NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TỘI MUA BÁN NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI
Khái niệm và các dấu hiệu pháp lý của tội mua bán người dưới 16 tuổi
1.1.1 Khái niệm của tội mua bán người dưới 16 tuổi
Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, sự phát triển kinh tế, xã hội và pháp luật đã góp phần đảm bảo quyền cơ bản của con người, bao gồm quyền sống, quyền bất khả xâm phạm về thân thể và quyền mưu cầu hạnh phúc Những quyền này được bảo vệ bởi các nguyên tắc của pháp luật quốc tế cũng như hiến pháp và pháp luật của từng quốc gia Mặc dù nhiều quốc gia đã pháp điển hóa hành vi mua bán người như một vi phạm pháp luật, nhưng tội phạm này vẫn tồn tại như một vấn đề cấp bách toàn cầu, đặc biệt là đối với những đối tượng yếu thế trong xã hội, như trẻ em.
Khi tìm hiểu về tội mua bán người dưới 16 tuổi, trước tiên cần hiểu rõ các thuật ngữ "mua bán" và "mua bán người dưới 16 tuổi" Thuật ngữ "mua bán" thường được định nghĩa là hoạt động thương mại giữa hai bên, trong đó bên mua trao đổi tiền hoặc lợi ích vật chất để nhận về hàng hóa hoặc quyền sở hữu từ bên bán Mục tiêu của bên mua là có được vật hoặc quyền sở hữu mà bên bán sở hữu, thông qua việc thanh toán một khoản tiền tương ứng với giá trị của hàng hóa theo thỏa thuận giữa hai bên.
Mua bán trẻ em được định nghĩa bởi từ điển Luật học của trường Đại học Luật Hà Nội là hành vi mua bán hoặc trao đổi trẻ em như hàng hóa.
Theo Điều 151 Bộ luật hình sự năm 2015, được sửa đổi và bổ sung năm 2017, "Mua bán người dưới 16 tuổi" bao gồm các hành vi như sau: a) Chuyển giao hoặc tiếp nhận người dưới 16 tuổi để nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác, trừ trường hợp vì mục đích nhân đạo; b) Chuyển giao hoặc tiếp nhận người dưới 16 tuổi với mục đích bóc lột tình dục, cưỡng bức lao động, lấy bộ phận cơ thể hoặc vì các mục đích vô nhân đạo khác.
Trường Đại học Luật Hà Nội (1999) đã xuất bản "Từ điển giải thích thuật ngữ Luật học" do NXB Công an nhân dân phát hành tại Hà Nội Theo quy định, hành vi tuyển mộ, vận chuyển, và chứa chấp người dưới 16 tuổi để thực hiện các hành vi vi phạm pháp luật là hành vi nghiêm trọng cần được xử lý theo quy định của pháp luật.
Ngày 11 tháng 01 năm 2019, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Nghị quyết số 02/2019/NQ-HĐTP, hướng dẫn áp dụng Điều 150 và Điều 151 của Bộ luật hình sự về tội mua bán người và tội mua bán người dưới 16 tuổi Theo Khoản 2 Điều 3 của Nghị quyết, hành vi mua bán người dưới 16 tuổi bao gồm việc chuyển giao hoặc tiếp nhận trẻ em để nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất, trừ trường hợp vì mục đích nhân đạo; đồng thời, các hành vi bóc lột tình dục, cưỡng bức lao động, hoặc lấy bộ phận cơ thể cũng bị coi là tội phạm Nghị quyết này nhằm tăng cường bảo vệ trẻ em và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm liên quan đến mua bán người.
Nghị quyết số 02 của Hội đồng thẩm phán quy định chi tiết về khái niệm mua bán người dưới 16 tuổi, dựa trên Bộ luật hình sự 2015 đã được sửa đổi và bổ sung vào năm 2017.
Khác với pháp luật Việt Nam, Điều 3, điểm a của Nghị định thư về ngăn ngừa, phòng chống và trừng trị buôn bán người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em, bổ sung Công ước về chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia của Liên hợp quốc đã được Việt Nam phê chuẩn vào ngày 08 tháng 6 năm.
Nghị định thư về buôn bán người năm 2012 định nghĩa "buôn bán người" là hành vi mua bán, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp và nhận người với mục đích bóc lột Hành vi này có thể thực hiện thông qua việc sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, ép buộc, bắt cóc, gian lận, lừa gạt, lạm dụng quyền lực hoặc lợi dụng vị thế dễ bị tổn thương, cũng như bằng cách đưa hoặc nhận tiền hoặc lợi nhuận.
