CƠ SỞ LÝ LUẬN – PHÁP LÝ CỦA PHÁP LUẬT XỬ PHẠT VI PHẠM HÀNH CHÍNH VỀ THUẾ
Khái quát về vi phạm hành chính trong lĩnh vực thuế
Thuế là nguồn thu chính của ngân sách nhà nước, đóng vai trò quan trọng cho sự tồn tại và phát triển của mọi quốc gia Tuy nhiên, nhiều tổ chức và cá nhân chưa thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đóng thuế, dẫn đến tình trạng vi phạm pháp luật về thuế ngày càng gia tăng và phức tạp Đây là một thách thức lớn đối với các cơ quan chức năng Mặc dù có nhiều văn bản pháp luật điều chỉnh, khái niệm vi phạm hành chính về thuế vẫn chưa được định nghĩa chính thức.
Luật quản lý thuế quy định rõ ràng các hành vi vi phạm pháp luật về thuế, bao gồm vi phạm thủ tục thuế, chậm nộp thuế, khai sai dẫn đến thiếu hoặc thừa số tiền thuế, trốn thuế và gian lận thuế Những hành vi này sẽ bị xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật.
Nghị định 129/2013/NĐ-CP xác định rõ ràng các vi phạm hành chính (VPHC) liên quan đến thuế bằng cách mô tả nội dung khái niệm “thuế” Theo đó, các VPHC về phí, lệ phí, hóa đơn và các VPHC liên quan đến thuế hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu không nằm trong phạm vi điều chỉnh của Nghị định này.
Khái niệm vi phạm hành chính (VPHC) về thuế vẫn chưa được xác định rõ ràng ở mức độ tổng quát Dựa trên định nghĩa VPHC tại Khoản 1 Điều 2 Luật xử lý VPHC năm 2012, tác giả đề xuất rằng "vi phạm hành chính về thuế là hành vi có lỗi của cá nhân hoặc tổ chức vi phạm quy định pháp luật về quản lý nhà nước trong lĩnh vực thuế, không thuộc tội phạm và theo quy định pháp luật phải bị xử phạt vi phạm hành chính." Mặc dù định nghĩa này chưa hoàn thiện, nhưng nó đã phản ánh được một khía cạnh quan trọng của vấn đề.
5 Điều 103 Luật Quản lý thuế
6 hiệu cơ bản, cốt lõi nhất: VPHC về thuế xâm hại trật tự quản lý nhà nước trong lĩnh vực thuế nhưng không phải là tội phạm
Chủ thể của hành vi vi phạm hành chính về thuế rất đa dạng, không chỉ bao gồm người nộp thuế mà còn cả các tổ chức tín dụng và các tổ chức, cá nhân liên quan Theo Khoản 1 Điều 2 Luật quản lý thuế, người nộp thuế gồm tổ chức, hộ gia đình, cá nhân thực hiện nghĩa vụ thuế theo quy định pháp luật, cũng như những đối tượng nộp các khoản thu khác thuộc ngân sách nhà nước Bên cạnh đó, tổ chức, cá nhân khấu trừ thuế và thực hiện thủ tục về thuế thay cho người nộp thuế cũng được coi là chủ thể trong lĩnh vực này.
Hành vi vi phạm pháp luật hành chính (VPHC) về thuế rất phong phú và đa dạng, được chia thành các nhóm khác nhau như hành vi của người nộp thuế và hành vi của tổ chức tín dụng, cá nhân tổ chức liên quan Trong nhóm hành vi của người nộp thuế, có thể phân loại thành vi phạm thủ tục thuế, khai sai dẫn đến thiếu số thuế phải nộp hoặc tăng số tiền thuế được hoàn, cùng với trốn thuế và gian lận thuế Những hành vi này có thể được thực hiện dưới dạng hành động hoặc không hành động, trong đó phần lớn là hành động, như vi phạm thủ tục thuế và gian lận thuế, trong khi một số ít là không hành động, như trốn thuế Các hành vi VPHC về thuế được chia thành hai loại cấu thành: cấu thành hình thức, thường là vi phạm thủ tục thuế, và cấu thành vật chất, bao gồm khai sai, trốn thuế và gian lận thuế, dẫn đến thiệt hại cho ngân sách nhà nước.
