Mục đích nghiên cứu
1 Tìm hiểu thực trạng vận dụng tài liệu văn học dân gian(VHDG) trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông
Để nâng cao chất lượng giảng dạy môn lịch sử lớp 10 THPT, cần đề xuất giải pháp sử dụng văn học dân gian, đặc biệt là ca dao, trong quá trình giảng dạy Việc áp dụng linh hoạt và sáng tạo các nguyên tắc dạy học sẽ góp phần đổi mới phương pháp dạy và học, từ đó cải thiện hiệu quả giáo dục lịch sử tại các trường THPT, bao gồm cả trường THPT Lê Lợi.
Phương pháp nghiên cứu
+ Nghiên cứu các tài liệu về phương pháp, nguyên tắc trong dạy học bộ môn lịch sử.
+ Nghiên cứu sách giáo khoa, sách bài tập, sách giáo viên lịch sử lớp 10…
+ Sưu tầm các tài liệu văn học dân gian có liên quan.
Thao giảng và dự giờ đồng nghiệp là những hoạt động quan trọng giúp giáo viên trao đổi và rút kinh nghiệm qua từng tiết dạy Đồng thời, việc hướng dẫn học sinh sưu tầm, chọn lọc và sử dụng tài liệu văn học dân gian không chỉ phát triển kỹ năng nghiên cứu mà còn làm phong phú thêm kiến thức văn hóa dân tộc cho các em trong quá trình học tập.
Sử dụng các phương pháp điều tra, tổng hợp, phân tích, thống kê và xử lý số liệu, kết hợp hình thức kiểm tra tự luận và trắc nghiệm khách quan sẽ giúp đánh giá kết quả học tập của học sinh Từ đó, có thể điều chỉnh và bổ sung hợp lý cách vận dụng tài liệu văn học dân gian trong giảng dạy và học tập chương trình lịch sử Việt Nam lớp 10, nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục.
Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm……………………………………2 2.2.Thực trạng dạy và học ở trường THPT Lê Lợi – Thọ Xuân – Thanh Hóa….4
Sử dụng tài liệu văn học dân gian trong giảng dạy và học tập lịch sử ViệtNam trong chương trình lịch sử 10 rất cần thiết
Chỉ thị số 14/2000/CT-TT về đổi mới giáo dục nhấn mạnh mục tiêu cải cách phương pháp dạy và học theo hướng tích cực hóa hoạt động và áp dụng các phương pháp liên môn Để nâng cao hiệu quả giờ học môn lịch sử, giáo viên cần có tư tưởng, tình cảm lành mạnh và nhiệt huyết với nghề, đồng thời trang bị kiến thức khoa học và nhân sinh quan tiến bộ Họ cũng cần không ngừng nâng cao hiểu biết về bộ môn và cải tiến phương pháp giảng dạy để đáp ứng yêu cầu đào tạo thế hệ trẻ theo mục tiêu của Đảng trong thời kỳ hội nhập.
Giảng dạy lịch sử không chỉ là việc truyền đạt thông tin về quá khứ của xã hội, dân tộc và địa phương, mà còn giúp học sinh hiểu rõ mối liên hệ giữa quá khứ, hiện tại và tương lai Trong quá trình giảng dạy, giáo viên cần hướng dẫn học sinh phát triển tư duy và cảm xúc đối với các sự kiện và nhân vật lịch sử, nhấn mạnh rằng những nhân vật này là những con người thật, cụ thể và gần gũi, không phải là những nhân vật hư cấu.
VHDG, hay văn học dân gian, là sản phẩm nghệ thuật của nhân dân, phát triển qua hình thức truyền miệng và tập thể Nó không chỉ phản ánh đời sống, thế giới tinh thần và cảm xúc của cộng đồng mà còn ghi lại những sự kiện xã hội, cuộc đấu tranh chống áp bức và kháng chiến chống ngoại xâm Với vai trò như một bộ bách khoa toàn thư về đời sống nhân dân, VHDG được coi là “những hòn ngọc quý” trong di sản văn hóa của dân tộc.
Việc tích hợp văn hóa dân gian như ca dao, truyền thuyết và truyện cổ tích vào bài giảng lịch sử không chỉ giúp học sinh cảm thụ lịch sử một cách sâu sắc hơn mà còn nâng cao chất lượng giảng dạy trong chương trình lớp 10 Sử dụng tài liệu văn hóa dân gian là phương pháp hiệu quả để làm cho cả giờ học chính khóa và ngoại khóa trở nên sinh động và hấp dẫn hơn.
