượng học tinh thần là tái hiện toàn bộ tiến trình lịch sử mà nhân loại đã trải qua Ông chỉ có thể thực hiện điều này trong phạm vi tư tưởng, phản ánh sự phát triển của ý thức nhân loại trong quá trình nhận thức và cải tạo thế giới, từ thời thượng cổ đến thời kỳ của ông Ở thời kỳ thượng cổ, con người chỉ mới có ý thức cảm tính.
Con người nhìn thế giới như một thực thể xa lạ, đối lập với bản thân Trong thời kỳ chiếm hữu nô lệ, con người mới bắt đầu có ý thức về bản thân Theo Hegel, trong thời Trung cổ, ý thức con người trở nên bất hạnh khi chỉ tuân theo Chúa và từ bỏ cuộc sống trần thế, nhưng đồng thời cũng mang lại niềm hạnh phúc vì sự gần gũi với Chúa Chỉ sau thời kỳ này, nhờ sự phát triển của khoa học và phong trào khai sáng, lý tính - khả năng trí tuệ cao nhất của con người - mới được nhận thức đầy đủ.
Hegel cho rằng sự phát triển của tinh thần bắt đầu từ trạng thái hiện tượng ban đầu, nơi tinh thần tồn tại như một cá thể có ý thức nhưng chưa đạt được tự - ý thức và tự do Tiến trình này không chỉ đơn thuần là lịch sử hay logic, mà là sự kết hợp độc đáo của cả hai yếu tố Lịch sử được coi là một tiến trình tất yếu của tinh thần, đi theo con đường logic để đạt được mục tiêu cuối cùng Sự phát triển của tinh thần mang tính biện chứng, phản ánh sự tiến hóa liên tục trong nhận thức và tự do.
1 Nguyễn Hữu Vui (chủ biên): Lịch sử triết học, NXB Tư tưởng - Văn hóa, Hà Nội,
2 Peter Singer: Karl Marx, NXB Tri thức, Hà Nội, 2011, tr.37
Trong mối quan hệ giữa chủ nô và nô lệ, chủ nô ban đầu có vẻ nắm quyền lực tuyệt đối, nhưng chính nô lệ là người tạo ra giá trị và thay đổi thế giới qua lao động của mình Sự phát triển ý thức của nô lệ dẫn đến tự do cho họ, trong khi chủ nô ngày càng phụ thuộc vào nô lệ Điều này minh họa cho sự phát triển tinh thần vượt qua mâu thuẫn Hegel cho rằng những cá nhân có ý thức cao hơn về tinh thần chính là những người làm thay đổi lịch sử, hợp nhất quốc gia và thiết lập thể chế Trong chính trị, mâu thuẫn dẫn đến trật tự mới, nhưng trật tự này lại tiềm ẩn những vấn đề mới, và khi đến thời điểm, nó sẽ bị phủ định Hegel coi tinh thần là hiện thực tối hậu, với mục tiêu lịch sử là giải phóng tinh thần khỏi ảo tưởng và xiềng xích, khẳng định rằng lịch sử không phải là sự ngẫu nhiên mà là một quá trình tất yếu hướng tới mục tiêu.
Siêu hình học của Hegel có thể gây khó khăn cho người đọc, nhưng khi áp dụng vào lịch sử nhân loại, nó trở nên rõ ràng hơn Hegel tin rằng lịch sử không chỉ là chuỗi sự kiện ngẫu nhiên mà là quá trình phát triển hợp lý của tinh thần và ý thức.