Hành vi vi phạm hành chính về thuế có thể xảy ra do lỗi vô ý hoặc cố ý Nhóm hành vi vi phạm thủ tục thuế bao gồm việc chậm nộp hồ sơ đăng ký thuế, chậm thông báo thay đổi thông tin trong hồ sơ đăng ký thuế, và chậm nộp hồ sơ.
6 Khoản 3 Điều 1 Thông tư 166/2013/TT-BTC
Việc khai thuế đúng hạn và chính xác là rất quan trọng, tuy nhiên, có những hành vi khai sai do vô ý như quên nộp hoặc nhầm lẫn thường không gây thiệt hại cho người nộp thuế Ngược lại, hành vi trốn thuế và gian lận thuế thường xảy ra với lỗi cố ý, nhằm mục đích giảm số tiền thuế phải nộp hoặc tăng số tiền hoàn thuế Những hành vi này không chỉ mang lại lợi ích cho các chủ thể vi phạm mà còn gây ra nhiều phiền toái và hậu quả pháp lý nghiêm trọng.
VPHC về thuế không chỉ liên quan đến vi phạm quy định trong các loại thuế theo Luật quản lý thuế như thu nhập cá nhân, thu nhập doanh nghiệp, và thuế xuất nhập khẩu, mà còn bao gồm các vi phạm về tiền thuê đất, thuê mặt nước, tiền sử dụng đất, và thu từ khai thác tài nguyên khoáng sản Sự phức tạp và khó kiểm soát của VPHC về thuế xuất phát từ việc vi phạm các quy định của pháp luật hành chính liên quan đến ngân sách nhà nước do cơ quan thuế quản lý.
VPHC về thuế có mức độ nguy hiểm cho xã hội thấp hơn tội phạm, trong đó chỉ hành vi trốn thuế được coi là tội phạm theo Bộ luật hình sự nếu đáp ứng các điều kiện luật định Cả tội phạm thuế và VPHC về thuế đều xâm hại một loại khách thể Bộ luật hình sự năm 1999 không công nhận tổ chức là chủ thể của tội phạm, nhưng Bộ luật hình sự 2015 đã quy định trách nhiệm hình sự đối với các pháp nhân thương mại phạm tội.
Trước đây, việc phân biệt giữa hành vi trốn thuế là vi phạm hành chính (VPHC) hay tội phạm dựa vào hai yếu tố chính: chủ thể và mức độ nguy hiểm Tuy nhiên, với sự ra đời của Bộ luật hình sự năm 2015, sự khác biệt chủ yếu chỉ còn là mức độ nguy hiểm của hành vi Cụ thể, hành vi trốn thuế được coi là tội phạm khi số tiền thuế trốn đạt từ 100.000.000 đồng trở lên, cho thấy mức độ nguy hiểm của tội phạm thuế cao hơn so với VPHC về thuế.
7 Xem đoạn 2 Khoản 1 nghị định 129/2013/NĐ-CP và một số Điều Nghị định 127/2013
8 Điều 161 Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009), và Điều 200 Bộ luật hình sự năm 2015 quy định Tội trốn thuế)
9 Xem Điều 3, Điều 75 Bộ luật hình sự năm 2015
Hành vi trốn thuế dưới 100.000.000 đồng có thể bị xử lý hình sự nếu trước đó đã bị xử phạt vi phạm hành chính về trốn thuế Trong trường hợp này, việc xử phạt vi phạm hành chính trước đó sẽ là căn cứ để xác định tội phạm thuế Do đó, số tiền trốn thuế chưa bị xử phạt vi phạm hành chính sẽ bị pháp luật xử lý theo quy định về thuế.