2.2.Thực trạng dạy và học ở trường THPT Lê Lợi – Thọ Xuân – Thanh Hóa:
Trường THPT Lê Lợi, với sự đầu tư của nhà nước và xã hội hóa giáo dục, đã trang bị các thiết bị học tập hiện đại như máy chiếu và phòng học bộ môn Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã tạo điều kiện cho giáo viên tiếp cận nhiều nguồn tư liệu lịch sử phong phú, nâng cao hiệu quả giờ học Giáo viên tại trường đã thay đổi phương pháp giảng dạy, áp dụng các nguyên tắc dạy học nêu vấn đề và liên môn, nhằm khuyến khích tính tích cực học tập của học sinh Trong quá trình giảng dạy, giáo viên cũng tích cực sử dụng các đồ dùng và phương tiện dạy học như tranh ảnh lịch sử, lược đồ và hiện vật để làm phong phú thêm bài học.
Học sinh trường THPT Lê Lợi có ý thức học tập cao, đặc biệt là các em trong khối D, luôn tích cực chuẩn bị bài ở nhà và tiếp thu kiến thức mới một cách hiệu quả.
Trường trung học phổ thông Lê Lợi có nhiều học sinh theo ban khoa học tự nhiên, dẫn đến việc môn lịch sử thường bị xem nhẹ và coi là môn phụ Hầu hết học sinh chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của môn học này Môn lịch sử chứa đựng nhiều sự kiện và số liệu khó nhớ, gây cảm giác khô khan và làm giảm hứng thú của người học.
Do điều kiện vật chất khó khăn, việc sử dụng phương tiện dạy học hiện đại gặp nhiều trở ngại, dẫn đến thiếu hụt tài liệu tham khảo và đồ dùng trực quan Nhiều giáo viên ngại áp dụng các phương pháp giảng dạy hiện đại và vẫn tiếp tục sử dụng lối dạy truyền thống.
Việc sử dụng các nguồn tài liệu VHDG trong giảng dạy lịch sử gặp nhiều thách thức, bao gồm sự khác biệt giữa các tài liệu liên quan đến cùng một vấn đề, sự kiện hoặc nhân vật lịch sử.
Một số giải pháp thực tế gây hứng thú học tập lịch sử Việt Nam trong chương trình lớp 10 ở trường THPT Lê Lợi bằng tài liệu văn học dân gian
Các tác phẩm văn học từ xưa đến nay đóng vai trò quan trọng trong việc giảng dạy lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới ở trường phổ thông Mối liên hệ giữa văn học và sử học rất chặt chẽ, với các hình tượng cụ thể trong tác phẩm văn học tác động mạnh mẽ đến tình cảm và tư tưởng của con người Những tác phẩm này không chỉ làm cho bài giảng trở nên sinh động, hấp dẫn mà còn tạo hứng thú học tập cho học sinh.
Văn học dân gian ra đời sớm và phong phú với các thể loại như thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, ca dao, dân ca, và vè, phản ánh nhiều sự kiện quan trọng trong lịch sử dân tộc Nếu loại bỏ yếu tố thần bí, chúng ta có thể nhận thấy những khía cạnh hiện thực của lịch sử trong văn học dân gian Nó không chỉ phản ánh đời sống xã hội mà còn ghi lại cuộc đấu tranh với thiên nhiên và chống ngoại xâm trong thời kỳ dựng nước và giữ nước của dân tộc.
- Nhiều tác phẩm văn học, tự nó là một tư liệu lịch sử như: “Hịch tướng sĩ” của Trần Hưng Đạo, “Cáo bình Ngô” của Nguyễn Trãi…
- Các tác phẩm văn học yêu nước, cách mạng: phản ánh sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc và bảo vệ tổ quốc.
- Các tác phẩm văn học hiện thực phê phán…
Trong bài viết này, tôi sẽ tập trung vào việc ứng dụng tài liệu văn học dân gian trong việc giảng dạy và học tập lịch sử Việt Nam, đặc biệt trong chương trình lớp 10.
Văn học dân gian là một bộ phận quan trọng của văn học, thể hiện tâm tư và tình cảm của nhân dân về các hiện tượng lịch sử và xã hội Nó phản ánh đa dạng các khía cạnh và cung bậc khác nhau của cuộc sống Do đó, việc khai thác các loại hình văn học dân gian như ca dao, truyền thuyết và vè là cần thiết, nhằm cung cấp nguồn tư liệu bổ ích cho các bài giảng lịch sử dân tộc từ thời kỳ dựng nước đến giữa thế kỷ XIX.
