phíơn cuêa noâ sau ăoâ, mö hònh chuíín cho möơt lúđi tiïn ăoaân mú höì: noâ phuơ thuöơc hoađn toađn vađo viïơc míơt ăöơ vuô truơ beâ hún hay lúân hún möơt giaâ trõ túâi haơn nađo ăoâ.
Nhû ta ăaô thíịy úê chûúng II, nïịu míơt ăöơ vuô truơ beâ hún míơt ăöơ túâi haơn thò luâc ăoâ vuô truơ lađ vö haơn vađ seô maôi maôi giaôn núê. Con chaâu chuâng ta, nïịu luâc ăoâ coâ, seô thíịy nhûông phaên ûâng nhiïơt haơch ăi ăïịn kïịt thuâc chíìm chíơm trong tíịt caê caâc vò sao, ăïí laơi úê sau nhûông loaơi tro buơi khaâc nhau; nhûông sao luđn ăen, nhûông sao nútron, coâ thïí caê nhûông löî ăen. Caâc hađnh tinh coâ thïí tiïịp tuơc quay trïn quyô ăaơo chíơm díìn ăi möơt ñt khi chuâng bûâc xaơ soâng híịp díîn, nhûng khöng khi nađo nghó sau möơt thúđi gian hûôu haơn. Nhiïơt ăöơ nhûông phöng bûâc xaơ vađ neutrino vuô truơ seô tiïịp tuơc haơ tyê lïơ nghõch vúâi kñch thûúâc cuêa vuô truơ, nhûng chuâng khöng thïí míịt ăi; ngay bíy giúđ ta coâ thïí phaât hiïơn phöng bûâc xaơ cûơc ngùưn 3 K.
Mùơt khaâc nïịu míơt ăöơ vuô truơ lúân hún giaâ trõ túâi haơn thò khi ăoâ vuô truơ lađ hûôu haơn vađ sûơ giaôn núê cuêa noâ seô möơt luâc nađo ăoâ kïịt thuâc, vađ ặúơc thay bùìng möơt sûơ co ngađy cađng maơnh. Nïịu chùỉng haơn, míơt ăöơ vuô truơ gíịp ăöi giaâ trõ túâi haơn cuêa noâ vađ nïịu giaâ trõ ăang ặúơc cöng nhíơn hiïơn nay cuêa hùìng söị Hubble (15 km möîi giíy cho möîi triïơu nùm aânh saâng) lađ ăuâng thò khi ăoâ vuô truơ cho ăïịn bíy giúđ coâ tuöíi lađ 10000 triïơu nùm; noâ seô tiïịp tuơc giaôn núê trong 50000 triïơu nùm nûôa vađ sau ăoâ bùưt ăíìu co laơi (xem hònh böịn). Sûơ co ăuâng lađ sûơ giaôn núê theo chiïìu ngûúơc laơi: sau 50000 triïơu nùm, vuô truơ seô líịy laơi kñch thûúâc hiïơn nay vađ sau 10000 triïơu nùm nûôa sau ăoâ noâ seô ăïịn gíìn möơt traơng thaâi kyđ dõ coâ míơt ăöơ vö haơn.
Suöịt ñt nhíịt lađ phíìn ăíìu cuêa giai ăoaơn co, caâc nhađ thiïn vùn (nïịu coâ khi ăoâ) seô coâ thïí tiïu khiïín bùìng sûơ quan saât caê dõch chuýín ăoê líîn dõch chuýín xanh. AÂnh saâng tûđ nhûông thiïn hađ gíìn
chùưc ăaô ặúơc bûâc xaơ úê möơt thúđi ăiïím vuô truơ lúân hún so vúâi khi aânh saâng ăoâ ặúơc quan saât, do ăoâ khi noâ ặúơc quan saât, aânh saâng nađy seô coâ veê nhû dõch chuýín vïì phña ăíìu bûúâc soâng ngùưn cuêa phöí, nghôa lađ vïì phña xanh. Mùơt khaâc, aânh saâng tûđ nhûông víơt ríịt lađ xa seô phaêi ặúơc bûâc xaơ úê möơt thúđi kyđ khi vuô truơ ăang cođn trong nhûông giai ăoaơn ăíìu cuêa sûơ giaôn núê cuêa noâ, khi vuô truơ cođn beâ hún so vúâi khi aânh saâng ặúơc quan saât, do ăoâ khi noâ ặúơc quan saât, aânh saâng ăoâ coâ veê nhû dõch chuýín vïì phña caâc bûúâc soâng dađi cuêa phöí, nghôa lađ vïì phña ăoê.
