Lí do ch ọn đề tài
Chiến thắng của Ngô Quyền trước quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng sau hơn một ngàn năm Bắc thuộc đã khởi đầu kỉ nguyên tự chủ cho dân tộc Việt Nam Từ thế kỉ X đến thế kỉ XV, đất nước xây dựng nền quân chủ chuyên chế, với hoàng đế đứng đầu triều đình, nắm quyền lực điều hành mọi phương diện Thời kỳ này chứng kiến sự ảnh hưởng sâu sắc của hoàng đế đến sự an nguy và tồn vong của chế độ, đồng thời cũng là đối tượng phản ánh trong văn học Do đó, việc nghiên cứu văn học giai đoạn đầu thời trung đại không thể thiếu việc tìm hiểu về nhân vật hoàng đế.
Nhân vật hoàng đế trong văn học và văn hóa mang nhiều nội dung chính trị, xã hội và văn học quan trọng cần được nghiên cứu Trong bối cảnh xã hội quân chủ chuyên chế, hoàng đế hoạt động chủ yếu theo đức trị, và vai trò lịch sử của họ có cả tích cực lẫn hạn chế Về mặt văn học, cần tìm hiểu cách thức mà trí thức Nho sĩ thể hiện lý tưởng về quân vương qua các phương tiện nghệ thuật và thể loại văn học, nhằm truyền tải các vấn đề đạo đức chính trị mà vẫn đảm bảo an toàn trong xã hội nghiêm ngặt Hơn nữa, các hoàng đế thời trung đại không chỉ sáng tác để thể hiện tài năng mà còn để phục vụ cho mục đích chính trị, khẳng định và bảo vệ tính chính danh của triều đại và ngôi vị của họ Điều này tạo ra một loại diễn ngôn quyền lực độc đáo trong văn hóa chính trị, đặt ra câu hỏi về các phương tiện nghệ thuật, hoàn cảnh sáng tác, cảm hứng và tư tưởng liên quan.
Thế giới nhân vật trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV rất phong phú, với các hình tượng nổi bật như thiền sư, nho sĩ, hoàng đế và liệt nữ Tuy nhiên, nghiên cứu hiện tại chủ yếu tập trung vào nhân vật nhà nho, thiền sư và liệt nữ, trong khi nhân vật hoàng đế vẫn chưa được khai thác một cách hệ thống Điều này cho thấy còn nhiều khía cạnh mới cần được khám phá trong việc nghiên cứu nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam.
Việc nghiên cứu nguồn gốc và đặc điểm của nhân vật hoàng đế, cũng như mối quan hệ của nhân vật này với bối cảnh lịch sử - xã hội hiện tại, sẽ cung cấp những bài học quý giá về quản lý đất nước và an dân cho hệ thống chính trị ngày nay.
Nghiên cứu về nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV là một đề tài cấp thiết, không chỉ vì tính chất khoa học mà còn vì giá trị thực tiễn của nó Việc tiếp cận hoàng đế từ các góc độ như chính trị, quân sự và ngoại giao là quan trọng, nhưng nghiên cứu văn học về nhân vật này sẽ mang lại cái nhìn sâu sắc hơn về vai trò và ảnh hưởng của hoàng đế trong xã hội thời kỳ đó.
Đối tượ ng và ph ạ m vi nghiên c ứ u
Đối tượng nghiên cứu của luận án này là hình tượng hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam, tập trung vào giai đoạn từ thế kỷ X đến thế kỷ XV.
Luận án nghiên cứu các tác phẩm văn học từ thế kỷ X đến thế kỷ XV có nhân vật hoàng đế, mặc dù không thể tái hiện hoàn toàn chân thực và chi tiết như trong các tác phẩm lịch sử, do sự thiếu hụt trong việc lưu trữ văn học của giai đoạn này.
Các công trình biên tuyển văn học trung đại Việt Nam như Hợp tuyển văn học trung đại, Tổng tập văn học Việt Nam (tập I – V), Nguyễn Trãi toàn tập, và Tổng tập văn học Hán – Nôm cung cấp tư liệu phong phú cho nghiên cứu Ngoài ra, các tuyển tập như Thơ văn Lí – Trần, Tuyển thơ các vua Trần, và Thơ văn Lê Thánh Tông cũng đóng góp quan trọng vào việc khám phá và hiểu biết về văn học thời kỳ này.