Khoản 2 Điều 3 Nghị quyết số 02/2019/NQ-HĐTP ngày 11 tháng 01 năm 2019 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc áp dụng Điều 150 và Điều 151 của Bộ luật hình sự liên quan đến tội mua bán người và mua bán người dưới 16 tuổi Nghị quyết nhấn mạnh rằng hành vi bóc lột bao gồm việc khai thác mại dâm, các hình thức bóc lột tình dục khác, lao động cưỡng bức, nô lệ hoặc các hình thức tương tự, khổ sai, cũng như việc lấy các bộ phận cơ thể.
Nghị định thư về buôn bán người định nghĩa hành vi buôn bán trẻ em là việc mua, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp hoặc nhận một đứa trẻ dưới 18 tuổi nhằm mục đích bóc lột, bất kể có sử dụng vũ lực hay các hình thức ép buộc khác hay không Khái niệm này mở rộng từ lý luận về khả năng nhận thức và điều khiển hành vi chưa phát triển của trẻ em, xác định rằng chỉ cần có hành vi liên quan đến việc mua bán, vận chuyển hoặc chứa chấp trẻ em với mục đích bóc lột là đã bị coi là buôn bán trẻ em, mà không cần xem xét đến phương thức thực hiện.
Ngày 21 tháng 11 năm 2015, Công ước ASEAN về phòng, chống buôn bán người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em, đã được ký tại Kuala Lumpur, Malaysia, và chính thức có hiệu lực tại Việt Nam từ ngày 08 tháng 3 năm 2017 Công ước này định nghĩa rõ ràng về buôn bán người và quy định các biện pháp cần thiết để ngăn chặn và xử lý vấn đề này.
Buôn bán người là hành vi tuyển dụng, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp hoặc tiếp nhận người với mục đích bóc lột, thông qua việc sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, ép buộc, bắt cóc, gian lận, lừa đảo, lạm dụng quyền lực hoặc vị thế dễ bị tổn thương Hành vi này có thể bao gồm bóc lột mại dâm, các hình thức bóc lột tình dục khác, lao động cưỡng bức, nô lệ, khổ sai, hoặc việc lấy các bộ phận cơ thể.
Công ước ASEAN về buôn bán người xác định rằng mọi hình thức tuyển dụng, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp hoặc tiếp nhận trẻ em dưới 18 tuổi với mục đích bóc lột đều được coi là "buôn bán người" Điều này nhấn mạnh tính chất nghiêm trọng của vấn đề và cam kết của ASEAN trong việc bảo vệ trẻ em khỏi những hành vi vi phạm nhân quyền.
Ở cấp độ quốc tế và khu vực Đông Nam Á, hành vi buôn bán người dưới 16 tuổi bao gồm các hoạt động như tuyển dụng, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp hoặc tiếp nhận, tất cả đều có thể được thực hiện bằng bất kỳ phương thức nào với mục đích bóc lột.
Phân biệt tội mua bán người dưới 16 tuổi với một số tội phạm khác
1.2.1 Phân biệt tội mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151 BLHS) và tội cưỡng bức lao động (Điều 297 BLHS)
Dấu hiệu khách quan của tội mua bán người dưới 16 tuổi và tội cưỡng bức lao động có sự khác biệt rõ rệt Tội mua bán người dưới 16 tuổi được xác định qua các hành vi cụ thể mà người thực hiện có thể vi phạm, trong khi tội cưỡng bức lao động liên quan đến việc sử dụng vũ lực, đe dọa hoặc các thủ đoạn khác để buộc người khác phải lao động trong các tình huống nhất định.
Cưỡng bức lao động trong tội phạm mua bán người dưới 16 tuổi là mục đích chính của hành vi này Hành vi bán người dưới 16 tuổi hoàn thành từ khâu tuyển mộ, chuyển giao, tiếp nhận, vận chuyển và chứa chấp Sau khi bị buôn bán, nạn nhân thường phải chịu đựng tình trạng cưỡng bức lao động, được hiểu là sự bóc lột nặng nề Họ có thể bị ép buộc làm việc trong điều kiện khắc nghiệt, không an toàn, hoặc bị bóc lột trong lĩnh vực lao động tình dục.
Cưỡng bức lao động là trường hợp có việc tuyển mộ, nhận người lao động làm việc nhưng không có mục đích bán họ
Cưỡng bức lao động trong tội mua bán người dưới 16 tuổi liên quan đến việc bóc lột sức lao động của con người vì mục đích lợi nhuận và lợi ích vật chất.