Nhiïơt ăöơ cuêa caâc phöng photon vađ neutrino vuô truơ seô haơ xuöịng, röìi sau ăoâ tùng lïn khi vuô truơ giaôn núê röìi co laơi, luön luön tyê lïơ nghõch vúâi kñch thûúâc cuêa vuô truơ. Nïịu míơt ăöơ vuô truơ hiïơn nay gíịp ăöi trõ söị túâi haơn cuêa noâ, thò khi ăoâ caâc tñnh toaân cuêa ta chó roô rùìng vuô truơ luâc lúân nhíịt seô ăuâng gíịp ăöi bíy giúđ, nhû víơy nhiïơt ăöơ phöng soâng cûơc ngùưn luâc ăoâ seô ăuâng bùìng möơt nûêa giaâ trõ 3 K hiïơn nay, hoùơc khoaêng 1,5 K. Sau ăoâ vuô truơ bùưt ăíìu co laơi vađ nhiïơt ăöơ bùưt ăíìu tùng lïn.
Luâc ăíìu khöng coâ baâo ăöơng gò - trong hađng nghòn triïơu nùm phöng bûâc xaơ seô laơnh ăïịn mûâc cíìn coâ möơt cöị gùưng lúân múâi phaât hiïơn ặúơc noâ. Tuy nhiïn, khi vuô truơ ăaô co heơp laơi ăïịn möơt phíìn trùm kñch thûúâc hiïơn nay, phöng bûâc xaơ seô bùưt ăíìu ngûơ trõ bíìu trúđi: bíìu trúđi ban ăïm seô noâng nhû bíìu trúđi ban ngađy hiïơn nay cuêa chuâng ta (300 K). Baêy mûúi triïơu nùm sau ăoâ vuô truơ seô co laơi mûúđi líìn nûôa, vađ con chaâu chuâng ta (nïịu coâ) seô thíịy bíìu trúđi saâng möơt caâch khöng chõu ặúơc. Caâc phín tûê trong khñ quýín giûôa caâc hađnh tinh vađ giûôa caâc sao vađ trong khoaêng khöng giûôa caâc sao seô bùưt ăíìu taâch thađnh nhûông nguýn tûê thađnh phíìn cuêa chuâng, vađ nhûông nguýn tûê seô vúô ra thađnh nhûông electron tûơ do vađ nhûông haơt nhín nguýn tûê. Sau baêy trùm nghòn nùm nûôa nhiïơt ăöơ vuô truơ seô lađ 10 triïơu ăöơ; khi ăoâ baên thín caâc vò sao vađ hađnh tinh cuông seô hođa tan thađnh möơt thûâ xuâp vuô truơ göìm bûâc xaơ, electron, haơt nhín. Sau hai mûúi hai ngađy nûôa nhiïơt ăöơ seô tùng lïn 10 000 triïơu ăöơ. Caâc haơt nhín luâc ăoâ bùưt ăíìu vúô tung ra thađnh caâc proton vađ nútron thađnh phíìn cuêa chuâng, phaâ huêy toađn böơ cöng trònh töíng húơp haơt nhín trong caâc vò sao vađ theo vuô truơ hoơc. Möơt thúđi gian ngùưn sau
ăoâ electron vađ pözitron seô ặúơc taơo nïn vúâi söị lûúơng lúân nhûông va chaơm photon - photon, vađ phöng neutrino vađ phaên neutrino vuô truơ seô trúê laơi cín bùìng nhiïơt vúâi vuô truơ cođn laơi.
Ta coâ thïí nađo ặa cíu chuýơn buöìn teê nađy suöịt cho ăïịn kïịt thuâc, ăïịn möơt traơng thaâi míơt ăöơ vađ nhiïơt ăöơ vö haơn khöng? Thúđi gian coâ thïí nađo dûđng laơi trong khoaêng 3 phuât sau khi nhiïơt ăöơ ăaơt möơt nghòn triïơu ăöơ khöng? Roô rùìng ta khöng thïí chùưc. Moơi sûơ khöng chùưc mađ ta gùơp phaêi úê chûúng trûúâc, khi thò khaêo saât tyê mó phíìn trùm giíy ăíìu tiïn, seô quay laơi ăïí lađm cho ta bùn khoùn khi ta nhòn vađo phíìn trùm giíy cuöịi cuđng. Trûúâc hïịt, toađn böơ vuô truơ ăoâ phaêi ặúơc mö taê theo ngön ngûô cú hoơc lûúơng tûê úê nhûông nhiïơt ăöơ trïn 100 triïơu triïơu triïơu triïơu ăöơ (10 muô 32 K), vađ khöng ai coâ möơt yâ niïơm nađo vïì viïơc gò xaêy ra luâc ăoâ. Ngoađi ra, nïịu vuô truơ khöng thíơt ăöìng tñnh vađ ăùỉng hûúâng (xem cuöịi chûúng V), thò toađn böơ cíu chuýơn cuêa ta míịt hïịt caê yâ nghôa tûđ líu trûúâc khi ta gùơp phaêi nhûông víịn ăïì cuêa vuô truơ hoơc lûúơng tûê.
