CHƯƠNG 4: MỘT SỐ BIỆN PHÁP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC
4.2. Một số biện pháp tổ chức hoạt động nhận thức trong mạch kiến thức hình học cho học sinh lớp 1 đáp ứng Chương trình GDPT 2018
4.2.2. Biện pháp 2: Sử dụng hệ thống câu hỏi “mở” kích thích trí nhớ, đặt học
4.2.1.1. Mục đích của biện pháp
Cotton định nghĩa: “Câu hỏi trong lớp học là gợi ý có tính chất hướng dẫn để học sinh đạt được nội dung cần học, hoặc biết được chỉ dẫn phải làm gì hoặc làm như thế nào”.
Do gắn với nội dung và phương pháp dạy học nên câu hỏi trong dạy học liên quan đến quá trình tổ chức dạy học của giáo viên, học tập của học sinh. Những câu hỏi mà giáo viên đặt ra trong quá trình dạy học là những điều giáo viên đã biết. Vậy mục đích của việc đặt các câu hỏi trong dạy học là:
- Hỏi để kiểm tra kiến thức, kỹ năng của học sinh.
- Hỏi để kích thích khả năng tư duy của học sinh, dẫn dắt học sinh tư duy, khám phá những điều học sinh chưa biết.
- Hỏi để hướng dẫn học sinh tìm hiểu kiến thức, rèn luyện kĩ năng,...
Kết hợp các nội dung đã nêu trên, theo tôi, câu hỏi trong dạy học là câu nói nêu lên vấn đề về nhận thức đòi hỏi học sinh phải suy nghĩ rồi đưa ra câu trả lời; bao gồm cả yêu cầu hoặc nêu ra một nhiệm vụ cho học sinh thực hiện. Câu hỏi trong dạy học được đưa ra trong một điều kiện, hoàn cảnh cụ thể, nhằm vào một đối tượng cụ thể, có một mục tiêu xác định và phục vụ cho mục đích nào đó.
Câu hỏi trong dạy học có chức năng cơ bản nhất là công cụ tổ chức quá trình lĩnh hội tri thức nhằm giúp học sinh hiểu và vận dụng tri thức, kỹ năng, phát triển những quá trình suy nghĩ. Thông qua hệ thống câu hỏi, giáo viên thể hiện ý đồ của mình, dẫn dắt học sinh tìm hiểu, nghiên cứu vấn đề theo hướng nào, nhằm đạt được kiến thức, kỹ năng gì, đưa đến cho người học thông tin cơ bản nào. Thông qua hệ thống câu hỏi, giáo viên rèn luyện tư duy cho học sinh, kích thích học sinh tích cực tham gia vào quá trình học tập, giao tiếp, góp phần vào việc huy động kiến thức, kinh nghiệm. Thông qua sử dụng hệ thống câu hỏi, giáo viên trở thành người tổ chức, hướng dẫn học sinh học tập, còn học sinh trở thành chủ thể tích cực trong quá trình nhận thức của chính mình.
4.2.1.2. Cơ sở khoa học của biện pháp
Câu hỏi “mở” là những câu hỏi kích thích sự tư duy của học sinh, ở đó học sinh phải suy nghĩ, vận dụng những hiểu biết của mình để đưa ra câu trả lời thích hợp với câu hỏi của giáo viên. Có thể nói những câu hỏi “mở” sẽ có tác động tốt đến nhận thức của học sinh, bởi lúc này học sinh sẽ phải huy động những kinh nghiệm và sự hiểu biết của mình để trả lời câu hỏi.
Van den Heuvel-Panhuizen (1996) thừa nhận rằng việc sử dụng câu hỏi kết thúc mở có thể đem đến những lợi ích cho HS khi các em giải quyết vấn đề thực tế, mặc dù thông tin đưa ra không đầy đủ và các em được yêu cầu để tạo ra các giả định về các thông tin còn thiếu và cung cấp cho giáo viên các thông tin có ý nghĩa về quá trình học sinh biết cách giải quyết vấn đề.
