LÝ LUẬN CHUNG VỀ CÁC BIỆN PHÁP KHẨN CẤP TẠM THỜI TRONG LUẬT TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI VIỆT NAM
Lịch sử hình thành và phát triển của pháp luật Trọng tài thương mại về áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời
áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời
Trọng tài đã được sử dụng như một phương thức giải quyết tranh chấp từ hàng ngàn năm trước, với Vua Solomon là một trong những người đầu tiên đề xướng phương thức này Tuy nhiên, cho đến thế kỷ XVII, Luật Trọng tài đầu tiên mới được xây dựng ở Anh vào năm 1697, nhưng không được phát triển do định kiến của Tòa án Anh Pháp luật Trọng tài Anh đã dần được cải tiến qua các luật vào các năm 1854, 1889 và 1950, với Luật 1950 chính thức công nhận việc áp dụng các biện pháp tạm thời Đến năm 1976, UNCITRAL đã quy định rõ ràng hơn về BPKCTT trong quy tắc Trọng tài của mình Trong khi đó, tại Việt Nam, phương thức giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài chỉ mới xuất hiện vào những năm 70 của thế kỷ trước, chậm hơn so với xu thế toàn cầu.
1 Daniel Centner & Megan Ford, “A Brief History of Arbitration”, https://www.americanbar.org/groups/tort_trial_insurance_practice/publications/the_brief/2018-19/summer/a- brief-history-arbitration/, truy cập ngày 13/05/2020
2 Tefera Eshetu & Mulugeta Getu, “Arbitration and its early history”, https://www.abyssinialaw.com/online- resources/study-on-line/item/325-arbitration-and-its-early-history, truy cập ngày 29/04/2020
3 D.H.N Johnson (1955), Proplems of Public and Private International Law, published by: Cambridge
4 Phần 1, Điều 14 Luật Trọng tài Anh 1950
5 Phần 3, Điều 26 Quy tắc UNCITRAL 1976
Để giải quyết tranh chấp giữa các xí nghiệp quốc doanh và hợp tác xã, 7 hệ thống Trọng tài kinh tế đã được thành lập từ huyện đến Trung ương, nhưng thực chất lại là cơ quan hành chính Nhà nước Để tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động của các Trung tâm TTTM, vào ngày 25 tháng 02 năm 2003, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh TTTM, có hiệu lực từ ngày 01 tháng 07 năm 2003 Pháp lệnh này quy định BPKCTT từ Điều 33 đến Điều 36, nhưng sau 6 năm thực hiện đã bộc lộ nhiều hạn chế cần khắc phục Đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế, Luật TTTM Việt Nam ra đời năm 2010, khắc phục những vấn đề của Pháp lệnh 2003 và dành chương VII để quy định BPKCTT trong giải quyết tranh chấp bằng TTTM.
Khái niệm, đặc điểm và phân loại biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng Trọng tài thương mại
1.2.1 Khái niệm biện pháp khẩn cấp tạm thời
Hiện tại, Việt Nam chưa có văn bản pháp luật nào định nghĩa cụ thể về BPKCTT Các quy định trong pháp luật TTDS và pháp luật tố tụng TTTM chỉ đề cập đến thẩm quyền áp dụng, trình tự thủ tục, chủ thể yêu cầu, trách nhiệm bồi thường và liệt kê các BPKCTT mà không giải thích rõ ràng về khái niệm này.
Theo từ điển tiếng Việt, "khẩn cấp" có nghĩa là những vấn đề cần được giải quyết ngay lập tức, trong khi "tạm thời" chỉ ra rằng những biện pháp này có hiệu lực trong một khoảng thời gian ngắn Do đó, BPKCTT là những biện pháp khẩn cấp được thực hiện ngay mà không chậm trễ, nhưng chỉ có tính chất tạm thời và có thể thay đổi hoặc hủy bỏ theo quy định pháp luật.
Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam của Đại học Luật Hà Nội định nghĩa rằng biện pháp khẩn cấp tạm thời là một quyết định của Tòa án nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp.