Pháp luật xử phạt vi phạm hành chính về thuế
1.2.1 Khái niệm, đặc điểm của pháp luật xử phạt vi phạm hành chính về thuế
Pháp luật XPVPHC về thuế là một phần thiết yếu trong hệ thống pháp luật hành chính, bao gồm các quy định pháp lý do nhà nước ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến hoạt động thu thuế Các quy phạm này không chỉ đảm bảo tính công bằng trong việc thu thuế mà còn góp phần duy trì trật tự xã hội và phát triển kinh tế.
Pháp luật XPVPHC về thuế và pháp luật thuế là hai khái niệm khác nhau nhưng có mối liên hệ chặt chẽ Pháp luật thuế bao gồm các quy định do cơ quan nhà nước ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến thu nộp thuế, như các Luật thuế và Luật quản lý thuế Trong khi đó, pháp luật XPVPHC về thuế thuộc lĩnh vực luật hành chính, điều chỉnh quan hệ giữa cơ quan quản lý thuế và người nộp thuế trong quá trình xử phạt, khác với pháp luật thuế, vốn tập trung vào hoạt động thu nộp thuế.
Mối liên hệ giữa pháp luật XPVPHC và pháp luật thuế thể hiện qua việc pháp luật XPVPHC quy định các chế tài hành chính nhằm giáo dục và răn đe các chủ thể vi phạm nghĩa vụ thuế Điều này giúp đảm bảo rằng các quan hệ thu nộp thuế được thực hiện đúng theo quy định của pháp luật thuế, từ đó pháp luật XPVPHC trở thành công cụ quan trọng trong việc duy trì trật tự xã hội liên quan đến thuế.
10 Xem Điều 200 Bộ luật hình sự năm 2015
11 Giáo trình Luật thuế (2012), trường Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh, NXB Hồng Đức – Luật gia Việt Nam, tr.41
12 Xem Tập bài giảng lý luận về pháp luât, trường Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh, tr.78-79
Có 9 điều chỉnh quan trọng được thực hiện, cho thấy rằng nếu không có pháp luật thuế, thì cũng sẽ không tồn tại pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính (XPVPHC) liên quan đến thuế Hơn nữa, giữa hai chế định pháp luật này có một mối liên hệ đặc biệt, với các quy định được ghi nhận trong Luật quản lý thuế.
Trong bài viết này, tác giả đề cập đến khái niệm “pháp luật XPVPHC về thuế” thay vì “pháp luật xử lý VPHC về thuế” Theo Luật xử lý VPHC năm 2012, “xử lý VPHC” bao gồm “XPVPHC” và “áp dụng các biện pháp xử lý hành chính” XPVPHC là việc áp dụng hình thức xử phạt và biện pháp khắc phục hậu quả đối với cá nhân, tổ chức vi phạm pháp luật về XPVPHC Ngược lại, xử lý hành chính áp dụng cho các hành vi vi phạm pháp luật không liên quan đến tội phạm trong lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội Do đó, việc sử dụng khái niệm pháp luật XPVPHC về thuế là chính xác hơn, vì VPHC về thuế không thuộc lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội và không chỉ giới hạn ở cá nhân.
1.2.1.2 Đặc điểm của pháp luật xử phạt vi phạm hành chính về thuế
Pháp luật XPVPHC về thuế điều chỉnh các quan hệ pháp luật phát sinh trong hoạt động liên quan đến thuế, thể hiện qua các quy định cụ thể nhằm đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong việc thực hiện nghĩa vụ thuế của cá nhân và tổ chức.
Pháp luật xử lý vi phạm hành chính (XPVPHC) trong lĩnh vực thuế quy định rõ các hành vi vi phạm cụ thể, hình thức xử phạt, biện pháp khắc phục hậu quả, nguyên tắc và thẩm quyền xử phạt, cũng như thủ tục xử phạt Dựa trên những quy định này, các cơ quan quản lý thuế có trách nhiệm ban hành quyết định xử lý vi phạm hành chính đối với các chủ thể có hành vi vi phạm trong lĩnh vực thuế.
