GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
Cơ sở lí luận của vấn đề
1 Khái niệm về kênh hình
Kiến thức trong sách giáo khoa Vật lý, đặc biệt là ở lớp 8, được truyền đạt qua nhiều loại ngôn ngữ khác nhau như ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ đồ hoạ và ngôn ngữ toán học Ngôn ngữ văn học được thể hiện qua văn bản chữ viết, trong khi ngôn ngữ toán học được trình bày thông qua công thức, bảng biểu và số liệu Các ngôn ngữ khác được minh hoạ qua hình ảnh, tạo nên sự đa dạng trong cách tiếp cận và hiểu biết về môn Vật lý.
Kênh hình là tập hợp các hình thức thông tin trực quan như hình vẽ, ảnh chụp, video clip, bảng biểu, sơ đồ và đồ thị Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền đạt kiến thức và minh họa cho bài học, có giá trị tương đương với kênh chữ.
Vật lý, một môn học trong khoa học xã hội, rất cần sự trợ giúp của kênh hình, đóng vai trò là phương tiện trực quan và nguồn tri thức cốt lõi cho người học Hình ảnh đa dạng từ sách giáo khoa, tranh ảnh, hình vẽ đến màn hình PowerPoint không chỉ giúp học sinh nhận thức về các hiện tượng vật lý mà còn là nguồn tri thức để khám phá kiến thức mới Điều này yêu cầu học sinh phải chủ động khai thác kiến thức từ kênh hình, trong khi giáo viên cần hướng dẫn và tổ chức cho học sinh làm việc với các hình ảnh để thu nhận kiến thức hiệu quả Việc biết cách làm việc với kênh hình sẽ giúp học sinh dễ dàng nắm bắt kiến thức và tự học vật lý, đồng thời nâng cao chất lượng dạy học của giáo viên Do đó, việc sử dụng kênh hình cần được các nhà giáo và nhà nghiên cứu chia sẻ kinh nghiệm để áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.
Mỗi loại kênh hình đóng vai trò khác nhau trong việc tạo ra hình ảnh trực quan về đối tượng nhận thức Do đó, hiệu quả sử dụng của từng kênh hình cũng khác nhau trong quá trình nhận thức các đặc điểm của sự vật và hiện tượng vật lý.
Sau đây là các loại kênh hình và kỹ năng làm việc, cách rèn luyện các kỹ năng đó cho HS:
- Kỹ năng khai thác thông tin từ tranh ảnh, hình vẽ:
Tranh ảnh trong sách giáo khoa vật lý cung cấp thông tin quan trọng giúp áp dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống Chúng không chỉ mang tính thông tin mà còn kích thích tư duy hình ảnh và trực giác Việc khai thác thông tin từ các tranh ảnh này là bước khởi đầu cần thiết để nâng cao hiểu biết và ứng dụng vật lý hiệu quả.
Nguyễn Xuân Diệu tại Trường THCS Lê Quý Đôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc quan sát toàn cảnh và các điểm nhấn trong tranh Qua đó, học sinh có thể sử dụng phản xạ, kinh nghiệm và tư duy trực giác để kết hợp với kiến thức liên quan, nhằm phát hiện thông tin có giá trị từ tác phẩm nghệ thuật.
Hình ảnh với tư cách là đặc tả hoặc sự phản ánh khái quát hiện thực khác quan là một nguồn tri thức quan trọng, đóng vai trò là công cụ dạy học thiết yếu trong lĩnh vực vật lý.
Hinh anh tao nên nhưng biêu tương chân thưc tao điêu kiên đê hinh thanh môt cach vưng chăc khai niêm, kiên thưc cơ ban.
Hinh anh đẹp nhiêu mau sac giao duc thâm my co tac dụng kich thich hưng thu hoc tâp cua hoc sinh.
Hình ảnh trực quan về đôi tượng giúp học sinh quan sát trực tiếp, tạo ra biểu tượng ban đầu về sự vật và hiện tượng, từ đó hình thành kiến thức một cách dễ dàng hơn Thực tế, kinh nghiệm dạy học cho thấy học sinh rất thích thú với tranh vẽ và hình ảnh.
