SO SÁNH CƠ CHẾ BẢO HIẾN CỦA LIÊN BANG MỸ, CỘNG HÒA PHÁP VÀ VIỆT NAM
Một số vấn đề lý luận cơ bản về bảo hiến
1.1.1 Lịch sử hình thành hoạt động bảo hiến
Tư tưởng về bảo hiến lần đầu tiên xuất hiện ở Anh vào đầu thế kỷ XVII, liên quan đến hoạt động của Hội đồng tư vấn, cơ quan này đã bác bỏ hiệu lực các đạo luật thuộc địa nếu trái với luật Nghị viện Anh hoặc thông luật Tuy nhiên, khái niệm bảo hiến theo nghĩa hiện đại bắt nguồn từ Mỹ, không dựa trên hiến pháp mà từ án lệ Quan điểm này được thể hiện rõ ràng qua phán quyết của Chánh án Toà án Tối cao J Marshall trong vụ Marbury v Madison năm 1803.
Chỉ có tòa án có quyền tuyên bố điều gì được gọi là luật, và văn bản luật trái với Hiến pháp không được coi là luật Tiền lệ này đã thiết lập cơ chế bảo hiến tại Liên bang Mỹ, với đặc trưng chính là sự giám sát hoạt động bảo hiến.
Hệ thống cơ quan tư pháp thực hiện Hiến pháp thông qua cơ chế bảo hiến, dựa trên thực tiễn xét xử của tòa án và án lệ, thay vì chỉ dựa vào các quy định trong Hiến pháp.
Sau khi cơ chế bảo hiến của Mỹ ra đời, Châu Âu đã phát triển một cơ chế bảo hiến mới, trong đó hoạt động bảo hiến không do tòa án thực hiện mà do cơ quan chuyên trách đảm nhiệm Cơ chế này chịu ảnh hưởng từ tư tưởng của hai học giả Áo, Adams Kelsen và Adolf Merkl, và được thể hiện lần đầu trong Hiến pháp Áo năm 1920 Sau Áo, nhiều quốc gia trên thế giới cũng đã thiết lập cơ chế bảo hiến tương tự với sự tham gia của các cơ quan chuyên trách.
The judicial department holds the essential responsibility of interpreting the law, as established in Marbury v Madison, which asserts that any legislative act that contradicts the constitution is deemed invalid This principle has influenced numerous countries, including Italy (1948), India and Germany (1949), Cyprus (1960), Portugal (1976), and South Korea (1988), leading to the adoption of constitutional mechanisms in over 60 nations The establishment of dedicated agencies for constitutional oversight has emerged as a prominent model globally.
Sau Đại chiến thế giới lần thứ 2, cơ chế bảo hiến đã phát triển rộng rãi trên toàn cầu, bao gồm cả các quốc gia mới thành lập ở Châu Phi, Châu Mỹ La-tinh và Đông Âu Nhu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền đã thúc đẩy các quốc gia chú trọng đến cơ chế bảo hiến, với mỗi nước lựa chọn phương thức phù hợp với điều kiện xã hội cụ thể Giai đoạn này chứng kiến sự hình thành nhiều cơ chế bảo hiến khác nhau; một số quốc gia xây dựng cơ chế kết hợp, trong khi những nước khác thiết lập các cơ quan độc lập không thuộc ba nhánh lập pháp, hành pháp và tư pháp, như Hội đồng bảo hiến của Pháp (1958) Một số quốc gia như Việt Nam và Trung Quốc đã giao quyền thực hiện cơ chế bảo hiến cho cơ quan lập pháp.
1.1.2 Khái niệm bảo hiến (bảo vệ Hiến pháp)
Hiện nay, khái niệm bảo hiến hay bảo vệ Hiến pháp vẫn chưa được thống nhất trên thế giới, mà phụ thuộc vào yếu tố chính trị, cấu trúc nhà nước và đặc trưng pháp luật của từng quốc gia Ở Anh, Mỹ và một số nước khác, thuật ngữ “judicial review” được sử dụng để chỉ hoạt động của các cơ quan tư pháp trong việc kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành Thuật ngữ này gắn liền với chức năng của Tòa án trong việc xem xét tính hợp hiến, đồng thời cũng có thể được hiểu như khái niệm “bảo hiến” Tại Việt Nam, khái niệm bảo hiến cũng chưa có sự thống nhất và được tiếp cận từ hai góc độ khác nhau.
2 D ữ liệu của University of Illinois Comparative Constitutions Project, có tại địa chỉ: netfiles.uiuc.edu/zelkins/constitutions
Bảo hiến, theo nghĩa rộng, là các phương tiện và biện pháp nhằm đảm bảo tính tối cao của Hiến pháp, bảo vệ Hiến pháp khỏi các hành vi vi phạm có thể xảy ra trong tương lai Điều này không chỉ bao gồm việc xem xét các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành mà còn liên quan đến việc kiểm soát tính hợp hiến của các hành vi và chế định chính trị trong Hiến pháp, cũng như giải quyết tranh chấp về thẩm quyền giữa các cơ quan nhà nước.