Văn chương trung đại Việt Nam khác biệt với văn chương hiện đại ở chỗ nó mang nặng tư duy nguyên hợp, kết hợp tinh thần văn, sử và triết Những tác phẩm chức năng hành chính như Dụ chư tỳ tướng hịch văn hay Bình Ngô đại cáo thể hiện nghệ thuật văn học rõ nét, trong khi các bộ sử như Đại Việt sử ký toàn thư cũng chứa đựng những trang ghi chép có tính chất văn học Ngược lại, Lam Sơn thực lục, mặc dù mang tính sử học, vẫn có những đoạn văn chương đặc sắc Đặc biệt, Tam tổ thực lục, dù được gọi là “thực lục”, lại mang tính chất như một tập chân dung văn học Do đó, luận án này không chỉ nghiên cứu các thể loại thuần túy văn học mà còn phân tích các tài liệu có tính nguyên hợp như Đại Việt sử ký toàn thư, Tam tổ thực lục và Lam Sơn thực lục.
M ục đích và nhiệ m v ụ nghiên c ứ u
Luận án này nhằm nghiên cứu và tổng hợp những đặc điểm về nội dung và hình thức biểu hiện của nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XV Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng chỉ ra mối quan hệ giữa văn học và chính trị trong thời kỳ này, khi các nhà văn thường là trí thức nhập thế hoặc được triều đình công nhận là quốc sư, như nhiều vị thiền sư Luận án còn phác họa bức tranh đa dạng về các loại hình nhân vật bên cạnh nhân vật hoàng đế.
Căn cứ mục đích nghiên cứu đã đề ra, luận án giải quyết những nhiệm vụ nghiên cứu sau:
- Trình bày một cách tổng quan về tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết của đề tài
- Khảo sát và chỉ ra các cơ sở hình thành nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV
- Khảo sát và phân tích những đặc điểm nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV
Trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV, các phương thức thể hiện nhân vật hoàng đế được khảo sát và phân tích một cách sâu sắc Những tác phẩm này không chỉ phản ánh quyền lực và vị thế của các vị vua mà còn khắc họa tâm tư, tình cảm và những quyết định của họ trong bối cảnh lịch sử phức tạp Qua các hình thức như thơ ca, sử thi và kịch, nhân vật hoàng đế được miêu tả với nhiều khía cạnh khác nhau, từ hình ảnh uy nghiêm, trang trọng đến những yếu đuối, bất lực trong việc giữ gìn triều đại Sự thể hiện này không chỉ góp phần làm phong phú thêm văn học mà còn giúp người đọc hiểu rõ hơn về vai trò của các vị vua trong việc xây dựng và phát triển đất nước.
Trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XV, hình ảnh nhân vật hoàng đế được khắc họa một cách đa dạng, phản ánh quyền lực, trách nhiệm và những thách thức mà họ phải đối mặt Các tác phẩm này không chỉ thể hiện sự tôn vinh các vị vua trong lịch sử mà còn khám phá những khía cạnh tâm lý và xã hội xung quanh họ Để hiểu rõ hơn về vai trò của hoàng đế trong văn học, cần nghiên cứu sâu về mối quan hệ giữa các nhân vật hoàng đế và các yếu tố văn hóa, chính trị, cũng như ảnh hưởng của chúng đến tư tưởng thời đại Việc phân tích này sẽ mở ra những hướng nghiên cứu mới, giúp làm sáng tỏ vị trí của hoàng đế trong bối cảnh lịch sử và văn học Việt Nam.
Phương pháp nghiên cứ u
Để thực hiện nhiệm vụ của đề tài nghiên cứu về nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV, tác giả đã áp dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó chủ yếu tập trung vào một số phương pháp chính.
Để giải thích các vấn đề liên quan đến nhân vật hoàng đế trong văn học từ thế kỉ X đến thế kỉ XV, luận án đã áp dụng phương pháp liên ngành, kết hợp tri thức từ các lĩnh vực như văn hóa học, triết học, luật học, tâm lý học và ngôn ngữ học Điều này giúp làm rõ các nội dung được đề cập trong nghiên cứu.