4.2.1.3. Nội dung và cách thức thực hiện biện pháp
- Giáo viên tìm hiểu kĩ bài học, xây dựng kế hoạch dạy học có quy trình cụ thể, kết hợp được hệ thống câu hỏi vào mỗi phần của hoạt động học tập, như sau:
a. Kiểm tra kiến thức cũ: Đặt câu hỏi giúp học sinh tái hiện lại các kiến thức cũ. Tạo tiền đề cho việc phát triển, sử dụng kiến thức đó để tìm hiểu về kiến thức trong bài học mới.
Ví dụ: Trước khi học bài “Khối lập phương, khối hộp chữ nhật”, đặt câu hỏi vừa giúp kiểm tra kiến thức cũ, vừa giúp học sinh sẽ có những hình dung tương đối giữa các mặt của hai khối hình:
Câu 1: Em đã học những loại hình nào?
Câu 2: Những loại hình đó như thế nào trên một mặt phẳng?
Câu 3: Trong đời sống, có đồ vật nào tạo thành từ nhiều hình vuông ghép lại không?
Câu 4: Trong đời sống, có đồ vật nào tạo thành từ nhiều hình chữ nhật ghép lại không?
b. Khám phá: Phối hợp các dạng câu hỏi sau:
- Câu hỏi gợi mở: Đặt hỏi kích thích học sinh quan sát các đối tượng, hiện tượng tự nhiên, đưa ra những băn khoăn, thắc mắc, phỏng đoán, suy luận của mình trong quá trình tiếp xúc với các đối tượng, giáo viên có vai trò là hướng dẫn học sinh cách thức quan sát - chính là sử dụng các giác quan để khảo sát đối tượng như nhìn, sờ, nắn, nghe, ngửi, nếm, đo… Cách thức quan sát phải phù hợp với nhiệm vụ, tính chất của đối tượng, hiện tượng. Giáo viên cần giúp trẻ nhớ lại những cách thức khảo sát đã biết và trên cơ sở đó tìm ra được cách thức diễn đạt mới khi cùng nói về một sự vật hiện tượng.
Ví dụ: Để dẫn dắt vào bài học “Khối lập phương, khối hộp chữ nhật”, giáo viên yêu cầu học sinh quan sát 1 hộp sữa Vinamilk và 1 khối rubik. Giáo viên đặt các câu hỏi để kích thích học sinh quan sát hai đối tượng:
+ Hộp sữa và khối rubik có hình dạng giống nhau hay không?
+ Nếu giống, thì giống ở điểm nào?
+ Nếu khác thì khác ở điểm nào?
+ Hộp sữa, khối rubik có giống với các hình vuông, hình chữ nhật, hình tròn, hình tam giác không? Giống ở điểm nào? Khác ở điểm nào?
- Câu hỏi hướng dẫn học sinh sử dụng các giác quan, để nắm được những đặc điểm của các hiện tượng: Giáo viên nêu đặc điểm của đối tượng, hiện tượng và gợi mở cho học sinh có thể trả lời, để nhận biết ra đặc điểm ấy; Giáo viên gợi ý học sinh sử dụng các giác quan khác nhau để tiếp xúc, hoạt động với đối tượng, phát hiện ra đặc điểm của đối tượng, kích thích mong muốn khám phá, ham biết của trẻ.
- Câu hỏi kích thích học sinh tri giác, tiếp xúc trải nghiệm, hoạt động trực tiếp với đối tượng: Giáo viên sử dụng câu hỏi này để kích thích học sinh tham gia hoạt động trực tiếp với đối tượng, hiện tượng thiên nhiên nhằm phát hiện ra đặc điểm, thuộc tính, mối liên hệ… của chúng. Đây là những câu hỏi đòi hỏi học sinh phải chú ý tri giác, phải tiếp xúc trải nghiệm, hoạt động trực tiếp với đối tượng: Nhìn, ngửi, sờ, nếm, đong, đo, so sánh, phân loại, thử nghiệm, đối chiếu… Vai trò của nó là định hướng, điều khiển, điều chỉnh các hành động, hoạt động khám phá của học sinh.