Bảo hiến là hoạt động của cơ quan có thẩm quyền nhằm xem xét và đánh giá các đạo luật để xác định xem chúng có vi phạm Hiến pháp hay không Nếu phát hiện các đạo luật có dấu hiệu vi hiến, cơ quan này sẽ đưa ra quyết định xử lý thích hợp.
Khái niệm “bảo hiến” được hiểu là hoạt động của cơ quan có thẩm quyền trong việc xem xét và đánh giá các đạo luật, văn bản dưới luật, cũng như các hành vi của tổ chức và cá nhân để xác định xem có vi phạm hiến pháp hay không.
Các quốc gia trên thế giới thiết lập các thiết chế tổ chức và hoạt động theo nguyên tắc riêng, nhằm đảm bảo Hiến pháp được tôn trọng Điều này dẫn đến sự hình thành các cơ chế bảo hiến khác nhau trên toàn cầu.
1.1.3 Các mô hình bảo hiến phổ biến trên thế giới
Học giả Arne Mavčič phân loại các thiết chế bảo hiến hiện nay trên thế giới thành các mô hình dựa trên các tiêu chí tổ chức, thẩm quyền và thủ tục.
Mô hình bảo hiến kiểu Mỹ là một hệ thống pháp lý được xây dựng dựa trên thực tiễn xét xử của Tòa án, trong đó Tòa án có quyền giám sát chính quyền thông qua hoạt động tư pháp Theo mô hình này, tất cả các Tòa án đều được trao quyền thực hiện bảo hiến, đảm bảo rằng các quy định pháp luật và quyền lợi của công dân được tôn trọng và bảo vệ.
Hội đồng Hiến pháp của Pháp (Conseil Constitutionnel) được thành lập cùng với Hiến pháp 1958, tạo thành mô hình bảo hiến tập trung Cơ quan chuyên trách thực hiện hoạt động bảo hiến là Hội đồng bảo hiến, với đặc trưng cơ bản là tính chất phòng hiến.
3 Xem thêm: http://www.concourts.net/introen.php Truy c ập ngày 5/5/2015.
Tòa án Hiến pháp kiểu Châu Âu, được Kelsen đề xuất vào năm 1920, đã trở thành mô hình phổ biến tại Châu Âu với những đặc điểm nổi bật như bảo hiến "tập trung" thông qua quy trình đặc biệt của Tòa án Hiến pháp Mô hình này thực hiện bảo hiến "trừu tượng", không dựa trên vụ việc cụ thể mà được khởi xướng bởi các cơ quan nhà nước và người có thẩm quyền Tòa án cũng có quyền kiểm tra sau, với một số trường hợp được trao quyền kiểm hiến trước, và các quyết định của Tòa án có giá trị bắt buộc.
So sánh chủ thể có thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên
Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam
1.2.1 Chủ thể có thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ
Theo cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ, chức năng bảo hiến được giao cho toàn bộ hệ thống tòa án chung, bao gồm Tòa án các Bang, Tòa án Liên bang và Tòa án tối cao Điều này có nghĩa là không có cơ quan độc lập hay tòa án chuyên trách nào được giao nhiệm vụ này Chức năng bảo hiến của tòa án không được quy định rõ ràng trong Hiến pháp, mà được xác định thông qua phán quyết của Tòa án tối cao trong vụ United States chống Butler năm 1963 Theo đó, Hiến pháp được coi là đạo luật tối cao, và mọi đạo luật phải tuân thủ các nguyên tắc của Hiến pháp Khi các đạo luật của Quốc hội được đưa ra xem xét tính hợp hiến, các tòa án có trách nhiệm kiểm tra sự phù hợp của chúng với Hiến pháp Tất cả các tòa án có thẩm quyền đều thực hiện chức năng này.
Tòa án có quyền đánh giá tính hợp hiến của các văn bản luật, nhưng thẩm quyền này chủ yếu thuộc về Tòa án tối cao Quyết định của Tòa án tối cao là cuối cùng và có giá trị ràng buộc đối với tất cả các tòa án khác trên toàn nước Mỹ.
Tòa án tối cao gồm 9 thẩm phán do Tổng thống bổ nhiệm và được Thượng nghị viện phê chuẩn, trong đó có một Chánh án Các thẩm phán có nhiệm kỳ suốt đời, chỉ bị bãi miễn theo quy định của pháp luật Quy định này nhằm đảm bảo sự độc lập cho các thẩm phán, giúp họ không bị ảnh hưởng bởi các cơ quan lập pháp và hành pháp trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.
6 http://thongtinphapluatdansublogspot.com/2009/07/mo-hinh-giam-sat-chinh-quyen-bang-tuhtml?m1 Truy c ập ngày 7/5/2015
Tòa án tối cao của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ thực hiện việc giải thích Hiến pháp, các đạo luật và hiệp ước, thường liên quan đến các quan chức cao cấp, người nước ngoài và các vụ việc có bang tham gia Các phán quyết của Tòa án tối cao là chung thẩm, không thể kháng cáo lên bất kỳ Tòa án nào khác, đồng nghĩa với việc nếu một văn bản pháp luật bị tuyên bố vi hiến, nó sẽ không bao giờ được áp dụng Mặc dù Tòa án tối cao không có quyền hủy bỏ các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành, Quốc hội đã thành lập 13 Tòa phúc thẩm liên bang để giảm gánh nặng cho Tòa án tối cao và xử lý các vụ án ở 50 bang, cũng như xét xử phúc thẩm những vụ đặc biệt Các phán quyết của Tòa phúc thẩm có thể được kháng nghị lên Tòa án tối cao.