6 Trích đề cương giới thiệu Luật Trọng tài thương mại 2010 của Hội luật gia Việt Nam
7 Viện ngôn ngữ học (2003), Từ điển tiếng Việt, Nhà xuất bản Đà Nẵng, tr 495
8 Viện ngôn ngữ học (2003), Từ điển tiếng Việt, Nhà xuất bản Đà Nẵng, tr 887
Biện pháp khẩn cấp tạm thời là một công cụ pháp lý quan trọng trong giải quyết vụ việc dân sự, được Tòa án áp dụng nhằm đáp ứng nhu cầu cấp bách của đương sự Theo giáo trình Luật Tố tụng dân sự của Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, biện pháp này có thể được yêu cầu bởi đương sự hoặc được Tòa án chủ động áp dụng trong các trường hợp pháp luật cho phép Mục đích chính của biện pháp này là bảo vệ tính mạng, sức khỏe, tài sản, thu thập và bảo vệ chứng cứ, đồng thời bảo toàn tình trạng hiện có để tránh thiệt hại không thể khắc phục và đảm bảo việc thi hành án.
Khái niệm BPKCTT trong giáo trình Luật Tố tụng dân sự của Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh quy định rõ hơn về chủ thể áp dụng BPKCTT, tuy nhiên, nội dung của hai khái niệm trong các giáo trình này về cơ bản là tương tự Theo góc độ pháp luật TTDS, chủ thể có thẩm quyền áp dụng BPKCTT chỉ là Tòa án, và hiện chưa có sự xuất hiện của chủ thể nào khác.
Theo Tưởng Duy Lượng, BPKCTT được gọi như vậy vì yêu cầu xử lý nhanh chóng, không có kháng cáo, nhưng không phải là quyết định cuối cùng về tranh chấp, chỉ tồn tại trong thời gian nhất định và có thể bị thay đổi hoặc hủy bỏ dễ dàng Phạm Duy Nghĩa xem BPKCTT là một giai đoạn tố tụng rút ngắn, giúp cơ quan tài phán can thiệp kịp thời để bảo vệ chứng cứ, tài sản tranh chấp hoặc các đảm bảo cần thiết cho việc thực hiện nghĩa vụ, trong khi phiên tranh tụng chính vẫn chưa kết thúc.
Khái niệm BPKCTT của Tưởng Duy Lượng và Phạm Duy Nghĩa đã tiệm cận hơn với pháp luật TTTM, khi không còn coi BPKCTT là đặc quyền riêng của Tòa án mà là quyền hạn của cơ quan tài phán nói chung.
9 Trường Đại học Luật Hà Nội (2017), Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam, Nhà xuất bản Công an nhân dân, tr 179
10 Trường Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh (2019), Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam, Nhà xuất bản Hồng Đức, tr 292
11 Tưởng Duy Lượng (2016), Bình luận Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Trọng tài thương mại và thực tiễn xét xử, Nhà xuất bản Tư pháp, tr 238
12 Phạm Duy Nghĩa (2010), “Biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng Trọng tài”, Tạp chí nghiên cứu lập pháp, số 23 (184)/Kỳ 1, tr 77-82
Luật Mẫu định nghĩa biện pháp tạm thời là các biện pháp lâm thời được HĐTT ra lệnh cho một bên trước khi có phán quyết Trọng tài cuối cùng, nhằm duy trì hoặc khôi phục hiện trạng, cũng như ngăn chặn hành vi gây thiệt hại hiện tại hoặc tương lai và ảnh hưởng đến tố tụng Trọng tài Luật Mẫu quy định rõ ràng về BPKCTT, bao gồm thời điểm áp dụng, thẩm quyền và nhóm các biện pháp được phép thực hiện.
Trọng tài thương mại (TTTM) là một phương thức giải quyết tranh chấp thay thế, cho phép các bên tranh chấp ủy quyền cho một bên thứ ba để giải quyết, thay vì thông qua kiện tụng tại Tòa án Theo Luật TTTM Việt Nam 2010, TTTM được định nghĩa là cách thức giải quyết tranh chấp dựa trên thỏa thuận của các bên, và được thực hiện theo quy định của luật pháp Tố tụng Trọng tài bao gồm các trình tự và thủ tục pháp lý để giải quyết tranh chấp thương mại, với các quy tắc tố tụng được quy định chi tiết trong Luật TTTM 2010.
