Vai trò của thể loại và dạy học văn bản theo đặc trưng thể loại
Thể loại văn học là một phạm trù cơ bản, ảnh hưởng đến quá trình sáng tác và tiếp nhận tác phẩm Nó không chỉ đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển văn học của mỗi dân tộc mà còn trên toàn thế giới Khi phân tích tác phẩm, việc hiểu rõ đặc điểm thể loại là cần thiết, vì nó tạo nên tính thống nhất và quy định cách tổ chức các yếu tố nội dung và hình thức Thể loại cũng hướng dẫn độc giả trong việc tiếp nhận, tạo ra một kênh giao tiếp hiệu quả giữa người đọc và tác phẩm.
Trong Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn mới, thể loại văn học đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức hệ thống văn bản trong chương trình và sách giáo khoa Kiến thức về thể loại và kỹ năng đọc – hiểu tác phẩm theo đặc trưng thể loại là những yêu cầu thiết yếu trong quá trình dạy và học văn Điều này đã trở thành một yêu cầu bắt buộc trong việc giảng dạy tác phẩm văn chương.
Theo chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015 và chương trình Ngữ văn năm 2018, môn Ngữ văn được xem là công cụ quan trọng trong giáo dục Các nhóm biên soạn sách đã nghiên cứu và lựa chọn ngữ liệu phù hợp với mục tiêu chung của chương trình Mục tiêu dạy học mới yêu cầu học sinh không chỉ hiểu lý thuyết của thể loại văn bản mà còn phát triển các kỹ năng cần thiết để khám phá những tầng ý nghĩa sâu sắc Qua việc học tác phẩm, học sinh có thể mở rộng hiểu biết về các tác phẩm khác cùng thể loại, từ đó hình thành năng lực tự chủ, tự học, giao tiếp, hợp tác và giải quyết vấn đề sáng tạo, đặc biệt là năng lực ngôn ngữ và văn học.
1.2 Vai trò văn bản truyện ngắn và việc dạy học văn bản truyện ngắn hiện đại ở trường Trung học cơ sở
Truyện ngắn hiện đại đóng vai trò quan trọng trong chương trình Ngữ văn Trung học phổ thông, cả hiện hành và chương trình mới sau năm 2020 Nó là nguồn ngữ liệu thiết yếu giúp phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh, phù hợp với mục tiêu và yêu cầu của chương trình giáo dục.
Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 của Ban chấp hành Trung ương
Nghị quyết 8 khóa XI nhấn mạnh việc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế Mục tiêu của ngành giáo dục là phát triển toàn diện con người Việt Nam, khuyến khích tiềm năng sáng tạo và trách nhiệm với gia đình, Tổ quốc Cần chuyển từ việc chỉ trang bị kiến thức sang phát triển năng lực và phẩm chất người học, kết hợp lý thuyết với thực tiễn, giáo dục nhà trường với giáo dục gia đình và xã hội Do đó, các nhà giáo dục cần đổi mới phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, khuyến khích sự tích cực, chủ động và sáng tạo, đồng thời khắc phục lối truyền thụ một chiều và ghi nhớ máy móc.
Quá trình chuyển đổi từ cách tiếp cận nội dung sang cách tiếp cận năng lực trong dạy học truyện ngắn hiện đại đang đặt ra nhiều thách thức mới về lý luận và thực tiễn Để chuẩn bị cho chương trình giáo dục Ngữ văn mới sau năm 2020, việc nghiên cứu và đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học là cần thiết, mang tính thời sự và có giá trị khoa học - sư phạm cao.
1.3 Văn bản văn học trong chương trình Ngữ văn Trung học cơ sở sau
2018 và dạy truyện ngắn hiện đại theo định hướng phát triển năng lực
Trong chương trình Trung học cơ sở, văn học hiện đại được đưa vào dạy ở lớp
Dạy học văn, đặc biệt là văn học hiện đại, đóng vai trò quan trọng trong việc giúp học sinh khám phá vẻ đẹp và giá trị tinh thần của các tác phẩm Tuy nhiên, hiện nay, việc dạy và học văn ở bậc Trung học cơ sở vẫn gặp nhiều khó khăn và bất cập, cần có những thay đổi mạnh mẽ để nâng cao chất lượng giáo dục.
Để phát triển năng lực học sinh, giáo viên cần chú trọng vào việc khuyến khích tính tích cực, tự giác và sáng tạo trong học tập Điều này bao gồm việc rèn luyện thói quen tự học, khả năng hợp tác và ứng dụng kiến thức vào thực tiễn Nguyên tắc dạy học là phát huy sự chủ động của học sinh thông qua các hoạt động học tập được tổ chức hợp lý, kết hợp giữa học cá nhân và học nhóm Giáo viên cần chú trọng đến việc rèn luyện phương pháp tư duy, tạo niềm vui và hứng thú trong học tập, đồng thời kết hợp lý thuyết với thực hành Việc áp dụng các phương pháp dạy học hiện đại và công nghệ thông tin cũng rất quan trọng, cùng với việc đánh giá hiệu quả học tập của cả giáo viên và học sinh Trong quá trình dạy học tác phẩm văn học, cần sử dụng đa dạng các phương pháp để phát triển năng lực học sinh, giúp họ giải mã và tạo nghĩa cho văn bản, đồng thời kết nối nội dung học tập với trải nghiệm thực tế của bản thân.