Phương pháp lịch sử - xã hội là một cách tiếp cận nghiên cứu văn học quá khứ, tập trung vào quy luật hình thành và phát triển của các hiện tượng văn học trong những điều kiện lịch sử - xã hội cụ thể Phương pháp này không chỉ giúp tái hiện bối cảnh lịch sử - văn hóa - xã hội ảnh hưởng đến việc hình thành nhân vật hoàng đế, mà còn đưa ra những kết luận về sự vận động và phát triển của nhân vật này trong nền văn học dân tộc.
Phương pháp phân loại – thống kê được áp dụng để xác lập dữ liệu khoa học, nhằm tăng cường tính chặt chẽ cho các luận điểm trong luận án Qua việc sử dụng phương pháp này, luận án xác định những đặc điểm cơ bản của các kiểu tác giả tác phẩm và thể loại văn học, đặc biệt là cách thể hiện nhân vật hoàng đế từ góc nhìn tự biểu hiện và phản ánh.
Phương pháp phân tích – tổng hợp được áp dụng để nghiên cứu và phân tích các tác phẩm, vấn đề liên quan đến sự phát triển của hệ thống tư tưởng Nho – Phật – Đạo trong bối cảnh biến đổi của hình mẫu nhân vật hoàng đế Luận án sử dụng tư liệu tổng hợp để phân loại các tác phẩm theo thể loại, nhóm tác giả và giai đoạn lịch sử, từ đó làm cơ sở cho việc so sánh và đối chiếu Nghiên cứu còn tập trung vào khả năng giao thoa, chuyển hóa và tiếp nối giữa các tư tưởng trong cùng một loại hình tác giả hoàng đế.
Phương pháp loại hình là một kỹ thuật nghiên cứu nhằm phân loại và khái quát những hiện tượng có đặc trưng chung, từ đó tìm ra quy luật tương đồng Trong lĩnh vực nghiên cứu văn học, phương pháp này giúp làm nổi bật bản chất của hiện tượng bằng cách so sánh với các hiện tượng cùng loại hoặc đối lập Cụ thể, luận án sẽ đối chiếu mẫu hình hoàng đế trong giai đoạn văn học này với các tác giả khác nhau viết về chủ đề này, đồng thời so sánh mẫu hình hoàng đế của giai đoạn này với các giai đoạn sau trong văn học trung đại Việt Nam Ngoài ra, việc so sánh mẫu hình hoàng đế Việt Nam với các nước Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc, cũng sẽ được thực hiện để làm rõ sự tương đồng và khác biệt.
Phương pháp cấu trúc – hệ thống được sử dụng để liên kết và hệ thống hóa các vấn đề nghiên cứu, đảm bảo tính thống nhất chỉnh thể Phương pháp này giúp luận án cung cấp những góc nhìn đa diện về nhân vật hoàng đế một cách đồng nhất trong hệ thống.
Đóng góp củ a lu ậ n án
Luận án này lần đầu tiên nghiên cứu kiểu loại hình nhân vật hoàng đế trong văn học, không chỉ tập trung vào một nhân vật cụ thể của một triều đại nhất định, mà mở rộng ra các đặc điểm và biểu hiện của hình tượng này trong một giai đoạn văn học cụ thể.
Nỗ lực nghiên cứu này tập trung vào việc hệ thống hóa tư liệu nghiên cứu, nhằm rà soát các sáng tác văn học phản ánh cái nhìn chủ quan từ các hoàng đế và cái nhìn khách quan từ giới trí thức thiền sư và nho gia về hình mẫu bậc hoàng đế lý tưởng.
Luận án này phác họa hình tượng nhân vật hoàng đế, một nhân vật quan trọng trong hệ thống chính trị xã hội Việt Nam trung đại, từ hai góc nhìn của hai bộ phận sáng tác Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn văn học từ thế kỷ X đến thế kỷ XV.
Luận án này khám phá các yếu tố và phương diện nghệ thuật liên quan đến nhân vật hoàng đế, một chủ đề chưa được khai thác đầy đủ trong nghiên cứu hiện nay.
C ấ u trúc c ủ a lu ậ n án
Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung của luận án được triển khai trong 4 chương:
Chương 1 của bài viết trình bày tổng quan về tình hình nghiên cứu và các cơ sở lý thuyết liên quan đến đề tài Trong Chương 2, tác giả phân tích cơ sở hình thành nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam, nhấn mạnh vai trò và ý nghĩa của hình tượng này trong bối cảnh văn hóa và lịch sử.
Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV
Chương 3 Đặc điểm nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV
Chương 4 Phương thức thể hiện nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV
T Ổ NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C Ứ U VÀ C Ơ SỞ LÍ THUY Ế T
T ổ ng quan tình hình nghiên c ứ u
1.1.1 Nghiên c ứ u chung v ề nhân v ật hoàng đế trong văn h ọ c t ừ th ế k ỉ X đế n th ế k ỉ XV
Mặc dù đã có một số nghiên cứu về nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam, nhưng các công trình này chủ yếu chỉ đề cập sơ lược đến mẫu hình hoàng đế hoặc khảo sát một nhân vật cụ thể trong tác phẩm Các nghiên cứu hiện có chủ yếu tập trung vào những vấn đề như đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của nhân vật hoàng đế trong bối cảnh văn hóa và lịch sử.
Trong tác phẩm "Văn học Việt Nam dòng riêng giữa nguồn chung" (1997), Trần Ngọc Vương đã phân tích mẫu hình nhân vật hoàng đế trong triết học và văn học Đông Á Tác giả nhấn mạnh rằng khái niệm đế, với tư cách là vị quân chủ độc nhất và toàn quyền, đã xuất hiện từ sớm và trải qua quá trình hoàn thiện lâu dài Ông đã khái quát về nhân vật hoàng đế từ mô hình “tam vị nhất thể” của Trung Hoa, bao gồm thiên mệnh, thiên hạ và thiên tử Hoàng đế, với vị trí bất khả xâm phạm, đã tồn tại qua nhiều thế kỉ và ảnh hưởng lớn đến lịch sử và sự phát triển của các loại hình nhân cách khác trong xã hội phương Đông Theo tác giả, hoàng đế không chỉ là thiên tử mà còn là người duy nhất được giao quyền cai trị thiên hạ, từ đó thâu tóm mọi quyền lực vào tay mình.
Hoàng đế được trời trao thiên mệnh, nhưng để nhận được mệnh trời, người đó phải có đức Theo nguyên tắc, quyền lực được giao cho người có đại đức, tức là người biết thương xót và chăm sóc cho các sinh mệnh khác Dựa trên nguyên lý này, Nho giáo trong suốt lịch sử đã nhấn mạnh yêu cầu người làm vua phải thể hiện chí đức của mình.
Trong bài viết, Trần Ngọc Vương phác họa cấu trúc lý thuyết của mô hình nhân cách hoàng đế, nhấn mạnh rằng hoàng đế - thiên tử, với nhân cách nửa trần gian nửa thượng giới, có khả năng kiểm soát sự xuất hiện của bất kỳ nhân cách độc lập nào Ông khẳng định rằng hoàng đế, con trời, nắm giữ quyền lực tuyệt đối trong việc trị vì thiên hạ, và cần có các yếu tố như chí hiếu, chí nhân, chí minh, chí thành chí kính Mặc dù chưa đề cập đến thi pháp khắc họa nhân vật hoàng đế trong văn học trung đại Việt Nam, bài viết này cung cấp cơ sở lý luận quan trọng cho quá trình thực hiện đề tài luận án của chúng tôi.
Trong tác phẩm "Văn học Việt Nam thế kỉ X – XIX – Những vấn đề lí luận và lịch sử" do Trần Ngọc Vương biên soạn, Đỗ Lai Thuý đã phân loại nhân vật trong lịch sử văn học Việt Nam thành ba loại: nhân vật vô ngã, nhân vật quân tử và nhân vật tài tử Tác giả nhấn mạnh rằng hoàng đế thuộc về loại hình nhân vật quân tử, vì trong xã hội quân chủ Nho giáo, nhà vua thường là người mang đậm tư tưởng Nho giáo, với những khác biệt chỉ nằm ở sắc thái Trước khi trở thành hoàng đế, họ đã là những nhà nho.
Lịch sử nghiên cứu về nhân vật hoàng đế thường ghi nhận những đánh giá tổng quát về các vương triều và giai đoạn lịch sử cụ thể Trong tác phẩm "Con người nhân văn trong thơ ca Việt Nam sơ kỳ trung đại", Đoàn Thị Thu Vân đã phân tích sâu sắc những khía cạnh nhân văn của con người trong bối cảnh văn học thời kỳ này.