Tûđ caâc sûơ khöng chùưc nađy möơt söị nhađ vuô truơ hoơc ruât ra möơt hy voơng nađo ăoâ. Coâ thïí lađ vuô truơ seô traêi qua möơt kiïíu “naêy bíơt” vuô truơ vađ seô bùưt ăíìu giaôn núê laơi. Trong Edda, sau tríơn cuöịi cuđng giûôa caâc thíìn vađ nhûông ngûúđi khöíng löì úê Rangorak, quaê ăíịt bõ lûêa vađ nûúâc phaâ huêy nhûng nûúâc ruât lui, caâc ngûúđi con cuêa Thor tûđ ắa nguơc laơi tiïịn lïn mang theo buâa cuêa cha vađ caê thïị giúâi laơi bùưt ăíìu möơt líìn nûôa. Nhûng nïịu vuô truơ quaê thûơc seô giaôn núê laơi, sûơ giaôn núê cuêa noâ seô chíơm díìn möơt líìn nûôa vađ sau ăoâ seô coâ möơt sûơ co heơp, kïịt thuâc bùìng möơt Rangorak vuô truơ khaâc, röìi laơi coâ möơt líìn naêy bíơt khaâc nûôa, vađ nhû víơy tiïịp tuơc maôi maôi.
Nïịu ăoâ lađ tûúng lai, noâ cuông ríịt coâ thïí lađ quaâ khûâ cuêa chuâng ta. Vuô truơ ăang giaôn núê hiïơn nay coâ thïí chó lađ giai ăoaơn tiïịp theo sûơ co heơp trûúâc vađ sûơ naêy bíơt vûđa qua. (Thíơt ra, nùm 1965, trong thöng baâo vïì phöng bûâc xaơ cûơc ngùưn vuô truơ, Dicke, Peebles, Roll vađ Wilkinson cho rùìng ăaô coâ möơt thúđi kyđ giaôn núê vađ co heơp vuô truơ hoađn toađn trûúâc ăíy, vađ hoơ líơp luíơn rùìng vuô truơ ăaô phaêi co heơp ăuê ăïí níng nhiïơt ăöơ lïn ñt nhíịt lađ 10000 triïơu ăöơ ăïí coâ thïí phaâ vúô caâc nguýn töị nùơng taơo nïn trong giai ăoaơn trûúâc). Nhòn luđi vïì trûúâc,
ta coâ thïí tûúêng tûúêng möơt chûúng trònh khöng chíịm dûât giaôn núê mađ khöng coâ luâc bùưt ăíìu nađo.
Möơt söị nhađ vuô truơ hoơc bõ híịp díîn vïì mùơt triïịt hoơc búêi mö hònh dao ăöơng, ăùơc biïơt vò, nhû mö hònh traơng thaâi dûđng, noâ traânh möơt caâch khön kheâo víịn ăïì “phaât sinh trúđi ăíịt”. Nhûng noâ gùơp möơt khoâ khùn lyâ thuýịt lúân. Trong möîi chu kyđ tyê söị photon trïn haơt haơt nhín (hoùơc, chñnh xaâc hún, entropi cho möîi haơt haơt nhín) ặúơc tùng lïn chuât ñt do möơt loaơi ma saât (goơi lađ “ăöơ nhúât khöịi”) trong khi vuô truơ giaôn núê vađ co heơp. Vúâi sûơ hiïíu biïịt hiïơn nay cuêa ta, vuô truơ luâc ăoâ seô bùưt ăíìu möîi chu kyđ múâi vúâi möơt tyê söị photon trïn haơt haơt nhín múâi, húi lúân hún trûúâc. Cho ăïịn nay tó söị ăoâ lúân nhûng khöng phaêi vö haơn, cho nïn khoâ mađ thíịy vuô truơ ăaô traêi qua trûúâc ăoâ möơt söị chu kyđ vö haơn nhû thïị nađo.