Truyện ngắn hiện đại được giảng dạy trong chương trình giáo dục phổ thông với nhiều tác phẩm và tác giả, khẳng định giá trị của thể loại và mục tiêu bảo tồn văn học dân tộc Tuy nhiên, việc dạy học truyện ngắn hiện đại hiện nay gặp nhiều khó khăn như phương pháp giảng dạy chưa phù hợp và năng lực tiếp nhận của học sinh Để hỗ trợ giáo viên trong việc phát huy vai trò chủ động, tích cực của học sinh, cần tìm ra cách thức hướng dẫn hiệu quả nhằm khai mở giá trị tiềm ẩn trong các tác phẩm Qua đó, học sinh sẽ phát triển phẩm chất, năng lực và kỹ năng tự học, nghiên cứu, từ đó áp dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học truyện ngắn hiện đại cho học sinh trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại.”
Luận án này nhằm đánh giá thực trạng dạy học truyện ngắn hiện đại tại trường Trung học cơ sở, từ đó đề xuất các biện pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại Mục tiêu là nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, đặc biệt là dạy học truyện ngắn hiện đại, theo định hướng đổi mới phương pháp dạy học và cải cách chương trình giáo dục phổ thông hiện nay.
- Nghiên cứu những vấn đề lí thuyết của việc dạy học truyện ngắn hiện đại ở trường Trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại.
- So sánh chương trình Ngữ văn hiện hành với chương trình Ngữ văn 2018 về mục tiêu cần đạt để định hướng phương pháp đề xuất phù hợp.
- Khảo sát việc dạy và học của giáo viên và học sinh ở trường Trung học cơ sở hiện nay để nắm bắt thực trạng.
Để nâng cao hiệu quả dạy học truyện ngắn hiện đại ở trường Trung học cơ sở, cần đề xuất các biện pháp phù hợp với đặc trưng thể loại Việc giảng dạy các văn bản văn học trong chương trình hiện hành và chương trình Ngữ văn năm 2018 sẽ giúp học sinh hiểu rõ hơn về các yếu tố nghệ thuật và nội dung của truyện ngắn Thông qua việc phân tích, thảo luận và thực hành, giáo viên có thể khơi gợi sự sáng tạo và khả năng cảm thụ văn học của học sinh, từ đó phát triển kỹ năng đọc hiểu và viết văn cho các em.
- Thực nghiệm để kiểm nghiệm các biện pháp đã đề xuất.
3.1 Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc dạy học văn học hiện đại cho học sinh Trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại
Đánh giá năng lực học tập được thực hiện thông qua khảo sát thực trạng dạy và học của giáo viên và học sinh tại các trường Trung học cơ sở ở một số tỉnh miền Đông Nam Bộ Việc này giúp xác định những yếu điểm và thế mạnh trong quá trình giáo dục, từ đó đề xuất các giải pháp cải thiện chất lượng giảng dạy và học tập.
Nghiên cứu và xây dựng các biện pháp dạy học văn học hiện đại cho học sinh Trung học cơ sở cần được thực hiện theo đặc trưng thể loại, nhằm định hướng phát triển năng lực cho học sinh Việc áp dụng các phương pháp giảng dạy phù hợp sẽ giúp học sinh tiếp cận và hiểu rõ hơn về các tác phẩm văn học, từ đó phát triển tư duy phản biện và khả năng sáng tạo Đồng thời, việc chú trọng đến thể loại văn học sẽ tạo điều kiện cho học sinh khám phá đa dạng phong cách và nội dung, góp phần nâng cao khả năng cảm thụ văn học và phát triển kỹ năng ngôn ngữ.
Thực nghiệm sư phạm là phương pháp quan trọng để kiểm tra tính khả thi của vấn đề nghiên cứu và đánh giá hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất Qua quá trình này, chúng ta có thể rút ra những bài học kinh nghiệm quý báu cho các nghiên cứu và ứng dụng sau này.
4 Khách thể và đối tượng nghiên cứu
Giáo viên và học sinh
- Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học truyện ngắn hiện đại ở trường Trung học cơ sở theo đặc trưng thể loại.
- Đối tượng khảo sát: Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm
1018, 60 giáo viên giảng dạy bộ môn Văn và 500 học sinh Trung học cơ sở ở 20 trường trên địa bàn các tỉnh miền Đông Nam Bộ.
5.1 Phạm vi về nội dung
Trong chương trình Sách giáo khoa Ngữ văn lớp 6, 7, 8, 9, có tổng cộng 20 truyện ngắn hiện đại được đưa vào giảng dạy Việc nghiên cứu cách thức tổ chức dạy học các truyện ngắn này ở trường Trung học cơ sở rất quan trọng, nhằm phát huy đặc trưng thể loại và nâng cao khả năng tiếp nhận văn học cho học sinh Các phương pháp giảng dạy cần được điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với nội dung và đặc điểm của từng tác phẩm, từ đó giúp học sinh hiểu sâu hơn về ý nghĩa và giá trị nghệ thuật của truyện ngắn hiện đại.
5.2 Phạm vi về không gian