Pháp luật XPVPHC về thuế không điều chỉnh các quan hệ nội dung liên quan đến thuế, do đó không cung cấp câu trả lời cho các câu hỏi như “trong trường hợp nào được hoàn thuế?”, “thủ tục hoàn thuế ra sao?”, “trong trường hợp nào được miễn giảm thuế?” và “thuế suất là gì?”.
Các loại thuế và cách tính thuế là những vấn đề quan trọng trong pháp luật về thuế Luật xử lý vi phạm hành chính về thuế quy định mối quan hệ giữa cơ quan quản lý thuế và các đối tượng vi phạm các quy định về thuế Điều này diễn ra trong quá trình xử lý các hành vi vi phạm và áp dụng các biện pháp xử phạt liên quan.
13 Điều 1 Luật xử lý VPHC năm 2012 quy định: “Luật này quy định về xử phạt VPHC và các biện pháp xử lý hành chính”
14 Khoản 2 Điều 2 Luật xử lý VPHC năm 2012
Thứ hai , pháp luật XPVPHC về thuế có nguồn khá phong phú, đa dạng:
Bên cạnh Luật xử lý vi phạm hành chính năm 2012, Việt Nam còn có Luật Quản lý thuế và các nghị định hướng dẫn thi hành như Nghị định 81/2013/NĐ-CP và Nghị định 83/2013/NĐ-CP Đặc biệt, Nghị định 129/2013/NĐ-CP quy định về vi phạm hành chính trong lĩnh vực thuế, cùng với các nghị định khác như Nghị định 109/2013/NĐ-CP về xử phạt vi phạm hành chính trong quản lý giá, phí, lệ phí và Nghị định 127/2013/NĐ-CP, tạo thành khung pháp lý chặt chẽ liên quan đến các hành vi vi phạm hành chính về thuế.
Nghị định 10 năm 2013 của Chính phủ quy định về việc xử phạt vi phạm hành chính và cưỡng chế thi hành quyết định hành chính trong lĩnh vực hải quan, cùng với các Thông tư chi tiết như Thông tư 166/2013/TT-BTC và Thông tư 190/2013/TT-BTC, đã thiết lập khung pháp lý rõ ràng cho các hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thuế.
Pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính (XPVPHC) trong lĩnh vực thuế có nguồn gốc phong phú và đa dạng, phản ánh sự quan trọng và phức tạp của thuế trong quản lý nhà nước Do tính chất chuyên môn cao, ngoài các quy định chung, cần có sự cụ thể hóa từ các văn bản chuyên ngành để đảm bảo hiệu quả trong việc xử lý vi phạm.
Trong mối quan hệ giữa luật chung và luật chuyên ngành, quy định của luật chuyên ngành về thuế luôn được ưu tiên áp dụng trong xử lý vi phạm hành chính (XPVPHC) Cụ thể, theo Điểm a Khoản 1 Điều 6 Luật xử lý vi phạm hành chính năm 2012, các hành vi như trốn thuế, gian lận thuế, nộp chậm tiền thuế, và khai thiếu nghĩa vụ thuế sẽ bị xử phạt theo quy định của pháp luật về thuế Hơn nữa, Khoản 3 Điều 24 của cùng luật cũng quy định mức phạt tiền tối đa trong các lĩnh vực liên quan đến thuế, đo lường, sở hữu trí tuệ, an toàn thực phẩm, chất lượng sản phẩm, hàng hóa, chứng khoán, và hạn chế cạnh tranh theo các luật tương ứng, đặc biệt là Luật quản lý thuế.
Pháp luật XPVPHC về thuế có nhiều quy định đặc thù, bao gồm thẩm quyền xử phạt, thời hiệu xử phạt, hình thức xử phạt và mức phạt tiền tối đa Những quy định này không chỉ xuất phát từ đặc trưng của lĩnh vực thuế mà còn phản ánh ưu thế của pháp luật chuyên ngành so với pháp luật XPVPHC nói chung.