Việc giao cho hệ thống tòa án thực hiện hoạt động bảo vệ Hiến pháp ở Liên bang
Mỹ áp dụng nguyên tắc tam quyền phân lập một cách triệt để, với các cơ quan kiềm chế và đối trọng lẫn nhau, giúp đảm bảo tính độc lập của hoạt động bảo hiến trong việc giải quyết các vụ việc vi phạm Hiến pháp Các cơ quan tư pháp hoạt động độc lập, không chịu ảnh hưởng từ hai nhánh quyền lực còn lại là hành pháp và lập pháp.
Thẩm quyền bảo hiến thuộc về hệ thống tòa án đã dẫn đến nguy cơ lạm quyền, khi các tòa án không chỉ tuyên bố các đạo luật vi phạm Hiến pháp mà còn cả những văn bản pháp luật ảnh hưởng gián tiếp đến tinh thần của Hiến pháp Hậu quả là nội dung của các văn bản pháp luật do cơ quan lập pháp ban hành không được đảm bảo, và các quy định bảo vệ quyền lợi công dân trong Hiến pháp cũng bị ảnh hưởng, do các cơ quan tư pháp không thể nắm bắt đầy đủ ý chí của nhà làm luật.
1.2.2 Chủ thể có thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Cộng hòa
Theo cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp, Hội đồng bảo hiến được thành lập để bảo vệ Hiến pháp, hoạt động độc lập và không thuộc ba nhánh quyền lực nhà nước Hội đồng này có địa vị cao hơn các cơ quan nhà nước khác, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự tuân thủ Hiến pháp.
Số lượng thành viên và quy trình bổ nhiệm của Hội đồng bảo hiến được quy định chi tiết trong Chương VII, đặc biệt là tại Điều 56 của Hiến pháp Cộng hòa.
Hội đồng bảo hiến của Pháp gồm 9 thành viên được bổ nhiệm có nhiệm kỳ 9 năm, không được tái nhiệm, với 1/3 số thành viên được thay thế mỗi 3 năm để đảm bảo tính khách quan và hiệu quả Các thành viên được bổ nhiệm bởi Tổng thống, Chủ tịch Hạ viện và Chủ tịch Thượng viện, trong khi các cựu Tổng thống là thành viên đương nhiên suốt đời Chủ tịch Hội đồng được Tổng thống bổ nhiệm và có quyền quyết định trong trường hợp phiếu bầu ngang nhau Hiến pháp không quy định giới hạn về tuổi tác hay trình độ, nhưng Tổng thống thường chọn những người có chuyên môn luật và cùng quan điểm chính trị, như thẩm phán và luật sư Thành viên Hội đồng không được kiêm nhiệm các chức vụ nhà nước khác và phải tuân thủ nguyên tắc độc lập trong hoạt động bảo hiến, điều này tạo ra sự khác biệt so với mô hình của Liên bang Mỹ.
Hội đồng bảo hiến không yêu cầu thành viên phải có trình độ chuyên môn luật pháp cao, chủ yếu là các nhà chính trị, dẫn đến hiệu quả giải quyết vấn đề Hiến pháp chưa được tối ưu.
Hiến pháp thường rất phức tạp đòi hỏi những người có thẩm quyền giải quyết phải có chuyên môn nghiệp vụ và kinh nghiệm về pháp luật cao
7 Hu ỳnh Minh Hiền (2012), So sánh mô hình b ảo hiến của Việt Nam, Hoa Kỳ và Pháp , Khóa lu ận tốt nghiệp, TP.HCM, tr.34
1.2.3 Chủ thể có thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Việt Nam
Theo Hiến pháp 2013 và các văn bản pháp luật hiện hành như Luật Ban hành Văn bản Quy phạm Pháp luật, Luật Tổ chức Quốc hội và Luật Tổ chức Chính phủ, quy định về việc xây dựng và thực thi các văn bản pháp lý có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả của hệ thống pháp luật tại Việt Nam.
Luật hoạt động giám sát Quốc hội…), chủ thể tham gia vào hoạt động bảo hiến của
Việt Nam có một hệ thống cơ quan nhà nước đa dạng, từ trung ương đến địa phương, hoạt động trên cả ba nhánh quyền lực: lập pháp, hành pháp và tư pháp Các cơ quan thực hiện chức năng bảo hiến bao gồm Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Thủ tướng Chính phủ, Viện kiểm sát nhân dân tối cao và Tòa án nhân dân tối cao Trong số đó, Quốc hội đóng vai trò giám sát tối cao, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm trong hoạt động của các cơ quan nhà nước.