Từ những phân tích trên, theo tác giả, BPKCTT trong tố tụng TTTM có thể được định nghĩa như sau:
Biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng Trọng tài thương mại là công cụ quan trọng được Hội đồng Trọng tài hoặc Tòa án áp dụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự trong quá trình giải quyết tranh chấp Những biện pháp này được thực hiện trước khi Hội đồng trọng tài đưa ra phán quyết cuối cùng, nhằm đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả trong quá trình ra phán quyết và thi hành phán quyết Trọng tài theo quy định của pháp luật.
13 UNCITRAL Model Law 1985 with amendments as adopted in 2006, article 17:
An interim measure refers to any temporary action, either as an award or in another format, that an arbitral tribunal mandates a party to undertake before the final award is issued in a dispute.
(a) Maintain or restore the status quo pending determination of the dispute;
(b) Take action that would prevent, or refrain from taking action that is likely to cause, current or imminent harm or prejudice to the arbitral process itself;
(c) Provide a means of preserving assets out of which a subsequent award may be satisfi ed; or
(d) Preserve evidence that may be relevant and material to the resolution of the dispute.”
14 “Trọng tài thương mại là gì?”, http://www.viac.vn/en/arbitration/what-is-commercial-arbitration-a60.html, truy cập ngày 14/05/2020
15 Khoản 1 Điều 3 Luật TTTM Việt Nam 2010
1.2.2 Đặc điểm biện pháp khẩn cấp tạm thời Đặc tính của BPKCTT trong Luật TTTM được thể hiện trên nhiều khía cạnh khác nhau, trong khuôn khổ của luận văn này, tác giả chú trọng phân tích 04 đặc điểm chính về thẩm quyền ban hành, chủ thể yêu cầu và đối tượng bị áp dụng, điều kiện áp dụng, về tính khẩn cấp và tính tạm thời a Về thẩm quyền ban hành các BPKCTT
Trước đây, Pháp lệnh TTTM 2003 chỉ cho phép Tòa án áp dụng BPKCTT, mặc dù tranh chấp được giải quyết tại Trung tâm trọng tài Sau 6 năm thực tiễn, các nhà lập pháp Việt Nam nhận thấy rằng việc Trung tâm trọng tài chủ động áp dụng BPKCTT sẽ bảo vệ tốt hơn lợi ích hợp pháp của các bên và nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp Do đó, Luật TTTM 2010 đã cho phép Hội đồng Trọng tài (HĐTT) áp dụng BPKCTT và yêu cầu cơ quan thi hành án hỗ trợ thực hiện biện pháp này Việc này đã nâng cao vị thế của trọng tài và giúp tố tụng trọng tài vận hành hiệu quả hơn.
So với pháp luật tố tụng dân sự (TTDS), pháp luật tố tụng thương mại (TTTM) có hai chủ thể có thẩm quyền ban hành biện pháp khẩn cấp tạm thời (BPKCTT) là Hội đồng trọng tài (HĐTT) và Tòa án Sự tồn tại song song này là đặc trưng cơ bản nhất giúp phân biệt quy trình áp dụng BPKCTT trong tố tụng trọng tài với quy trình áp dụng trong TTDS.
Trong lịch sử, quyền ban hành biện pháp tạm thời trong TTTM chủ yếu thuộc về các Tòa án quốc gia Tuy nhiên, nhiều quốc gia đã điều chỉnh Luật Trọng tài để công nhận đồng thời thẩm quyền của Tòa án và Trọng tài trong việc ban hành các biện pháp này Luật trọng tài Anh, một trong những hệ thống pháp luật trọng tài lâu đời và tiến bộ nhất, đã ghi nhận thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp của Hội đồng Trọng tài từ những năm 50 của thế kỷ trước.
16 Trích Dự thảo báo cáo đánh giá tác động Luật Trọng tài thương mại (bản báo cáo tóm tắt) của Hội Luật gia Việt Nam
17 Trích đề cương giới thiệu Luật Trọng tài thương mại 2010 của Hội luật gia Việt Nam
Sự cần thiết của biện pháp khẩn cấp tạm thời trong pháp luật Trọng tài thương mại
1.3.1 Dưới góc độ của người yêu cầu
Khi thực hiện các giao dịch thương mại, các bên thường không mong muốn xảy ra tranh chấp, ngay cả trong giai đoạn thỏa thuận phương thức giải quyết Tuy nhiên, khi tranh chấp đã xảy ra, một bên có thể thực hiện các hành vi như hủy hoại hoặc tẩu tán tài sản, cũng như phi tang chứng cứ, nhằm cản trở quá trình tố tụng trọng tài và trốn tránh nghĩa vụ thi hành.