Giai đoạn sơ kỳ trung đại (2007) được đánh giá cao với những đặc điểm nổi bật như đường lối chính trị thân dân, sức mạnh đoàn kết toàn dân và những thành tựu rực rỡ Tinh thần rộng mở trong thời kỳ này là điều đặc biệt khó lặp lại ở các giai đoạn sau, khi chưa có sự phân chia đẳng cấp khắc nghiệt giữa vua quan, quý tộc và nhân dân.
Trong các lễ hội truyền thống, sự tham gia của vua quan và thứ dân thể hiện tinh thần thân dân, trọng dân của các hoàng đế Đại Việt từ thế kỷ X đến thế kỷ XV, một tinh thần mà tác giả cho rằng "khó lặp lại ở đời sau".
Công trình nghiên cứu của Đoàn Thị Thu Vân không tập trung vào việc khám phá mẫu hình nhân vật hoàng đế hay đưa ra những nhận định về đặc điểm của nhân vật này.
Tác giả tập trung vào hình ảnh con người nhân văn trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỉ X đến XV, đặc biệt là các hoàng đế Đại Việt Về thời Lý, tác giả nhận định rằng sự điềm tĩnh và thông tuệ của các nhà cầm quyền thể hiện triết lý chính trị "vô vi", mang lại bài học quý giá cho nhiều thế hệ Đối với các hoàng đế triều Trần, tác giả nhấn mạnh rằng chinh chiến là cần thiết để bảo vệ lãnh thổ, mặc dù họ luôn khao khát hòa bình Họ đã thể hiện tinh thần dũng cảm và quyết tâm trong cuộc chiến, không tiếc máu xương Đặc biệt, tác giả đánh giá cao sự phản tỉnh của các hoàng đế triều Trần, khi họ dám thừa nhận và ăn năn về những lỗi lầm trong quá trình cầm quyền, đặt lương tâm con người lên trên quyền lực và tự trói mình trong nỗi đau suốt đời.
Trịnh Văn Định trong tác phẩm "Tự do và quyền lực" (2018) đã chỉ ra rằng, chế độ chuyên chế được biểu hiện qua hình ảnh của hoàng đế, người nắm giữ quyền lực tối thượng và có ảnh hưởng sâu rộng đến toàn xã hội, bao gồm cả quyền lực thế gian và thần thánh.
Luận án tiến sĩ "Hệ thống nhân vật và thi pháp thể hiện chúng trong văn học trung đại Việt Nam giai đoạn từ thế kỉ thứ X đến thế kỉ thứ XV" (2014) nghiên cứu sâu về cách thức xây dựng nhân vật và các phương pháp nghệ thuật trong văn học Việt Nam thời kỳ trung đại Tác phẩm phân tích sự phát triển của hệ thống nhân vật, vai trò của chúng trong các tác phẩm văn học, cũng như những đặc điểm thi pháp đặc trưng của thời kỳ này Qua đó, luận án góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa và nghệ thuật của văn học Việt Nam trong bối cảnh lịch sử cụ thể.
Nguyễn Thị Giang đã phân tích hệ thống nhân vật trong văn học trung đại Việt Nam từ góc nhìn thi pháp, hệ thống hóa ba loại nhân vật chính: Thiền sư, liệt nữ và hoàng đế Đặc biệt, tác giả đã khai thác và nêu rõ những đặc điểm của nhân vật hoàng đế, chủ yếu thông qua các tác phẩm của Lê Thánh Tông.
Nghiên cứu về mẫu hình nhân vật hoàng đế vẫn còn nhiều điều mới mẻ, vì hầu hết các hoàng đế chỉ được xem xét qua các lĩnh vực như khảo cổ học, chính trị học, và văn hóa học Chưa có công trình nào tổng quát về nhân vật hoàng đế từ góc nhìn văn học, đặc biệt là dưới khía cạnh nhân vật trữ tình.
1.1.2 Nghiên c ứ u v ề m ộ t s ố nhân v ật hoàng đế tiêu bi ểu trong văn h ọ c t ừ th ế k ỉ X đế n th ế k ỉ XV
Đến nay, chưa có nghiên cứu tổng thể và hệ thống về hình tượng hoàng đế trong văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XV Các công trình hiện có chủ yếu tập trung vào văn học thời Lý – Trần, Lê sơ hoặc phân tích riêng lẻ một số hoàng đế tiêu biểu như Trần Thái Tông và Trần Nhân Tông.