Chức năng bảo hiến của Quốc hội được hiểu là giám sát Hiến pháp, theo dõi các văn bản pháp luật và hoạt động của các cơ quan nhà nước Chức năng này không chỉ thuộc về Quốc hội mà còn được chuyên môn hóa cho từng cơ quan chuyên môn của Quốc hội.
Quốc hội là cơ quan quyền lực tối cao trong bộ máy nhà nước, có nhiệm vụ giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước Quốc hội thực hiện quyền giám sát đối với các văn bản quy phạm pháp luật và các hoạt động của Chủ tịch nước, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng, Tòa án nhân dân tối cao và Viện kiểm sát nhân dân tối cao Ngoài ra, Quốc hội cũng giám sát các văn bản quy phạm liên tịch giữa cơ quan nhà nước trung ương và tổ chức chính trị xã hội, văn bản của Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân, cùng với các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia Quyền giám sát này được quy định tại khoản 2 Điều 70 Hiến pháp 2013, khẳng định Quốc hội thực hiện quyền giám sát tối cao việc tuân thủ Hiến pháp, luật và nghị quyết của Quốc hội.
Quốc hội tập trung chủ yếu vào giám sát quyền lực ở trung ương chứ không trải rộng đến các cấp chính quyền địa phương
Quốc hội không chỉ là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất mà còn giữ quyền giám sát tối cao, điều này có nghĩa là không có cơ quan nào có thể vượt qua quyền lực của Quốc hội.
So sánh thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam
1.3.1 Thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ
Hoạt động bảo vệ Hiến pháp thuộc về hệ thống các cơ quan tư pháp, trong đó các cơ quan này có trách nhiệm giải quyết tranh chấp thẩm quyền giữa các cơ quan nhà nước, đánh giá tính hợp hiến của các đạo luật do Nghị viện ban hành và giải thích Hiến pháp Tòa án chỉ có thể thực hiện quyền hạn này khi giải quyết các vụ việc cụ thể liên quan đến lợi ích của các bên yêu cầu xem xét tính hợp hiến của các đạo luật.
Thẩm quyền xem xét tính hợp hiến của các văn bản pháp luật được giao cho tất cả các tòa án, nhưng Tòa án tối cao giữ vai trò quan trọng nhất Phán quyết của bất kỳ tòa án cấp dưới nào cũng có thể bị kháng nghị lên Tòa án tối cao, và phán quyết của Tòa án tối cao Liên bang Mỹ có giá trị chung thẩm Thẩm quyền của Tòa án tối cao trong việc xét xử tính hợp hiến là độc lập và không bị can thiệp bởi hai nhánh quyền lực còn lại Ngay cả trong giai đoạn công nghiệp hóa – hiện đại hóa, một số văn bản quy phạm pháp luật mâu thuẫn với Hiến pháp cũng đã bị Tòa án tối cao tuyên bố là vi hiến, như Luật Phục hồi công nghiệp quốc gia và Luật điều chỉnh nông nghiệp.
Thẩm quyền xem xét tính hợp hiến bao gồm cả các đạo luật liên bang và tiểu bang trong hệ thống liên bang Có ba cấp độ thẩm quyền bảo hiến: cấp quốc gia, nơi tất cả các tòa án đánh giá tính hợp hiến của các đạo luật Quốc hội theo Hiến pháp Liên bang Mỹ; cấp liên bang, nơi các tòa án xem xét tính hợp hiến của các đạo luật tiểu bang dựa trên Hiến pháp Liên bang; và cấp tiểu bang, nơi các tòa án đánh giá tính hợp hiến của các đạo luật tiểu bang theo Hiến pháp tiểu bang.
Thẩm quyền giải thích Hiến pháp và các đạo luật thuộc về các cơ quan tư pháp, với các thẩm phán thường xuyên thực hiện việc giải thích pháp luật Mặc dù không có quy định cụ thể nào trong văn bản pháp luật của Liên bang Mỹ về thẩm quyền này, các tòa án vẫn liên tục giải thích Hiến pháp và các đạo luật nhằm đảm bảo rằng tinh thần của Hiến pháp được phản ánh trong các văn bản pháp luật.
Tòa án Liên bang Mỹ có quyền tuyên bố bất kỳ văn bản hoặc quyết định nào của Tổng thống và Chính phủ là vi hiến.
Thẩm quyền của Tòa án Liên bang Mỹ trong việc bảo vệ Hiến pháp không phải là thẩm quyền được quy định trong Hiến pháp, mà được hình thành dựa trên thực tiễn xét xử và khả năng giải thích Hiến pháp.
1.3.2 Thẩm quyền bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp
Hội đồng bảo hiến của Cộng hòa Pháp có những thẩm quyền như sau:
Thứ nhất, thẩm quyền giải thích và xem xét tính hợp hiến của các đạo luật
Cơ chế giám sát Hiến pháp đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, như được nêu trong nghiên cứu của Vũ Văn Nhiêm, Nguyễn Mạnh Hùng và Lưu Đức Quang (2013) Tài liệu này, xuất bản bởi NXB Hồng Đức và Hội luật gia Việt Nam, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thực thi các quy định Hiến pháp nhằm đảm bảo quyền lợi và tự do cơ bản cho công dân.