Cưỡng bức lao động, một tội danh mới được quy định trong Bộ luật Hình sự năm 2015, vẫn chưa được áp dụng thực tiễn Việc phân biệt giữa cưỡng bức lao động và mua bán người là rất quan trọng để hiểu rõ hơn về các hình thức vi phạm quyền con người.
16 tuổi và cưỡng bức lao động là vấn đề phức tạp, cần có hướng dẫn áp dụng cụ thể
1.2.2 Phân biệt tội mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151 BLHS) và tội mua bán người (Điều 150 BLHS)
Tội mua bán người dưới 16 tuổi có những dấu hiệu tương tự như tội mua bán người, nhưng điểm khác biệt chủ yếu nằm ở đối tượng bị tác động Tùy thuộc vào độ tuổi của nạn nhân, nếu người bị mua bán dưới 16 tuổi thì sẽ bị truy cứu theo tội danh mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151 BLHS) Ngược lại, nếu nạn nhân từ 16 tuổi trở lên, hành vi này sẽ được cấu thành tội mua bán người (Điều 150 BLHS).
Khái quát về lịch sử hình thành, phát triển của tội mua bán người dưới
1.3.1 Pháp luật hình sự về tội mua bán người dưới 16 tuổi từ năm 1945 đến trước năm 1985
Sau Cách mạng tháng Tám, nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, với nhiệm vụ bảo vệ thành quả cách mạng Một trong những vấn đề quan trọng là đấu tranh và xử lý các loại tội phạm đe dọa đến độc lập và sự tồn tại của chính phủ mới Trong giai đoạn này, các tội phạm cụ thể được ghi nhận qua các Sắc lệnh, như Sắc lệnh số 27/SL ngày 28/2/1946 về tội bắt cóc, tống tiền và ám sát, cùng Thông tư số 442/TTg ngày 19/1/1955 Sau khi thống nhất đất nước, công tác phòng chống tội phạm tiếp tục được chú trọng, nhưng đến năm 1985, các hành vi phạm tội mới được quy định chính thức trong Bộ luật hình sự.
Nghiên cứu lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam cho thấy hiện tại chưa có quy định cụ thể về tội mua bán người dưới 16 tuổi Sự thiếu hụt điều luật này dẫn đến việc các tòa án phải dựa vào đường lối, chính sách và văn bản pháp luật từ Tòa án nhân dân tối cao để xét xử Việc không có các quy định rõ ràng gây khó khăn trong việc đảm bảo căn cứ pháp lý cho việc giải quyết các vụ án hình sự liên quan.
Pháp luật hình sự giai đoạn sau Cách mạng tháng Tám cho đến trước Bộ luật hình sự năm 1985 còn thiếu sót, đặc biệt là các quy định liên quan đến tội mua bán người dưới 16 tuổi, do ảnh hưởng của các điều kiện lịch sử.
1.3.2 Pháp luật hình sự về tội mua bán người dưới 16 tuổi từ năm 1985 đến năm 1999
Ngày 27 tháng 6 năm 1985, Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thông qua Bộ luật hình sự đầu tiên của nước ta đánh dấu một bước phát triển mới trong lịch sử lập pháp hình sự Lần đầu tiên tội mua bán trẻ em được quy định tại Điều 149 Bộ luật hình sự năm 1985 thuộc chương các tội xâm phạm chế độ hôn nhân gia đình và các tội phạm đối với người chưa thành niên với tên tội danh là
"tội bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo trẻ em" Điều 149 Bộ luật hình sự năm 1985 quy định về tội này như sau:
1- Người nào bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo trẻ em thì bị phạt tù từ một năm đến bảy năm;
2- Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây thì bị phạt tù từ năm năm đến hai mươi năm: a) Có tổ chức; b) Để đưa ra nước ngoài; c) Bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo nhiều trẻ em hoặc gây ra hậu quả nghiêm trọng khác; d) Tái phạm nguy hiểm 31
Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật hình sự năm 1985 ngày 28 tháng
Năm 1989, Khoản 2 Điều 149 đã được bổ sung cụm từ "hoặc có tính chất chuyên nghiệp", nhằm ghi nhận thêm tình tiết tăng nặng đối với các tội danh như bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo trẻ em.