2 3 2 Một số biện pháp sử dụng tài liệu văn học dân gian trong giảng dạy và học tập lịch sử Việt Nam chương trình lịch sử lớp 10
Trong giờ học lịch sử, việc sử dụng tài liệu văn học dân gian cần tuân thủ hai tiêu chí chính: giá trị giáo dục và giá trị văn học Tài liệu phải phản ánh sinh động các sự kiện và nhân vật lịch sử, mô tả bối cảnh xã hội cụ thể, và phù hợp với nội dung cũng như yêu cầu của từng bài học, đồng thời đáp ứng trình độ nhận thức của học sinh Điều này giúp tránh làm loãng nội dung bài học và giữ sự tập trung của học sinh Do đó, giáo viên cần có biện pháp hướng dẫn học sinh tiếp cận và sử dụng tài liệu một cách hiệu quả, đảm bảo tính chính xác theo sách giáo khoa, đồng thời khuyến khích sự chủ động, độc lập và sáng tạo trong quá trình học tập.
Để làm cho bài học thêm phong phú và sinh động, việc đưa vào một đoạn ca dao hoặc kể một câu chuyện minh họa cho những sự kiện đang học là rất quan trọng Những yếu tố này không chỉ giúp học sinh dễ dàng tiếp thu kiến thức mà còn tạo ra sự hứng thú trong giờ học.
Dạy học lịch sử cần tạo ra những biểu tượng sống động, giúp học sinh hình dung rõ ràng các sự kiện lịch sử khô khan Việc sử dụng ca dao và truyền thuyết phù hợp không chỉ làm phong phú thêm nội dung mà còn mang lại những bức tranh ngôn ngữ sinh động, dễ dàng thu hút sự chú ý và cảm xúc của học sinh Điều này giúp các em ghi nhớ kiến thức một cách hiệu quả hơn so với việc chỉ học thuộc lòng các sự kiện lịch sử.
Trong quá trình giảng dạy lịch sử, giáo viên áp dụng các biện pháp hiệu quả sẽ làm cho nội dung bài học trở nên phong phú và sinh động Điều này không chỉ giúp giờ học thêm hấp dẫn mà còn giúp học sinh khắc sâu kiến thức cơ bản và trọng tâm hơn.
Ví dụ khi dạy bài 22: Tình hình kinh tế ở các thế kỉ XVI – XVIII
2 Sự phát triển của thủ công nghiệp
Khi giảng về xuất hiện nhiều làng nghề thủ công trong cả nước, thầy cô giáo minh họa các câu ca dao:
- Về làng nghề Bát Tràng dân gian có câu ca:
Trên trời có đám mây xanh Ở giữa mây trắng xung quanh mây vàng Ước gì anh lấy được nàng Để anh mua gạch Bát Tràng về xây
Xây dọc rồi lại xây ngang Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân.
- Về nghề dệt tơ, lụa có làng Vạn Phúc:
Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về Vạn Phúc quê anh thì về.
Vạn phúc có một cây đề
Có ao tắm mát có nghề quay tơ.
Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về làng Mái quê anh thì về
Làng Mái có lịch có lề
Có ao tắm mát, có nghề in tranh.
Làng Mái là tên Nôm chỉ làng Đông Hồ(Bắc Ninh) – nơi có nghề in tranh nổi tiếng.
Sử dụng tài liệu văn học dân gian để làm nổi bật các sự kiện lịch sử, từ đó rút ra những kết luận khái quát, giúp học sinh có cái nhìn sâu sắc hơn về một thời kỳ hoặc sự kiện lịch sử cụ thể.
Khi dạy bài 14 về các quốc gia cổ đại trên đất nước Việt Nam, giáo viên có thể sử dụng truyện truyền thuyết về Thánh Gióng và Sơn Tinh Thủy Tinh để minh họa cho phần 1: Quốc gia Văn Lang – Âu Lạc Những câu chuyện này không chỉ phản ánh cuộc đấu tranh của nhân dân ta trong buổi bình minh của lịch sử mà còn thể hiện tinh thần xây dựng và bảo vệ đất nước.
Thứ ba: Sử dụng tài liệu văn học dân gian để nêu quy luật, rút ra bài học lịch sử
Việc tạo ra biểu tượng lịch sử giúp hình thành khái niệm và nắm bắt quy luật lịch sử, từ đó rút ra bài học quý giá cho hiện tại Nghiên cứu khoa học và học tập lịch sử cần đạt đến mức độ hiểu biết về quy luật và ý nghĩa thực tiễn, nhằm vận dụng những bài học từ quá khứ vào cuộc sống hiện tại Điều này đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển tư duy và năng lực thực hành của học sinh.