10 Xem thêm http://thongtinphapluatdansublogspot.com/2009/07/mo-hinh-giam-sat-chinh-quyen-bang- tuhtml?m1 Truy c ập ngày 9/5/2015
Việc giải thích Hiến pháp là hoạt động quan trọng nhất bởi lẽ các quy định trong
Hiến pháp mang tính quy tắc chung và quy định trong Hiến pháp mang tính tối cao
Hoạt động này cũng được giao cho Hội đồng bảo hiến
Hội đồng bảo hiến có thẩm quyền xem xét tính hợp hiến của các văn bản luật, điều ước quốc tế, sắc lệnh của Tổng thống và nghị định của chính phủ, có khả năng tuyên bố một văn bản là vi hiến và vô hiệu hóa nó Việc giám sát tính hợp hiến được chia thành giám sát đương nhiên và giám sát theo yêu cầu Giám sát đương nhiên là hoạt động mà Hội đồng bảo hiến thực hiện chủ động mà không cần yêu cầu từ bên ngoài, đặc biệt khi một văn bản luật được ban hành như luật tổ chức hoặc quy tắc tố tụng của Nghị viện Trong khi đó, giám sát theo yêu cầu chỉ được thực hiện khi có yêu cầu từ các chủ thể liên quan đối với điều ước quốc tế.
Tổng thống, Thủ tướng, Chủ tịch một trong hai viện, hoặc sáu mươi thành viên của một trong hai viện có trách nhiệm giám sát các văn bản và đạo luật chưa có hiệu lực thi hành Việc này giúp ngăn chặn việc thông qua các văn bản vi hiến, tránh tình trạng các cơ quan nhà nước áp dụng các văn bản này sau khi chúng có hiệu lực.
Hội đồng bảo hiến có thẩm quyền tư vấn trong việc tổ chức bộ máy nhà nước và giải quyết các vấn đề chính trị Hội đồng này có quyền tham gia thiết lập vị trí Tổng thống khi vị trí này không thực hiện được nhiệm vụ, đồng thời có quyền đưa ra ý kiến khi Tổng thống quyết định các biện pháp đặc biệt trong những tình huống khẩn cấp.
Hội đồng bảo hiến có thẩm quyền xem xét tính hợp hiến của các cuộc bầu cử Tổng thống, Nghị viện và trưng cầu dân ý theo Điều 58, 59, 60 của Hiến pháp 1958 Thẩm quyền này được thực hiện thông qua việc kiểm tra tư cách ứng cử viên Tổng thống, giám sát bỏ phiếu và xem xét các khiếu nại liên quan đến bầu cử Đặc biệt, Hội đồng còn có quyền xác định tư cách pháp lý của các nghị sĩ và bãi nhiệm hoặc yêu cầu từ chức đối với những thành viên không đủ tư cách Tuy nhiên, thẩm quyền này có thể dẫn đến tình trạng lạm quyền do tính chất chính trị của nó, khiến thực tế quyền lực này dường như không tồn tại.
Hội đồng bảo hiến có thẩm quyền quyết định cuối cùng và bắt buộc thi hành đối với mọi cơ quan nhà nước, không thể bị khiếu nại Quyền lực này chỉ được thực hiện khi có yêu cầu cụ thể.
Thẩm quyền bảo hiến trong việc giải quyết tranh chấp giữa chính phủ và nghị viện liên quan đến việc ban hành văn bản pháp luật là rất quan trọng Hội đồng bảo hiến có thể tham gia vào giai đoạn soạn thảo hoặc sửa đổi các đạo luật khi có tranh chấp thẩm quyền, đặc biệt khi chính phủ cho rằng các quy định của đạo luật đang được nghị viện soạn thảo không nằm trong phạm vi quy định tại Điều 34 của Hiến pháp Thẩm quyền này được Hiến pháp trao cho Hội đồng bảo hiến và được quy định rõ ràng trong Điều 37.
Hiến pháp 1958 quy định rằng "đạo luật nào được ban hành sau khi thi hành Hiến pháp chỉ có thể bị sửa đổi bởi sắc lệnh nếu Hội đồng bảo hiến tuyên bố đạo luật đó vi hiến."
Thẩm quyền bảo hiến về quyền con người và quyền công dân được quy định trong Hiến pháp, với những quy định cụ thể về thẩm quyền này của Hội đồng bảo hiến.
So sánh trình tự thủ tục trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam
1.4.1 Trình tự thủ tục trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ
Tại Việt Nam và Cộng hòa Pháp, quyền yêu cầu xem xét tính hợp hiến của một đạo luật hay hành vi của Chính phủ chỉ thuộc về một số chủ thể nhất định Điều này khác biệt với quy định cho phép bất kỳ cá nhân, tổ chức nào cũng có quyền đưa ra yêu cầu này, tạo ra sự linh hoạt hơn trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân.