Học sinh có thể không đọc nhiều sách, nhưng các em thường thích thú với hình ảnh Những bức ảnh giúp các em quan sát kỹ lưỡng hơn, ghi nhớ lâu hơn, và dễ dàng lưu lại trong trí nhớ so với các kênh chữ Hình ảnh hiện nay rất đa dạng và phong phú, bao gồm ảnh đen trắng và ảnh màu của các sự vật hiện tượng, được đưa vào sách giáo khoa và tài liệu tham khảo.
Ảnh giao khoa là một nghệ thuật mô tả đối tượng khách quan thông qua thông tin, tác động đến thị giác của con người Đối tượng được ghi lại bằng máy chụp ảnh, với đặc điểm cơ bản là mô tả sự vật hiện tượng trong trạng thái tĩnh, tại một thời gian và không gian nhất định.
Ảnh giáo khoa cung cấp tài liệu thiết thực cho giáo viên trong việc giảng dạy nội dung bài học Khác với tranh ảnh phản ánh trực tiếp, ảnh mang tính chân thực hơn, chứng minh sự vật, sự kiện, và cảnh quan trong cuộc sống Vì vậy, ảnh có sức thuyết phục và giúp học sinh tin tưởng vào đối tượng mà mình nghiên cứu.
Tranh chân dung có giá trị như các tư liệu lịch sử, giúp học sinh hình thành biểu tượng con người và hiểu thêm về những công trình, cũng như công hiến của các nhà khoa học đối với nhân loại.
Khi sử dụng tranh ảnh trong giảng dạy, giáo viên cần lưu ý một số điểm quan trọng Trước tiên, cần nghiên cứu kỹ nội dung và kết quả của các hình ảnh dự định sử dụng Giáo viên nên chuẩn bị và tìm hiểu những tình huống để học sinh có thể khai thác thông tin từ nội dung của các bức tranh một cách hiệu quả.
+Tim hiêu tâp hơp thông tin tư liêu đê hương dân hoc sinh suy nghi, thao luân.
+ Xac đinh thơi điêm sư dung co hiêu qua nhât.
GV: Nguyễn Xuân Diệu 4 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN download by : skknchat@gmail.com
SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si
Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
Trên lớp, giáo viên cần sử dụng hình ảnh và tranh vẽ có kích thước rõ ràng để học sinh dễ dàng quan sát Nếu hình ảnh nhỏ, giáo viên có thể tổ chức thảo luận theo nhóm hoặc theo bàn để đảm bảo mọi học sinh đều có cơ hội quan sát và hiểu rõ nội dung.
- Kỹ năng khai thác thông tin từ bảng biểu, đồ thị, sơ đồ:
Bảng biểu, đồ thị, sơ đồ có vai trò quan trọng trong việc tóm lược, so sánh, biện luận các kiến thức, các quy luật vật lý.
Bảng biểu cung cấp một tóm tắt rõ ràng về các thông tin liên quan đến các đối tượng và đại lượng vật lý Khi làm việc với loại kênh thông tin này, cần xem xét các cột và dòng thông tin, cũng như các khối thông tin có trong bảng Điều quan trọng là xác định nội dung mà bảng đề cập và các thông tin cụ thể mà chúng ta đang quan tâm.
Thực trạng về việc sử dụng kênh hình trong dạy học vật lý ở các trường
Đa số giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của kênh hình trong dạy học vật lý và đã sử dụng nó, nhưng mức độ còn không thường xuyên Họ khai thác kênh hình trong sách giáo khoa tương đối tốt, trong khi kênh hình ngoài sách giáo khoa chưa được sử dụng nhiều Dù giáo viên đã áp dụng kênh hình trong giảng dạy, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng của phương pháp truyền thụ cũ, dẫn đến việc học sinh chưa phát huy hết vai trò chủ thể trong nhận thức Để tăng cường tính tích cực và sự chủ động của học sinh trong giờ học, giáo viên cần huy động các phương tiện dạy học tối ưu, trong đó việc sử dụng kênh hình là rất cần thiết.
Các quan niệm của GV về kênh hình có sự nhận thức khác nhau Từ đó dẫn đến hướng sử dụng kênh hình của GV khác nhau:
Khi xem kênh hình như một công cụ minh họa, giáo viên (GV) đóng vai trò chủ động trong quá trình dạy học Sau khi trình bày kiến thức, GV sẽ giới thiệu kênh hình để làm rõ và củng cố nội dung bài học vừa được giảng dạy.