Tuy nhiïn, moơi víịn ăïì ăoâ coâ thïí giaêi quýịt, vađ duđ mö hònh vuô truơ hoơc nađo ăoâ toê ta ăuâng ăùưn, thò cuông khöng lađm cho ta an tím lùưm. Ăöịi vúâi con ngûúđi, gíìn nhû khoâ caên lođng tin rùìng chuâng ta coâ möơt möịi liïn hïơ ăùơc biïơt gò ăoâ vúâi vuô truơ, rùìng ăúđi söịng loađi ngûúđi khöng phaêi chó lađ möơt kïịt quaê tíịt nhiïn hađi hûúâc cuêa möơt chuöîi tai naơn keâo lui dađi ăïịn ba phuât ăíìu tiïn, mađ rùìng chuâng ta ăaô ặúơc taơo nïn möơt caâch nađo ăoâ ngay tûđ luâc ăíìu tiïn. Trong khi viïịt ăiïìu nađy töi ăang úê trïn möơt chiïịc maây bay cao 30 000 fut, bay trïn bíìu trúđi Wyoming tûđ San Francisco vïì nhađ úê Boston. Phña dûúâi mùơt ăíịt xem ra ríịt mïìm vađ dïî chõu, coâ nhûông ăaâm míy mûúơt mađ úê chöî nađy chöî noơ, tuýịt nhuöơm höìng khi mùơt trúđi moơc, nhûông con ặúđng thùỉng tùưp trïn ăíịt nûúâc tûđ thađnh phöị nađy ăïịn thađnh phöị kia. Ríịt khoâ nhíơn ra rùìng tíịt caê nhûông caâi ăoâ chó lađ möơt phíìn nhoê beâ cuêa möơt vuô truơ cûơc kyđ khöng thín thiïơn. Laơi cođn khoâ nhíơn thûâc hún nûôa rùìng vuô truơ hiïơn nay ăaô tiïịn hoâa tûđ möơt ăiïìu kiïơn sú khai khöng bònh thûúđng möơt caâch khöng taê nöíi vađ ặâng trûúâc möơt sûơ huêy diïơt tûúng lai do laơnh vônh viïîn hoùơc noâng khöng chõu ặúơc. Vuô truơ cađng thíịy lađ dïî hiïíu bao nhiïu thò laơi hònh nhû cađng vö nghôa bíịy nhiïu.
Nhûng nïịu trong kïịt quaê cuêa nghiïn cûâu cuêa ta khöng coâ ăiïìu gò an uêi ta, thò ñt nhíịt cuông coâ möơt sûơ khuíy khoêa nađo ăoâ ngay trong baên thín viïơc nghiïn cûâu. Con ngûúđi ta, nam hay nûô,
khöng bùìng lođng vúâi viïơc tûơ an uêi mònh vúâi nhûông cíu chuýơn vïì caâc thíìn vađ nhûông ngûúđi khöíng löì, hoùơc tíơp trung suy nghô cuêa mònh vađo nhûông cíu chuýơn ăúđi söịng hađng ngađy; hoơ cuông chïị taơo nhûông kñnh thiïn vùn, nhûông vïơ tinh nhín taơo vađ nhûông maây gia töịc, vađ ngöìi úê bađn giíịy suöịt hađng giúđ ăïí xûê lyâ yâ nghôa cuêa caâc söị liïơu mađ hoơ thu thíơp ặúơc. Sûơ cöị gùưng hiïíu vïì vuô truơ lađ möơt trong ríịt ñt caâi lađm cho ăúđi söịng con ngûúđi ặúơc níng lïn cao hún trònh ăöơ cuêa möơt hyâ kõch, vađ cho noâ möơt phíìn nađo daâng ăeơp cuêa möơt bi kõch.
Caâc baêng
Bảng 1. Tính chất của một số hạt cơ bản
Tính chất của một số hạt cơ bản. “Năng lượng nghỉ” lă năng lượng được giải phóng nếu
Tñnh chíịt cuêa möơt söị haơt cú baên. “Nùng lûúơng nghó” lađ nùng lûúơng ặúơc giaêi phoâng nïịu toađn böơ khöịi lûúơng cuêa haơt ặúơc chuýín thađnh nùng lûúơng.