Khác với cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp và các cơ quan chuyên trách, việc xét xử các vụ việc về Hiến pháp tại Liên bang Mỹ được thực hiện theo quy trình giống như các vụ án hành chính, hình sự, dân sự, tức là theo thủ tục thông thường Tòa án chỉ xem xét tính hợp hiến của các đạo luật trong bối cảnh một vụ việc cụ thể Nếu có bên khiếu nại về việc quyền của họ bị xâm hại theo Hiến pháp, các thẩm phán sẽ thực hiện việc kiểm tra và đánh giá tính hợp hiến của đạo luật liên quan Tuy nhiên, tòa án có quyền từ chối xem xét trong các trường hợp liên quan đến vấn đề chính trị hoặc ngoại giao.
16 Xem thêm: Hu ỳnh Minh Hiền (2012), So sánh mô hình b ảo hiến của Việt Nam, Hoa Kỳ và Pháp , Khóa lu ận tốt nghi ệp, TP.HCM, tr.45
Quá trình xem xét tính hợp hiến của các văn bản pháp luật tại Tòa án tối cao chủ yếu dựa vào thông lệ Sau khi phân công cho người chuẩn bị từng vụ án, các thẩm phán tổ chức buổi họp kín để quyết định vụ án nào sẽ được tranh luận và vụ án nào sẽ xét xử mà không cần tranh luận Nếu vụ án đã được đưa ra xét xử, mọi thủ tục sẽ được tiến hành công khai, đảm bảo tất cả các bên đều có thể chứng kiến hoạt động xét xử tính hợp hiến của đạo luật.
Hoạt động bảo hiến tại Liên bang Mỹ được thực hiện bởi hệ thống cơ quan tư pháp, với các vụ việc liên quan đến bảo hiến được giải quyết theo thủ tục tố tụng của tòa án Bất kỳ vụ án nào trong các lĩnh vực dân sự, kinh tế, hành chính hay hình sự đều có thể trở thành vụ án Hiến pháp Điều này đảm bảo tính hợp pháp, công khai và minh bạch trong quy trình, đồng thời áp dụng các nguyên tắc tiến bộ như có sự tham gia của đại diện nhân dân và xét xử công khai.
Hoạt động bảo hiến phải tuân thủ trình tự thủ tục tố tụng thông thường của tòa án, dẫn đến việc kéo dài thời gian và gia tăng chi phí.
1.4.2 Trình tự thủ tục trong cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp
Hội đồng bảo hiến của Cộng hòa Pháp thực hiện quyền bảo hiến thông qua một thủ tục đặc biệt, không công khai và không mang tính chất tố tụng Mỗi vụ việc được giải quyết trải qua các giai đoạn thụ lý, xem xét sơ bộ và ra quyết định Sau khi thụ lý, Chủ tịch Hội đồng chỉ định một số thành viên nghiên cứu hồ sơ Tiếp theo, Hội đồng tổ chức các phiên họp để ra quyết định dựa trên tài liệu do các bên cung cấp.
Hội đồng thu thập phán quyết của Hội đồng bảo hiến chỉ khi có sự đồng thuận của ít nhất 7 trong số 9 thành viên Trong khi đó, tại Liên bang Mỹ, chỉ cần 5 trong 9 thành viên đồng ý để thông qua quyết định Quy định này phản ánh sự khác biệt trong quy trình ra quyết định giữa hai hệ thống pháp lý.
Cơ chế giám sát Hiến pháp đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo quyền con người, như đã được nêu trong nghiên cứu của Vũ Văn Nhiêm, Nguyễn Mạnh Hùng và Lưu Đức Quang Tài liệu này, xuất bản bởi NXB Hồng Đức và Hội luật gia Việt Nam năm 2013, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thực thi các quyền con người thông qua các cơ chế giám sát hiệu quả.
18 Vũ Đình Lê, Cơ chế bảo vệ Hiến pháp tại Việt Nam thực trạng và một số kiến nghị hoàn thiện, Luận văn thạc sĩ, TP.HCM, tr.26
Hội đồng bảo hiến của Pháp được coi là một diễn đàn chính trị hơn là một cơ quan tài phán, với 9 thành viên đại diện cho Thượng viện, Hạ viện và Tổng thống Để đảm bảo tính đồng thuận, bất kỳ phán quyết nào cũng cần sự đồng ý của ít nhất 7 thành viên Khi nhận yêu cầu xem xét tính hợp hiến của một đạo luật, Hội đồng có thời hạn một tháng để ra quyết định, có thể rút ngắn xuống còn 8 ngày trong trường hợp khẩn cấp.
Tất cả các đạo luật và quy chế của các viện trước khi được Tổng thống công bố phải được Hội đồng bảo hiến xem xét để đảm bảo tính hợp hiến Nếu phát hiện văn bản nào mâu thuẫn với Hiến pháp, Hội đồng có quyền hủy bỏ Quyết định của Hội đồng thẩm phán là cuối cùng, không thể khiếu nại và phải được thi hành bởi tất cả các cơ quan nhà nước.
Hoạt động bảo hiến tại Cộng hòa Pháp phải tuân theo một trình tự và thủ tục đặc biệt, không công khai, điều này dẫn đến tình trạng thiếu tính chất tố tụng và không đảm bảo tính minh bạch trong quá trình giải quyết.