Kênh hình được xem như một nguồn kiến thức phong phú, và giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh khai thác tri thức từ nguồn này thông qua phương pháp dạy học tích cực Điều này được thực hiện bằng cách sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập mà giáo viên đã chuẩn bị trước, nhằm kích thích sự tìm tòi và phát triển tư duy của học sinh.
Mặc dù giáo viên thường sử dụng kênh hình để minh họa, nhưng vẫn chưa khai thác hiệu quả nguồn thông tin này để phát triển tri thức hoặc giải quyết các bài tập.
Giáo viên đa nhân thức cần thiết phải sử dụng kênh hình trong dạy học để nâng cao hiệu quả giảng dạy Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc áp dụng kênh hình gặp nhiều hạn chế, chủ yếu do điều kiện vật chất khó khăn và thiếu thiết bị cần thiết tại trường phổ thông Thêm vào đó, việc chuẩn bị cho các tiết học sử dụng kênh hình tốn nhiều thời gian, trong khi một số giáo viên còn hạn chế khả năng sử dụng công nghệ thông tin, dẫn đến hiệu quả khai thác kênh hình trong dạy học chưa cao.
GV: Nguyễn Xuân Diệu 9 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN download by : skknchat@gmail.com
Tuy nhiên viêc sư dung kênh hinh co sự chuyên biên tich cưc, kêt qua bước đâu kha quan, rât cân phát triên thêm.
Trẻ em lớp 8 có năng lực quan sát và tư duy nhạy bén hơn so với học sinh lớp 6 và 7, cho thấy khả năng phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa và khái quát hóa tốt hơn Trong giai đoạn chuyển đổi này, các em thể hiện bản thân và cá tính rõ rệt, thích tranh luận và bày tỏ ý kiến cá nhân Học sinh không dễ dàng chấp nhận yêu cầu của giáo viên mà muốn khám phá điều mới mẻ Nếu chỉ nghe giảng và ghi chép, các em sẽ cảm thấy nhàm chán, dẫn đến sự thờ ơ và kém hứng thú trong giờ học, điều này được thể hiện qua kết quả khảo sát về độ hứng thú của học sinh trước khi thực hiện nghiên cứu.
Bảng 1: Khảo sát độ hứng thú của học sinh khi học về chủ đề “Lực đẩy Ác
Si Mét - Sự nổi - Vật lý 8”.(khi chưa áp dụng đề tài)
Lớp 8A 8B 8C 8D 8E Tổng sl % sl % sl % sl % sl % sl %
Theo khảo sát, sự hứng thú của học sinh đối với chủ đề này còn thấp, gây khó khăn trong việc hiểu bài và dẫn đến tình trạng lơ là trong học tập, thậm chí có học sinh nghỉ học Hệ quả là ảnh hưởng đến khả năng tiếp thu kiến thức và kết quả học tập không cao, điều này được thể hiện rõ qua các bài kiểm tra.
Bảng 2: Kết quả kiểm tra 15 phút chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi - Vật lý 8”, tháng 12 năm học 2017-2018
8A 8B 8C 8D 8E Tổng sl % sl % sl % sl % sl % sl %
Dựa trên số liệu điều tra, việc cải tiến phương pháp dạy học là cần thiết để phù hợp với nhu cầu hiện tại Trong quá trình này, giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc kích thích sự hứng thú và sáng tạo của học sinh.
Để tăng cường hứng thú học tập của học sinh, giáo viên nên áp dụng các phương pháp dạy tích cực thay vì chỉ sử dụng phương pháp truyền thụ thông qua thuyết trình Học sinh mong muốn giáo viên khai thác nhiều hơn hệ thống kênh hình trong các bài học vật lý, đặc biệt là những kênh hình mà các em yêu thích.
Các giải pháp đã tiến hành để giải quyết vấn đề
1 Giải pháp 1: Bám sát mục tiêu, chuẩn kiến thức, kĩ năng của chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi” Vật lý 8
Bài viết "Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi" trong chương trình Vật lý lớp 8 tập trung vào việc tìm hiểu tác dụng của lực đẩy Ác Si Mét đối với sự nổi của các vật Đây là một khái niệm quan trọng trong lĩnh vực cơ học, giúp học sinh nắm vững kiến thức cơ bản về lực và sự nổi trong vật lý.