31 Xem Điều 149 Bộ luật hình sự năm 1985
32 Xem Điều 2 Luật số 30-LCT/HĐNN8 ngày 28 tháng 12 năm 1989 sửa đổi bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự năm 1985
Điều 149 Bộ luật hình sự năm 1985 quy định về ba loại hành vi phạm tội, trong đó có hành vi mua bán trẻ em Mua bán trẻ em được định nghĩa là hành vi mua hoặc bán trẻ em vì mục đích tư lợi, bất kể là mua từ kẻ đã bắt trộm hay từ chính người có con Hành vi mua trẻ em, ngay cả khi biết rõ rằng đứa trẻ bị bắt trộm để làm con nuôi, cũng sẽ bị xử lý theo tội mua bán trẻ em Tuy nhiên, cần phân biệt với trường hợp bố mẹ phải bàn con mình do đông con hoặc khó khăn đặc biệt, hoặc trường hợp mua trẻ em từ người có con để nuôi, thì không bị coi là phạm tội.
Nghị quyết số 04-HĐTPTANDTC/NQ ngày 29 tháng 11 năm 1986 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã nhấn mạnh rằng các tội phạm xâm phạm quan hệ tình cảm giữa cha mẹ và con cái, cũng như sự phát triển lành mạnh của trẻ em về tư tưởng, tình cảm và thể chất Việc xác định khách thể loại của hành vi bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo trẻ em trong Bộ luật hình sự là rất quan trọng để bảo vệ quyền lợi và sự an toàn của trẻ em.
Năm 1985, quy định về tội phạm xâm phạm quan hệ tình cảm giữa cha mẹ và con cái chưa hợp lý, vì thực chất nó còn ảnh hưởng đến sự phát triển lành mạnh của trẻ em về tư tưởng, tình cảm và thể chất, đồng thời xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm của trẻ Do đó, Bộ luật hình sự năm 1999 đã điều chỉnh vấn đề này bằng cách đưa vào chương XII "Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người".
Theo Điều 149 Bộ luật hình sự năm 1985, tội bắt trộm, mua bán hoặc đánh tráo trẻ em có thể bị phạt đến 20 năm tù Hành vi này không chỉ ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển lành mạnh của trẻ em và hạnh phúc gia đình mà còn gây mất trật tự an toàn xã hội, dẫn đến sự bức xúc và lo lắng trong dư luận.
Bộ luật hình sự năm 1985 quy định các trường hợp tăng nặng trách nhiệm hình sự, bao gồm tội phạm có tổ chức, tính chất chuyên nghiệp và tái phạm nguy hiểm Ngoài ra, luật cũng đề cập đến tình tiết "để đưa ra nước ngoài", nhắm vào những đối tượng thực hiện hành vi bắt trộm hoặc mua trẻ em nhằm mục đích bán ra nước ngoài.
Hành vi phạm tội như bắt trộm, mua bán và đánh tráo trẻ em gây ra những hậu quả nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn đến sự phát triển toàn diện của các em.
33 Nghị quyết số 04/HĐTPTANDTC/NQ ngày 29 tháng 11 năm 1986 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao.
Bộ luật hình sự năm 1985 quy định hình phạt bổ sung quản chế từ một đến năm năm đối với trường hợp tái phạm nguy hiểm, theo Điều 150 và điểm d khoản 2 Điều 149.
1.3.3 Pháp luật hình sự về tội mua bán người dưới 16 tuổi từ năm 1999 đến năm 2015
Bộ luật hình sự năm 1999 quy định tội mua bán, đánh tráo hoặc chiếm đoạt trẻ em tại Điều 120, thuộc chương các tội phạm xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm Điều 120 nêu rõ các hành vi liên quan đến việc mua bán, đánh tráo hoặc chiếm đoạt trẻ em, nhằm bảo vệ quyền lợi và sự an toàn của trẻ em trong xã hội.
1 Người nào mua bán, đánh tráo hoặc chiếm đoạt trẻ em dưới bất kỳ hình thức nào, thì bị phạt tù từ ba năm đến mười năm
2 Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ mười năm đến hai mươi năm hoặc tù chung thân: a) Có tổ chức; b) Có tính chất chuyên nghiệp; c) Vì động cơ đê hèn; d) Mua bán, đánh tráo hoặc chiếm đoạt nhiều trẻ em; đ) Để đưa ra nước ngoài; e) Để sử dụng vào mục đích vô nhân đạo; g) Để sử dụng vào mục đích mại dâm; h) Tái phạm nguy hiểm; i) Gây hậu quả nghiêm trọng