1.4.3 Trình tự thủ tục trong cơ chế bảo hiến của Việt Nam
Bảo hiến tại Việt Nam được thực hiện bởi nhiều cơ quan khác nhau, dẫn đến sự thiếu thống nhất trong trình tự thủ tục Quốc hội có trách nhiệm giám sát và có thể bãi bỏ hoặc sửa đổi các văn bản quy phạm pháp luật vi hiến của các cơ quan như Chủ tịch nước, Chính phủ và Tòa án Ngoài ra, Quốc hội còn có quyền phê chuẩn miễn nhiệm các thành viên Chính phủ và bỏ phiếu tín nhiệm Đoàn đại biểu Quốc hội căn cứ vào kết quả giám sát để kiến nghị sửa đổi, đình chỉ hoặc bãi bỏ các văn bản vi hiến và yêu cầu chấm dứt hành vi vi phạm điều ước quốc tế Chính phủ thực hiện bảo hiến thông qua quyền hạn của Thủ tướng Chính phủ.
Pháp luật Việt Nam hiện chưa có một quy trình hiệu quả để phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm Hiến pháp.
Như vậy, xuất phát từ việc chủ thể thực hiện hoạt động bảo hiến của Liên bang
Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam có quy trình bảo hiến khác nhau Tại Mỹ, thủ tục được thực hiện theo quy trình tố tụng tòa án, thường kéo dài do liên quan đến giải quyết từng vụ việc cụ thể Ngược lại, Cộng hòa Pháp áp dụng quy trình xét xử kín, giúp quá trình bảo hiến diễn ra nhanh chóng Ở Việt Nam, quy trình bảo hiến không thống nhất và phụ thuộc vào chủ thể thực hiện, dẫn đến sự đa dạng trong cách thức tiến hành.
So sánh thời điểm, hình thức và hậu quả của hoạt động bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam
bảo hiến của Liên bang Mỹ, Cộng hòa Pháp và Việt Nam
1.5.1 Thời điểm, hình thức, hậu quả hoạt động bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Liên bang Mỹ
Hoạt động bảo hiến của cơ chế bảo hiến Liên bang Mỹ diễn ra thông qua giám sát sau, trong đó các tòa án có trách nhiệm kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật hiện hành Cơ chế này từ chối áp dụng những đạo luật vi hiến, đảm bảo rằng chỉ những đạo luật phù hợp với hiến pháp mới được thực thi.
Hoạt động bảo hiến thường gắn liền với việc giải quyết các vụ việc cụ thể, vì vậy hình thức thực hiện chủ yếu là giám sát cụ thể Nếu không có vụ việc nào, hoạt động bảo hiến sẽ không được phát sinh Trong một số trường hợp, tòa án có thể từ chối xem xét các vấn đề liên quan đến Hiến pháp nếu chúng có liên quan đến chính trị quốc gia.
Trong cuốn sách "Xây dựng và bảo vệ Hiến pháp: Kinh nghiệm thế giới và Việt Nam" của các tác giả Nguyễn Đăng Dung, Trương Đắc Linh, Nguyễn Mạnh Hùng, Lưu Đức Quang và Nguyễn Văn Trí (2011), xuất bản bởi NXB Giáo dục Việt Nam, TP.HCM, trang 308, tác giả đã trình bày những kinh nghiệm quý báu trong việc xây dựng và bảo vệ Hiến pháp, từ đó góp phần nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của Hiến pháp trong việc đảm bảo quyền lợi và nghĩa vụ của công dân.
Tòa án tối cao và các tòa án liên bang Mỹ tuân thủ nguyên tắc tam quyền phân lập, chỉ có quyền tuyên bố một đạo luật hoặc hành vi là vi hiến, mà không thể tuyên bố bãi bỏ Tuy nhiên, thực tế cho thấy không ai dám áp dụng đạo luật hay thực hiện hành vi đã bị tuyên bố vi hiến, dẫn đến việc đạo luật đó tự động mất hiệu lực mà không cần cơ quan ban hành phải tiến hành hủy bỏ.
Hình thức bảo hiến của Liên bang Mỹ yêu cầu giám sát cụ thể, trong đó các đạo luật phải được kiểm tra tính hợp hiến trong các vụ việc cụ thể tại tòa án Điều này cho phép các bên liên quan trong các vụ án hành chính, hình sự, dân sự… đề nghị kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật áp dụng Khi nhận được đề nghị, thẩm phán có trách nhiệm tiến hành hoạt động bảo hiến ngay lập tức Nhờ đó, vấn đề bảo hiến được gắn kết chặt chẽ với các bên tranh chấp, làm cho quyền bảo hiến trở nên cụ thể hơn và đảm bảo tính hiệu quả cũng như tính linh hoạt trong quyền tự do Hiến định của công dân.