43 Khoản 1 Điều 105 BLDS: “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản”
In their article "Arbitrating in China – What Interim Measures are Available from the Courts?", Stuart Dutson, Neil Newing, and Yang Zhao explore the various interim measures that can be sought from Chinese courts during arbitration proceedings The authors provide insights into the legal framework surrounding these measures, highlighting their significance in ensuring the effectiveness of arbitration in China For further details, the article can be accessed at Kluwer Arbitration Blog, published on November 26, 2012.
45 Mục 5 đoạn 2 Bộ hướng dẫn thực hành trọng tài quốc tế: Áp dụng các biện pháp tạm thời
21 phán quyết trọng tài đã được đưa ra, phản ánh sự nhận thức của các bên về khả năng thua cuộc trong tranh chấp Nhờ vào sự can thiệp kịp thời của các BPKCTT, ý thức tuân thủ pháp luật của thương nhân trong việc giải quyết tranh chấp bằng TTTM đã được nâng cao Điều này tạo nền tảng vững chắc để bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bên yêu cầu.
Khi tranh chấp được đưa ra xét xử, mục tiêu chính của các bên đương sự là nhận được phán quyết từ Trọng tài tuyên bố mình “thắng kiện” Tuy nhiên, mục đích sâu xa hơn là đảm bảo hiệu quả của việc thi hành án Nếu một bên được tuyên “thắng kiện” nhưng quyền và lợi ích hợp pháp của họ không được bồi thường thỏa đáng, thì kết quả chỉ mang tính hình thức Sự hỗ trợ từ các BPKCTT giúp bảo toàn tài sản cần thiết cho việc thi hành phán quyết Do đó, việc áp dụng BPKCTT được coi là rất cần thiết và là “chuyện sống còn” của đương sự trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng TTTM.
Việc áp dụng Biện pháp khẩn cấp tạm thời (BPKCTT) trước khi vụ việc được thụ lý bởi Trọng tài có thể giúp giải quyết tranh chấp một cách nhanh chóng và hiệu quả, tránh mất thời gian và chi phí cho quá trình tố tụng Khi yêu cầu BPKCTT được chấp nhận, đương sự không cần tiếp tục vụ kiện vì không còn tranh chấp nào khác Tuy nhiên, tác giả không đồng tình với quan điểm cho rằng BPKCTT có thể giải quyết dứt điểm tranh chấp, mà cho rằng mục đích chính của BPKCTT là bảo vệ bằng chứng và tài sản, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người yêu cầu Tác giả Vũ Đức Hoàng cũng nhấn mạnh rằng BPKCTT không phải là giải pháp để giải quyết tranh chấp, và theo quy định của pháp luật Trọng tài Anh, Trọng tài viên cần xem xét và có thể từ chối lệnh tạm thời nếu không phù hợp.
Lương Thanh Quang (2013) đã nghiên cứu về biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài thương mại tại Việt Nam trong luận văn thạc sĩ luật học của mình tại Trường Đại học Luật TPHCM, trang 25.
Trong luận văn thạc sỹ của Lương Thanh Quang (2013) về "Biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng Trọng tài thương mại Việt Nam," tác giả đã phân tích các quy định và ứng dụng của biện pháp khẩn cấp tạm thời trong lĩnh vực trọng tài thương mại tại Việt Nam Nghiên cứu này, được thực hiện tại Trường Đại học Luật TPHCM, cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách thức bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp thương mại.
Bài viết của Vũ Đức Hoàng (2010) đề cập đến những khó khăn trong việc áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời để giải quyết tranh chấp kinh doanh và thương mại tại Tòa án Tác giả phân tích các vấn đề pháp lý và thực tiễn mà các bên liên quan gặp phải, đồng thời nêu rõ tầm quan trọng của các biện pháp này trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên tranh chấp Bài viết được đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân, số 19/2010, trang 27.