Cơ sở lí thuy ế t c ủa đề tài
Loại hình học là một lĩnh vực khoa học nghiên cứu về các loại hình nhằm khám phá quy luật tương đồng giữa chúng Phương pháp loại hình đã được áp dụng từ những năm 1920, nhưng chỉ đến thập kỷ 1970, nó mới thu hút sự chú ý của nhiều học giả Một số công trình tiêu biểu trong lĩnh vực này có thể kể đến N.I Konrad.
Phương Đông và phương Tây đã có những ảnh hưởng sâu sắc đến nền văn học Nga, được thể hiện qua tác phẩm của D X Likhachop trong "Bảy thế kỉ trong văn học Nga" Đồng thời, B.L Riptin cũng khám phá các loại hình học và mối quan hệ giữa các nền văn học trung đại, làm nổi bật sự giao thoa văn hóa và tư tưởng giữa các nền văn hóa khác nhau.
Theo M.B Khrapchenko, nghiên cứu văn học bằng phương pháp loại hình nhằm tìm hiểu các nguyên tắc và cơ sở cho phép xác định tính cộng đồng trong văn học và thẩm mỹ, cũng như phân tích các hiện tượng thuộc về một kiểu hoặc loại hình nhất định.
Nguyễn Văn Dân cho rằng phương pháp loại hình có hai cách áp dụng: một là phân loại các hiện tượng văn học dựa trên việc chứng minh sự tương đồng giữa các nhóm hiện tượng theo một tiêu chuẩn nhất định; hai là từ những đặc điểm chung của một loại hiện tượng văn học, có thể chứng minh sự tồn tại và biện hộ cho quyền tồn tại cũng như hiệu quả thẩm mỹ của loại hình văn học đó.
Theo Biện Minh Điền, khái niệm loại hình là tập hợp các sự vật, hiện tượng có chung đặc trưng cơ bản và chỉ có thể xác định loại hình khi các hiện tượng này có quan hệ cộng đồng giá trị Trong nghiên cứu văn chương bằng phương pháp loại hình, điều quan trọng không chỉ là liệt kê hay miêu tả sự tương đồng bề ngoài mà còn là tìm ra quy luật của sự tương đồng đó.
Lý thuyết loại hình nghiên cứu các hiện tượng văn học nhằm tìm ra "mẫu số chung" Phương pháp loại hình giúp làm rõ những đặc điểm riêng của từng đối tượng văn học Đề tài nghiên cứu sẽ áp dụng lý thuyết loại hình học để phân tích và làm sáng tỏ một số khía cạnh cụ thể.
Luận án nghiên cứu lý thuyết về loại hình tác giả trong văn học trung đại Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XV, nhìn từ góc độ ý thức hệ tư tưởng văn hóa Trong giai đoạn này, có hai kiểu tác giả chính: Thiền gia và Nho gia Thời Lý chủ yếu là thiền sư, trong khi thời Trần xuất hiện hoàng đế – thiền sư – thi sĩ và những nhà nho Đến thế kỷ XV, khi Nho giáo trở thành quốc giáo, kiểu tác giả Nho gia được định hình rõ nét Mỗi kiểu tác giả mang đến các quan niệm tư tưởng khác nhau: thiền sư gắn với "sắc, không", "sinh, lão, bệnh, tử"; hoàng đế – thiền sư – thi sĩ thể hiện mối quan hệ giữa đạo và đời; và nhà nho hành đạo liên quan đến quân – thần, tam cương, ngũ thường Kiểu tác giả nhà nho ẩn dật lại mang đến quan niệm về ẩn dật và nhàn Tất cả những đóng góp này tạo nên những đặc điểm nổi bật về nhân vật hoàng đế trong văn học thời kỳ này.
Trong giai đoạn văn học từ thế kỉ X đến thế kỉ XV, tác phẩm chủ yếu phục vụ cho mục đích chính trị, dẫn đến việc phân loại nhân vật theo góc độ xã hội Hai loại hình nhân vật phổ biến trong văn học trung đại Việt Nam là thiền sư và hoàng đế Việc áp dụng lý thuyết loại hình giúp phát hiện quy luật tương đồng giữa các nhân vật, từ đó hỗ trợ cho việc giải quyết các vấn đề nghiên cứu liên quan đến mục đích và nhiệm vụ của văn học thời kỳ này.