Hoạt động bảo hiến của Liên bang Mỹ diễn ra dưới hình thức giám sát sau, đảm bảo nguyên tắc tam quyền phân lập Tất cả các Tòa án có thẩm quyền bảo hiến nhưng chỉ giám sát các đạo luật hiện hành, không can thiệp vào hoạt động lập pháp, từ đó duy trì tính độc lập giữa các cơ quan tư pháp và lập pháp Tuy nhiên, việc giám sát sau dẫn đến tính khắc phục mà không phòng ngừa vi hiến Hiện tại, không có quy định nào tại Liên bang Mỹ về xử lý các đạo luật bị tuyên bố vi hiến, khiến Quốc hội vẫn toàn quyền ban hành, sửa đổi hoặc hủy bỏ luật Điều này có thể dẫn đến tình trạng một đạo luật vi hiến vẫn tồn tại, gây khó khăn cho người dân, đặc biệt là những người không có chuyên môn pháp lý, trong việc tiếp cận pháp luật.
1.5.2 Thời điểm, hình thức, hậu quả của hoạt động bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp
Cơ chế bảo hiến với mô hình Hội đồng bảo hiến thực hiện giám sát trước khi văn bản pháp luật có hiệu lực, cho phép tòa án xem xét các văn bản có dấu hiệu vi hiến Tuy nhiên, cơ chế này đã được cải tiến để kết hợp cả giám sát trước và sau, bao gồm giám sát các văn bản pháp luật đã có hiệu lực và chưa có hiệu lực.
Hoạt động bảo hiến diễn ra dưới hình thức giám sát trừu tượng, tức là xem xét các hành vi vi phạm Hiến pháp mà không cần có tranh chấp cụ thể Cơ quan bảo vệ Hiến pháp không đưa ra quyết định về sự vi hiến của các văn bản pháp luật trong một vụ việc cụ thể, mà đánh giá tính hợp hiến của các văn bản này theo yêu cầu từ bất kỳ cơ quan, tổ chức nào Hoạt động này giải quyết tranh chấp giữa quy phạm Hiến pháp và quy phạm luật, với Hội đồng bảo hiến đưa ra phán quyết về tính hợp hiến của đạo luật mà không cần có vụ việc phát sinh.
Khi Hội đồng bảo hiến tuyên bố một văn bản vi hiến, văn bản đó sẽ không được công bố và không có hiệu lực pháp luật Nếu một điều ước có điều khoản bị coi là vi hiến, việc ký kết và ban hành hiệp ước sẽ bị đình chỉ cho đến khi Hiến pháp được sửa đổi Ngược lại, nếu Hội đồng bảo hiến xác nhận văn bản không vi hiến, quá trình công bố sẽ được tiến hành.
Hội đồng bảo hiến là cơ quan chủ yếu thực hiện chức năng phòng ngừa, xem xét tính hợp hiến của các đạo luật trước khi chúng có hiệu lực Điều này giúp đảm bảo rằng các văn bản pháp luật được ban hành không vi phạm Hiến pháp Mô hình này đặc biệt phù hợp với các quốc gia có truyền thống án lệ không phát triển mạnh.
Hoạt động bảo hiến kết hợp giám sát trước, giám sát sau và giám sát trừu tượng, giúp xem xét toàn diện các văn bản trong hệ thống pháp luật Điều này không chỉ đảm bảo tính thống nhất của hệ thống pháp luật mà còn bảo vệ quyền tự do của công dân theo quy định trong Hiến pháp.
Cơ chế bảo hiến của Cộng hòa Pháp khác biệt so với Liên bang Mỹ, vì nó thực hiện giám sát các đạo luật trước khi chúng có hiệu lực pháp luật Điều này đảm bảo rằng các quy định pháp lý được kiểm tra và đánh giá kỹ lưỡng nhằm bảo vệ các nguyên tắc hiến pháp.
Theo PGS.TS Thái Vĩnh Thắng (2004) trong bài viết "Mô hình cơ quan bảo hiến của các nước trên thế giới", đăng trên Tạp chí luật học, cơ chế bảo hiến có thể dẫn đến nguy cơ can thiệp sâu vào quá trình lập pháp của Nghị viện, từ đó ảnh hưởng đến tính độc lập của cơ quan lập pháp.
Hoạt động bảo hiến chủ yếu tập trung vào giám sát trước, và mặc dù từ năm 2008 đã có thêm giám sát sau, nhưng vẫn còn hạn chế Điều này dẫn đến khó khăn trong việc xem xét và xử lý các văn bản vi phạm nội dung của Hiến pháp.
1.5.3 Thời điểm, hình thức, hậu quả của hoạt động bảo hiến trong cơ chế bảo hiến của Việt Nam
Hoạt động bảo hiến bao gồm giám sát trước và giám sát sau đối với các văn bản quy phạm pháp luật Cơ quan có thẩm quyền thực hiện bảo hiến trước khi văn bản có hiệu lực thông qua các hình thức như xem xét, kiến nghị và biểu quyết Sau khi văn bản có hiệu lực, các chủ thể có thẩm quyền tiếp tục kiểm tra tính hợp hiến bằng cách đình chỉ thi hành hoặc bãi bỏ một phần hoặc toàn bộ văn bản nếu phát hiện vi phạm hiến pháp.