Trên thực tế, đây là một lệnh được ngụy trang cho một phán quyết cuối cùng của Trọng tài, tương đương với một trong những yêu cầu chính mà họ đã đưa ra ban đầu.
1.3.2 Dưới góc độ của chủ thể ban hành
Việc áp dụng BPKCTT có tác động trực tiếp đến quyền lợi và nghĩa vụ của các bên trong tranh chấp, vì vậy HĐTT và Tòa án cần thận trọng trong quá trình xem xét Quy định về BPKCTT trong Luật TTTM khẳng định trách nhiệm bảo đảm công bằng cho các bên liên quan Đồng thời, việc trao quyền tự chủ cho HĐTT trong áp dụng BPKCTT thể hiện vai trò ngày càng quan trọng của HĐTT trong giải quyết tranh chấp thương mại, giúp HĐTT ngang tầm với Tòa án.
Việc Tòa án áp dụng BPKCTT một cách chính xác và hiệu quả sẽ gia tăng lòng tin của doanh nghiệp đối với hình thức giải quyết tranh chấp bằng TTTM Doanh nghiệp cần nhận thức rằng quyền và lợi ích hợp pháp của họ luôn được pháp luật bảo vệ, dù là trong tố tụng tại Tòa án hay TTTM Mặc dù phương thức giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài đã trở nên phổ biến tại Việt Nam, niềm tin của doanh nghiệp vào phương thức này vẫn còn thấp, thể hiện qua tỷ lệ vụ việc được các Trung tâm trọng tài thụ lý so với Tòa án Do đó, việc quy định rõ ràng thẩm quyền áp dụng BPKCTT cho HĐTT trong Luật TTTM là cần thiết, giúp Trọng tài khẳng định năng lực tài phán và thu hút nhiều khách hàng tiềm năng trong tương lai.
1.3.3 Dưới góc độ của phương thức giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài thương mại
Hệ thống pháp luật được xây dựng nhằm điều hòa các mối quan hệ xã hội và đảm bảo công lý công bằng, bảo vệ bên yếu thế Pháp luật về thương mại và đầu tư cũng không ngoại lệ, đặc biệt trong bối cảnh tự do hóa thương mại và hội nhập quốc tế hiện nay, việc quy định chi tiết trong pháp luật về thương mại là rất cần thiết.
49 Ali Yesilirmak (2005), Provisional Measures in International Commercial Arbitration, released by Kluwer Law International, p 172
BPKCTT đã tạo ra một chương riêng, trao quyền cho HĐTT áp dụng, cho thấy rằng phương thức giải quyết tranh chấp bằng TTTM có tính chất tài phán song hành với Tòa án, không còn sự phân cấp giữa các chủ thể Cả hai phương thức này đều chịu sự điều chỉnh của pháp luật về TTDS và TTTM Tại Việt Nam, phương thức giải quyết tranh chấp TTTM chưa được khai thác hết tiềm năng do các bên vẫn còn e ngại và tin tưởng vào Tòa án hơn Tuy nhiên, khi HĐTT được giao quyền áp dụng BPKCTT và cơ quan thi hành dân sự thực hiện quyết định, niềm tin vào TTTM đã tăng lên Điều này không chỉ cải thiện uy tín của TTTM mà còn thu hút nhiều nhà đầu tư nước ngoài, cho thấy TTTM ở Việt Nam đang dần tương xứng với xu hướng phát triển toàn cầu.
Phương thức tài phán trọng tài, được quy định trong Luật TTTM 2010, đã giúp Tòa án giảm tải tình trạng quá tải do số lượng tranh chấp thương mại ngày càng gia tăng Việc mở rộng thẩm quyền áp dụng BPKCTT cho HĐTT đã đóng góp đáng kể vào việc chia sẻ gánh nặng cho nền tư pháp, khi trước đây tất cả các BPKCTT trong tố tụng trọng tài và TTDS đều do Tòa án xử lý một cách độc lập.
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu, nhu cầu sử dụng trọng tài thương mại ngày càng gia tăng, yêu cầu pháp luật trọng tài thương mại Việt Nam cần được cải cách mạnh mẽ để phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế Việc áp dụng BPKCTT (Biện pháp khẩn cấp tạm thời) trở thành yếu tố quan trọng trong việc giải quyết tranh chấp thương mại hiện nay.