Bài viết này trang bị cho học sinh kỹ năng giải quyết các vấn đề liên quan đến lực đẩy Ác Si Mét và hiện tượng nổi Qua đó, học sinh có thể áp dụng kiến thức đã học vào thực tế, nâng cao khả năng tư duy và giải quyết vấn đề trong cuộc sống hàng ngày.
Bài viết này cung cấp kiến thức thiết thực, giúp học sinh phát triển hứng thú và thái độ tích cực đối với việc học, từ đó nâng cao tình yêu với môn học.
1 2.1 Chuẩn kiến thức, kỹ năng
- Mô tả được hiện tượng về sự tồn tại của lực đẩy Ác-si-mét
- Viết được công thức tính độ lớn lực đẩy, nêu được đúng tên đơn vị đo các đại lượng trong công thức.
- Nêu được điều kiện nổi của vật.
- Giải thích được các hiện tượng vật lí liên quan đến lực đẩy Ác-si-mét, sự nổi
- Vận dụng được công thức về lực đẩy Ác-si-mét F = V.d.
- Tác dụng của chất lỏng lên vật nhúng chìm trong nó
Khi một vật được nhúng vào chất lỏng, nó sẽ nhận được lực đẩy từ chất lỏng theo phương thẳng đứng, với độ lớn tương đương với trọng lượng của phần chất lỏng mà vật chiếm chỗ Lực này được gọi là lực đẩy Ác – si – mét.
- Độ lớn của lực đẩy Ác-si-mét Công thức tính lực đẩy Ác-si-mét: F A = d.V
Trong đó: d là trọng lượng riêng của chất lỏng (N/m 3 )
V là thể tích phần chất lỏng bị vật chiếm chỗ (m 3 ).
GV: Nguyễn Xuân Diệu 11 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN download by : skknchat@gmail.com
SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si
Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
F A là lực đẩy Ác-si-mét (N)
Lưu ý rằng V là thể tích của phần chất lỏng bị vật chiếm chỗ, tương đương với thể tích phần chìm của vật, không phải là thể tích toàn bộ vật Để tính thể tích phần chìm của vật, cần xem xét nhiều trường hợp khác nhau.
+ Nếu cho biết Vnổi thì V chìm = V vật - Vnổi.
+ Nếu cho biết chiều cao h phần chìm của vật (có hình dạng đặc biệt) thì
+ Nếu cho biết vật chìm hoàn toàn trong chất lỏng thì V chìm = V vật
Để xác định điều kiện vật nổi hoặc vật chìm trong chất lỏng, cần xem xét lực đẩy Ác-si-mét (FA) và trọng lượng (P) của vật Vật sẽ chìm khi lực đẩy Ác-si-mét nhỏ hơn trọng lượng, tức là FA < P Ngược lại, vật sẽ nổi lên khi lực đẩy lớn hơn trọng lượng, tức là FA > P.
Vật lơ lửng trong chất lỏng khi: F A = P
Khi một vật nổi lên trên mặt chất lỏng, lực đẩy Ác-si-mét được tính bằng công thức F A = d V, trong đó V là thể tích của phần vật chìm trong chất lỏng, không phải là thể tích toàn bộ vật, và d là trọng lượng riêng của chất lỏng.
Khi nhúng chìm một vật rắn vào trong chất lỏng, có ba trường hợp có thể xảy ra: vật có thể chìm xuống đáy bình, vật có thể lơ lửng trong chất lỏng hoặc vật có thể nổi lên trên mặt chất lỏng.
Trong các tình huống liên quan đến vật thể trong chất lỏng, việc phân tích các trường hợp vật đang chìm, lơ lửng hoặc nổi lên thường dễ dàng hơn và học sinh thường mắc sai lầm Tuy nhiên, những trường hợp vật nằm yên ở đáy bình, đặc biệt là vật nằm yên trên mặt chất lỏng, lại dễ gây nhầm lẫn cho học sinh.
Khi vật nằm yên ở đáy bình, học sinh thường chỉ hiểu rằng áp lực P lớn hơn lực F A, mà không nhận ra rằng trong trường hợp này, các lực tác dụng lên vật phải ở trạng thái cân bằng.
P= F A +F' Trong đó F’ là lực của đáy bình tác dụng lên vật.