Ví dụ: Giáo viên chia nhóm, phát cho mỗi nhóm một hộp sữa, một khối rubik, một vài hình học phẳng (hình chữ nhật, hình vuông,...), cho học sinh tri giác trên các đồ vật đó và trả lời các câu hỏi như:
+ Hộp sữa, khối rubik như thế nào trên mặt bàn?
+ Hình chữ nhật, hình vuong như thế nào trên mặt bàn?
+ Hộp sữa có mấy mặt? Mỗi mặt là hình gì?
+ Khối rubik có mấy mặt? Mỗi mặt là hình gì?
+ Hộp sữa được gọi là hình khối gì?
+ Khối rubik được gọi là hình khối gì?
- Câu hỏi kích thích tư duy: So sánh, phân loại, phán đoán, suy luận, giải thích… Đó là những câu hỏi yêu cầu học sinh phải tích cực sử dụng các thao tác tư duy để phân tích, tổng hợp, so sánh, phân loại, rút ra kết luận, phán đoán, suy luận… về những điều học sinh đã được trải nghiệm trực tiếp. Giúp cho việc nhận biết, phân biệt các sự vật, hiện tượng trở nên chính xác, đầy đủ, sâu sắc. Để trả lời được câu hỏi này buộc học sinh phải quan sát kỹ, tách các dấu hiệu đặc trưng của đối tượng và so sánh với các đối tượng khác. Học sinh phải tìm ra mối liên hệ giữa các đối tượng, hiện tượng… Với câu hỏi kích thích các em phán đoán, suy luận, giải thích chưa yêu cầu trẻ phải trả lời hoàn toàn chính xác và muốn làm được điều này thì các em phải lục tìm trong kinh nghiệm của mình những vốn từ mà mình có. Điều quan trọng là học sinh phải biết vận dụng những vốn từ đó để nói lên được các mối liên hệ của hiện tượng mà mình cảm thấy phù hợp.
Câu hỏi này thường sử dụng sau khi trẻ đã có hoạt động trải nghiệm thực tế như tri giác, tiếp xúc, thử nghiệm… Giáo viên đặt các câu hỏi như: Tại sao? Như thế nào? Vì sao lại như vậy? Điều gì sẽ xảy ra?... để kích thích tư duy học sinh. Tuy nhiên đây là câu hỏi khó nên giáo viên chú ý đặt câu hỏi mang tính khái quát trước, đặt câu hỏi gợi ý sau.
Cần chuẩn bị mức độ câu hỏi phù hợp với trình độ khác nhau của từng đối tượng học sinh. Giáo viên chú ý khơi gợi ở trẻ cảm xúc trước hiện tượng đang tìm hiểu khám phá.
Khuyến khích học sinh dùng các cách khác nhau để biểu đạt suy nghĩ hiểu biết của mình Ví dụ: Giáo viên sử dụng hệ thống câu hỏi để tổng kết các đặc điểm, kết quả mà học sinh tri giác, nhận xét được:
+ Em hãy nói xem khối hộp chữ nhật có đặc điểm gì?
+ Vậy khối lập phương có đặc điểm gì?
+ Ngoài hộp sữa, trong cuộc sống còn những đồ vật nào có dạng khối hộp chữ nhật?
+ Ngồi khối rubik, còn có đồ vật nào xung quanh ta có dạng khối lập phương?
+ Theo em, khối lập phương và khối hộp chữ nhật khối nào đẹp hơn? Vì sao?
c. Củng cố:
- Xây dựng hệ thống câu hỏi hệ thống kiến thức, ứng dụng kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống.
Ví dụ:
+Hôm nay, chúng ta đã học về những hình khối gì?
+Những đồ vật nào trong cuộc sống có hình dạng như thế?