“Nhiïơt ăöơ ngûúông” lađ nùng lûúơng nghó chia cho hùìng söị Boltzmann; noâ lađ nhiïơt ăöơ mađ trïn ăoâ möơt haơt coâ thïí taơo nïn tûơ do tûđ bûâc xaơ nhiïơt.
“Söị hiïơu duơng cuêa loaơi” cho sûơ ăoâng goâp tó ăöịi cuêa möîi loaơi haơt vađo nùng lûúơng toađn phíìn, aâp suíịt vađ entröpi, úê nhûông nhiïơt ăöơ ríịt cao hún nhiïơt ăöơ ngûúông. Söị ăoâ ặúơc viïịt ra nhû lađ tñch cuêa ba thûđa söị: thûđa söị ăíìu lađ 2 hay 1 tuyđ theo haơt coâ hoùơc khöng coâ möơt phaên haơt khaâc vúâi noâ; thûđa söị thûâ hai lađ söị hûúâng coâ thïí coâ cuêa spin cuêa haơt, thûđa söị cuöịi lađ 7/8 hay lađ 1 tuy theo haơt coâ tuín theo nguýn lyâ loaơi trûđ Pauli hay khöng. “Thúđi gian söịng trung bònh” lađ thúđi gian trung bònh mađ haơt söịng soât trûúâc khi noâ chõu möơt sûơ phín raô phoâng xaơ thađnh nhûông haơt khaâc.
Bảng 2. Tính chất của văi loại bức xạ
Tñnh chíịt cuêa vađi loaơi bûâc xaơ. Möîi loaơi bûâc xaơ ặúơc ăùơc trûng bùìng möơt khoaêng bûúâc soâng nađo ăoâ ặúơc cho úê ăíy theo centimet. ÛÂng vúâi khoaêng bûúâc soâng ăoâ lađ möơt khoaêng nùng lûúơng phöton ặúơc cho úê ăíy theo electron — vön. Nhiïơt ăöơ “víơt ăen” lađ nhiïơt ăöơ mađ úê ăoâ bûâc xaơ víơt ăen seô coâ ăa söị nùng lûúơng cuêa noâ tíơp trung gíìn nhûông bûúâc soâng ăaô cho; nhiïơt ăöơ nađy ặúơc cho úê ăíy theo ăöơ Kelvin. (Chùỉng haơn, bûúâc soâng mađ úê ăoâ Penzias vađ Wilson ăaô ăiïìu hûúêng trong sûơ khaâm phaâ phöng bûâc xaơ vuô truơ lađ 7,35 cm, nhû víơy
ăoâ lađ möơt bûâc xaơ cûơc ngùưn; nùng lûúng phöton ặúơc giaêi phoâng khi möơt haơt nhín traêi qua möơt sûơ biïịn ăöíi phoâng xaơ thûúđng lađ vađo khoaêng möơt triïơu ïlectron — vön, nhû víơy ăoâ lađ möơt tia ³ ; vađ bïì mùơt mùơt trúđi úê nhiïơt ăöơ 5800 K, nhû víơy mùơt trúđi phaât ra aânh saâng thíịy ặúơc). Cöị nhiïn, caâc sûơ phín chia giûôa caâc loaơi bûâc xaơ khöng phaêi lađ hoađn toađn taâch baơch, vađ khöng coâ möơt sûơ thoaê thuíơn chung nađo vïì caâc khoaêng bûúâc soâng khaâc nhau.
Tûđ vûơng
Angstrom möơt phíìn trùm triïơu xentimet (10 muô ím 8). Kyâ
hiïơu 0A. Kñch thûúâc nguýn tûê ăiïín hònh lađ vađi angstrom. Bûúâc soâng aânh saâng thíịy ặúơc ăiïín hònh lađ vađi nghòn angstrom.
Andromeda (Tinh vín tiïn nûô) Thiïn hađ lúân gíìn ta nhíịt. Noâ coâ hònh xoùưn öịc, chûâa khoaêng 3 x 10 muô 11 khöịi lûúơng mùơt trúđi. Ghi lađ M31 trong catalö cuêa Messier, vađ NGC 224 trong “Catalö töíng quaât múâi”.
Baryon Möơt loaơi haơt tûúng taâc maơnh göìm nútron, photon vađ caâc haăron khöng bïìn goơi lađ hyperon. Söị baryon lađ töíng söị baryon coâ mùơt trong möơt hïơ trûđ ăi töíng söị phaên baryon.