Lịch sử Việt Nam chứa đựng nhiều bài học quý giá, không chỉ có trong sách giáo khoa mà còn ở những nguồn tài liệu khác Nhiệm vụ của giáo viên không chỉ là truyền đạt kiến thức mà còn phải giúp học sinh hiểu rõ các sự kiện và quy luật lịch sử qua từng thời kỳ Việc hướng dẫn học sinh rút ra bài học từ lịch sử là rất cần thiết Tuy nhiên, không phải tài liệu văn hóa dân gian nào cũng phù hợp để rút ra bài học lịch sử, vì vậy giáo viên cần phải lựa chọn tài liệu một cách cẩn thận.
Khi dạy bài 28: Truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam thời phong kiến, giáo viên có thể giúp học sinh hiểu rõ về sự hình thành của truyền thống yêu nước thông qua việc nhấn mạnh bài học về đoàn kết và thống nhất trong cuộc đấu tranh gian khổ để dựng nước và giữ nước Để minh họa, giáo viên có thể sử dụng các câu chuyện như Con Rồng cháu Tiên, Thánh Gióng, Sơn Tinh Thủy Tinh, cùng với những câu ca dao truyền thống, từ đó khơi dậy lòng tự hào và tinh thần yêu nước trong học sinh.
“Nhiễu điều phủ lấy giá gương,
Người trong một nước phải thương nhau cùng”.
“Bầu ơi thương lấy bí cùng, Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn”.
“Một cây làm chẳng nên non,
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao” [7]
Giáo viên giúp học sinh nhận thức rằng để tồn tại, các thành viên trong đại gia đình dân tộc Việt Nam cần đoàn kết, đùm bọc và yêu thương lẫn nhau Tình cảm yêu thương bắt nguồn từ mối quan hệ giữa con cái với cha mẹ, anh em, và mở rộng ra đến láng giềng, xóm làng, từ đó hình thành lòng yêu nước Qua đó, học sinh hiểu được tầm quan trọng của việc đối xử tốt trong các mối quan hệ gia đình, nhà trường và xã hội.
Thứ tư: Sử dụng tài liệu văn học dân gian kết hợp với nêu câu hỏi và bài tập nhận thức
Một trong những giải pháp để cải thiện tình trạng dạy học nhồi nhét kiến thức và phát huy trí thông minh của học sinh là dạy học nêu vấn đề Phương pháp này bắt đầu bằng việc giáo viên đặt ra một câu hỏi liên quan đến bài học, giúp học sinh hình dung các sự kiện và hiện tượng lịch sử cơ bản Câu hỏi này không chỉ kích thích tư duy mà còn tập trung vào những nhiệm vụ cốt lõi Nếu học sinh có thể trả lời câu hỏi này vào cuối tiết học, điều đó chứng tỏ bài học đã đạt hiệu quả Việc kết hợp tài liệu văn hóa dân gian với các câu hỏi và bài tập nhận thức là một biện pháp cần thiết, nâng cao tính hiệu quả của bài giảng.
Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường
Trong nghiên cứu này, tôi đã áp dụng đề tài tại lớp 10a1 và 10a2 trong năm học 2017 – 2018, trong khi lớp 10a9 và 10a10 của năm học 2016 – 2017 được chọn làm lớp đối chứng Tôi đã tiến hành thống kê số liệu về học lực của bốn lớp dạy môn lịch sử trong hai năm học, và kết quả thu được sẽ được trình bày cụ thể.
Lớp Sĩ số Giỏi Khá Trung bình Yếu Kém
SL % SL % SL % SL % SL %
Lớp Sĩ số Giỏi Khá Trung bình Yếu Kém
SL % SL % SL % SL % SL %
Trong 2 bảng thống kê trên có:
- Lớp đối chứng là: Lớp 10a9, 10a10, lớp tôi dạy môn lịch sử năm học 2016- 2017.
- Lớp thực nghiệm là:10a1, 10a2, lớp tôi dạy môn lịch sử năm học 2017- 2018
Sau khi áp dụng đề tài này, học sinh lớp 10a1 và 10a2 đã thể hiện sự tích cực và hứng thú trong việc học tập Các em chủ động tìm hiểu kiến thức đã học để hiểu sâu hơn về các sự kiện lịch sử Đồng thời, việc ôn tập và củng cố kiến thức ở mức độ cao hơn đã giúp các em nâng cao học lực.