1.2.2 Nội dung cơ bản của pháp luật xử phạt vi phạm hành chính về thuế
1.2.2.1 Nguyên tắc xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thuế
Nguyên tắc XPVPHC về thuế là các quan điểm pháp lý có tính chỉ đạo và bắt buộc trong hoạt động xử lý vi phạm hành chính về thuế Những nguyên tắc này được quy định trong Luật xử lý vi phạm hành chính năm 2012 và tương tự như các nguyên tắc chung trong Luật quản lý thuế cùng các văn bản hướng dẫn dưới luật Do đó, việc thực hiện XPVPHC về thuế cần phải tuân thủ các nguyên tắc cơ bản đã được xác định.
Vai trò của pháp luật xử phạt vi phạm hành chính về thuế
Thứ nhất , pháp luật XPVPHC về thuế là cơ sở pháp lý để xác định VPHC về thuế:
Hành vi vi phạm hành chính (VPHC) về thuế chỉ được xác định dựa trên các quy định trong văn bản pháp luật Chủ thể có thẩm quyền sẽ căn cứ vào những quy định này để xác định liệu một hành vi có phải là VPHC về thuế hay không Nếu một hành vi xâm phạm đến trật tự quản lý thuế nhưng không được pháp luật quy định là VPHC về thuế, thì hành vi đó sẽ không bị coi là VPHC về thuế và các cơ quan có thẩm quyền sẽ không có quyền xử phạt.
Thứ hai , pháp luật XPVPHC về thuế là công cụ pháp lý để XPVPHC về thuế:
Pháp luật XPVPHC về thuế quy định rõ ràng các hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực thuế, bao gồm nguyên tắc, hình thức xử phạt và biện pháp khắc phục hậu quả Đây là cơ sở pháp lý để các cơ quan có thẩm quyền đưa ra quyết định hành chính, trong đó có quyết định xử phạt Các cơ quan này sử dụng pháp luật XPVPHC về thuế như một công cụ để thực hiện việc xử phạt một cách hợp pháp.
Thứ ba , pháp luật XPVPHC về thuế giúp giáo dục ý thức pháp luật cho người dân:
Pháp luật XPVPHC về thuế quy định rõ các hành vi vi phạm hành chính liên quan đến thuế, cùng với hình thức xử phạt cụ thể Nội dung này được truyền tải đến cộng đồng để mọi người nhận thức rõ ràng về các hành vi vi phạm và không vi phạm, cũng như mức độ xử phạt tương ứng Các hình thức xử phạt nhằm ngăn ngừa, giáo dục và răn đe, giúp mọi người lựa chọn hành vi phù hợp với quy định pháp luật thuế, từ đó hình thành ý thức pháp luật cá nhân Điều này không chỉ nâng cao nhận thức của người dân mà còn góp phần cải thiện hiệu quả quản lý thuế của nhà nước.
Thứ tư , pháp luật XPVPHC về thuế là công cụ để bảo đảm các quyền và lợi ích của cá nhân, tổ chức:
Các cơ quan có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính về thuế cần phải căn cứ vào các quy định pháp luật liên quan để đảm bảo tính hợp pháp trong việc xử phạt, tránh tình trạng tùy tiện Điều này không chỉ giúp thuyết phục rằng việc xử phạt là đúng luật mà còn đảm bảo công bằng cho các cá nhân và tổ chức trong xã hội Việc áp dụng các biện pháp trừng phạt là cần thiết để xử lý các hành vi vi phạm, đặc biệt khi có những chủ thể thực hiện nghĩa vụ thuế một cách nghiêm túc.
Tác giả đã trình bày tổng quan về lý luận liên quan đến pháp luật XPVPHC về thuế, bao gồm khái niệm thuế, đặc điểm của VPHC về thuế và pháp luật XPVPHC về thuế Đồng thời, tác giả phân tích những nội dung cơ bản của pháp luật này, từ đó làm nổi bật những đặc trưng và đặc thù của pháp luật XPVPHC về thuế Mục tiêu của chương này là giúp người đọc nắm vững lý luận và các nội dung pháp lý quan trọng của pháp luật XPVPHC về thuế, làm cơ sở cho việc nghiên cứu thực trạng pháp luật XPVPHC về thuế trong chương tiếp theo.