Bûâc xaơ höìng ngoaơi Soâng ăiïơn tûđ coâ bûúâc soâng giûôa khoaêng 0,0001 cm vađ 0,01 cm (mûúđi nghòn ăïịn möơt triïơu angstrom), trung gian giûôa aânh saâng thíịy ặúơc vađ bûâc xaơ cûơc ngùưn. Caâc víơt úê nhiïơt ăöơ phođng bûâc xaơ chuê ýịu soâng höìng ngoaơi.
Bûâc xaơ tûê ngoaơi Soâng ăiïơn tûđ vúâi bûúâc soâng tûđ 10 muô ím 7 cm ăïịn 2 x 10 muô 5 cm (10 ăïịn 2000 angstrom), trung gian giûôa aânh saâng thíịy ặúơc vađ tia X.
Bûâc xaơ cûơc ngùưn Soâng ăiïơn tûđ vúâi bûúâc soâng giûôa khoaêng 0,01 cm vađ 10 cm, trung gian giûôa bûâc xaơ vö tuýịn tíìn söị ríịt cao vađ höìng ngoaơi. Víơt úê nhiïơt ăöơ vađi ăöơ Kelvin bûâc xaơ chuê ýịu trong daêi soâng cûơc ngùưn.
Bûâc xaơ víơt ăen Bûâc xaơ vúâi möơt míơt ăöơ nùng lûúơng khöng ăöíi trong möîi khoaêng bûúâc soâng, nhû bûâc xaơ phaât ra tûđ möơt víơt nung noâng híịp thuơ hoađn toađn. Bûâc xaơ trong moơi traơng thaâi cín bùìng nhiïơt lađ bûâc xaơ víơt ăen.
Bûúâc soâng Khoaêng caâch giûôa hai ẳnh soâng. Ăöịi vúâi soâng ăiïơn tûđ coâ thïí ắnh nghôa bûúâc soâng lađ khoaêng caâch giûôa hai ăiïím mađ úê ăoâ moơi thađnh phíìn cuêa vectú trûúđng ăiïơn hoùơc tûđ coâ giaâ trõ cûơc ăaơi.
Cín bùìng nhiïơt Möơt traơng thaâi trong ăoâ haơt ăi vađo möơt khoaêng víơn töịc, spin, v.v... nađo ăoâ ăuâng cín bùìng vúâi tyê söị chuâng rúđi khoaêng ăoâ. Nïịu ăïí khöng bõ nhiïîu loaơn ăïịn möơt thúđi gian ăuê líu, thò bíịt cûâ möơt hïơ víơt lyâ nađo möơt luâc nađo ăoâ cuông seô ăïịn gíìn möơt traơng thaâi cín bùìng nhiïơt.
Chín trúđi Trong vuô truơ hoơc, khoaêng caâch mađ ngoađi ăoâ khöng möơt tñn hiïơu aânh saâng nađo coâ thïí coâ cú höơi ăïịn ặúơc chöî ta. Nïịu vuô truơ coâ möơt tuöíi xaâc ắnh, thò khoaêng caâch ăïịn chín trúđi lađ vađo cúô tuöíi ăoâ nhín vúâi víơn töịc aânh saâng.
Chuýín ăöơng riïng Sûơ dõch chuýín võ trñ caâc thiïn thïí trïn bíìu trúđi do chuýín ăöơng cuêa chuâng vuöng goâc vúâi ặúđng nhòn. Thûúđng ăo theo giíy cung möîi nùm.
Chuýín pha Sûơ chuýín ăöơt ngöơt cuêa möơt hïơ tûđ möơt cíịu hònh nađy ăïịn möơt cíịu hònh khaâc, thûúđng vúâi möơt sûơ thay ăöíi vïì ăöịi xûâng. Vñ duơ: sûơ noâng chaêy, sûơ söi, vađ sûơ chuýín tûđ tñnh díîn bònh thûúđng qua tñnh siïu díîn.
Cú hoơc lûúơng tûê Lyâ thuýịt víơt lyâ cú baên, phaât triïín trong nhûông nùm 1920 nhû lađ sûơ thay thïị cú hoơc cöí ăiïín. ÚÊ ăíy soâng vađ haơt lađ hai mùơt cuêa cuđng möơt thûơc thïí cú baên. Haơt liïn kïịt vúâi möơt soâng cho trûúâc lađ lûúơng tûê cuêa noâ. Caâc traơng thaâi cuêa nhûông hïơ liïn kïịt nhû nguýn tûê hay phín tûê chó chiïịm nhûông mûâc nùng