Khi một vật nằm yên trên mặt chất lỏng, học sinh thường nghĩ rằng lực đẩy A lớn hơn trọng lực P Tuy nhiên, cần lưu ý rằng khi vật ở trạng thái tĩnh, các lực tác động lên nó phải cân bằng nhau.
Học sinh thường nhầm lẫn về giá trị độ lớn của lực đẩy Ac-si-mét (F A) khi áp dụng công thức F A = d.V Họ thường xem V là thể tích toàn bộ của vật, trong khi thực tế V chỉ là thể tích của phần vật bị chìm trong chất lỏng.
Do vậy HS cần lưu ý rằng:
+ Khi vật nằm yên, các lực tác dụng vào vật phải cân bằng nhau.
GV: Nguyễn Xuân Diệu 12 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN download by : skknchat@gmail.com
+ Khi vật nổi lên trên mặt chất lỏng thì F A = d V với V là thể tích của phần vật chìm trong chất lỏng.
2 Giải pháp 2: Xây dựng kho tư liệu kênh hình chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét -
Để nâng cao hiệu quả khai thác kênh hình trong dạy học vật lý, kênh hình cần đáp ứng một số yêu cầu quan trọng Các yêu cầu này bao gồm tính chính xác, rõ ràng và khả năng truyền đạt thông tin một cách sinh động Kênh hình cũng phải phù hợp với nội dung bài học và giúp học sinh dễ dàng tiếp thu kiến thức Việc sử dụng kênh hình cần được kết hợp linh hoạt với các phương pháp dạy học khác để tối ưu hóa hiệu quả giáo dục.
Trong dạy học vật lý, các kênh hình cần đảm bảo tính khoa học và chính xác về đối tượng vật lý Điều này có nghĩa là các hiện tượng vật lý được thể hiện trên kênh hình phải tương ứng với các kết quả thực nghiệm.
Kênh hình có tính khoa học cao nhờ khả năng truyền tải lượng thông tin phong phú Việc xây dựng kênh hình cần dựa vào nội dung cụ thể và trình độ nhận thức của học sinh, nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của các em.
Tính mới của giải pháp
- Sử dụng phong phú các hình ảnh, clip đã thu thập phù hợp với nội dung bài học, lồng ghép các hình ảnh trong giáo dục ý thức học sinh
- Thông qua các thí nghiệm tự làm giúp học sinh có những sự trải nghiệm, sáng tạo, kích thích tư duy tìm tòi các hiện tượng thực tế
Việc khai thác hiệu quả kênh hình không chỉ quan trọng trong việc giảng dạy vật lý mà còn có thể áp dụng cho nhiều lĩnh vực khác trong giáo dục.
Hiệu quả của SKKN
Trong quá trình giảng dạy tại trường THCS Lê Quý Đôn, tôi đã áp dụng đề tài sử dụng video clip cho toàn khối 8 Học sinh rất hứng thú với việc giáo viên sử dụng video, vì chúng sinh động và hấp dẫn Điều này giúp các em quan sát và học tập chăm chú hơn, nâng cao khả năng tiếp thu kiến thức nhanh chóng và ghi nhớ lâu hơn.
Bảng 3: Khảo sát độ hứng thú của học sinh khi học về chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi - Vật lý 8”.(sau khi áp dụng đề tài)
Lớp 8A 8B 8C 8D 8E Tổng sl % sl % sl % sl % sl % sl %
Bảng 4: Kết quả kiểm tra 15 phút chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi - Vật lý 8”, tháng 12 năm học 2018-2019
Lớp 8A 8B 8C 8D 8E Tổng sl % sl % sl % sl % sl % sl %
Các số liệu điều tra cho thấy, mức độ hứng thú của học sinh với bài dạy đã tăng lên rõ rệt sau khi áp dụng đề tài, dẫn đến sự cải thiện đáng kể trong việc tiếp thu kiến thức và kết quả học tập Hầu hết học sinh đều tỏ ra hứng thú với việc giáo viên sử dụng kênh hình trong dạy học vật lý, cho rằng hệ thống kênh hình giúp họ nắm bắt kiến thức, hiểu sâu vấn đề và dễ nhớ hơn.
GV: Nguyễn Xuân Diệu 27 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN
SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề
“Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