Việc áp dụng lý thuyết loại hình trong nghiên cứu nhân vật hoàng đế là rất quan trọng, vì nhân vật này không chỉ đáp ứng các tiêu chí chung mà còn sở hữu những đặc điểm đặc thù khác biệt so với các kiểu nhân vật khác.
Lý thuyết về loại hình đã trở thành chìa khóa quan trọng giúp người viết khám phá sâu sắc các đặc điểm của nhân vật hoàng đế.
1.2.2 Lý thuy ế t v ề m ố i quan h ệ gi ữa văn hoá – tư tưở ng và văn họ c
Từ những ngày đầu của nền văn học viết, văn học trung đại Việt Nam đã chịu sự ảnh hưởng sâu sắc từ văn học Trung Hoa, vốn gắn liền với các vấn đề văn hóa và tư tưởng như triết học, tôn giáo, đạo đức và chính trị Sự tác động này được thể hiện rõ nét trong văn học Việt Nam giai đoạn sơ kỳ trung đại.
Khổng Tử, ông tổ của đạo Nho, nhấn mạnh mối liên hệ giữa văn chương và xã hội, chính trị, cho rằng thơ ca không chỉ là phương tiện bày tỏ tình cảm cá nhân mà còn phản ánh chí hướng và các vấn đề chính trị Trong Kinh Thi, ông chỉ ra rằng sự rung cảm trong thơ ca có thể mang tính chính nghĩa hoặc tà ác, phản ánh tình hình xã hội Lưu Hiệp trong Văn tâm điêu long cũng khẳng định rằng văn chương luôn gắn liền với yếu tố chính trị qua các triều đại, và sự thịnh vượng hay suy tàn của văn chương đều phụ thuộc vào thời cuộc Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến XV cũng thể hiện sự tương tác mạnh mẽ giữa văn hóa và chính trị, với Trần Nho Thìn cho rằng tác phẩm văn học là chứng tích văn hóa Văn học không chỉ phản ánh văn hóa mà còn chịu sự chi phối của nó, và để hiểu một tác phẩm, cần xem xét bối cảnh văn hóa nơi nó ra đời Trong xã hội chuyên chế, nơi mà pháp trị không thể thực thi, văn chương thường nhấn mạnh đến đức trị và vai trò của chính trị, như thể hiện trong thơ của Bạch Cư Dị thời Thịnh Đường, khi ông khẳng định rằng giá trị của văn thơ nằm ở sự phúng thích chính trị.
Giải mã tác phẩm văn chương cần chú ý đến không gian xã hội mà tác phẩm phản ánh, đặc biệt trong văn học trung đại, nơi không gian chính trị đóng vai trò chủ yếu Ở giai đoạn đầu của nền văn học viết, sáng tác chủ yếu diễn ra tại cung đình với các nhân vật chính trị tham gia Xã hội Đại Việt coi trọng văn chương như một thước đo tài năng, và các hoàng đế nhận thức rõ vai trò của văn trị, đức trị trong việc quản lý đất nước Văn chương không chỉ là phương tiện để tuyển chọn nhân tài mà còn là cách để vua chúa và quan lại thể hiện khả năng của mình, từ đó trở thành công cụ quan trọng trong việc thực hiện các nhiệm vụ văn hóa.
Nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa chính trị trong thời kỳ trung đại Việt Nam (thế kỷ X đến XV) cho thấy văn học giai đoạn này tập trung vào xã hội đức trị, với nhân vật trung tâm là những cá nhân gắn bó với đời sống chính trị Đồng thời, đây cũng là thời kỳ mà quan niệm văn chương hướng về hình mẫu thánh nhân quân tử, thể hiện lý tưởng thân dân và trách nhiệm của lãnh đạo đối với nhân dân.
1.2.3 Lý thuy ế t liên văn bả n
Liên văn bản, khái niệm xuất hiện từ những năm 60 của thế kỷ XX, được coi là một thủ pháp quan trọng trong văn học Theo Nguyễn Văn Thuấn, "tính liên văn bản có thể được hiểu là mối quan hệ tương hỗ, tương giao giữa hai hay nhiều văn bản." Ông nhấn mạnh rằng đây là một quan hệ cộng sinh giữa các văn bản, diễn ra trong quá trình sáng tác của tác giả và tiếp nhận của người đọc, đồng thời phản bác những định kiến về nguồn gốc, sự độc sáng và tính biệt lập của các tác giả, văn bản và độc giả.