5. Ngôn ngữ tác giả và ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm phóng sự
5.1. Ngôn ngữ mang “cái tôi” trần thuật của tác giả
Ở kiểu ngôn ngữ này, tác giả xưng “tôi” khi trình bày hay bàn luận về các võnủề, sự kiện.. “Cỏi tụi” này thường là “cỏi tụi” nhõn chứng cho nờn nú cú tỏc dụng làm tăng ủộ xỏc thực tin cậy cho thụng tin.
Ví dụ :
* LĐ số 276 ngày 27/11/2007.
Đõy là một bài phúng sự viết theo kiểu phúng sự ủiều tra. Cỏi tụi ủược thể hiện rất rừ nhưng là cỏi tụi khỏch quan, xỏc thực.Ngụn ngữ ở ủõy mang cỏi tụi trần thuật của tỏc giả cũng rất giàu tớnh biểu cảm nờn sinh ủộng dễ ủi vào lũng người.
“Lần ủầu tiờn trong ủời tụi ủược ủi “săn” lõm tặc và, cũng là lần ủầu tiờn tụi ủược chứng kiến cảnh “rừng vàn” bị tàn phỏ”.
“Tôi không tin vào lời lâm tặc nhưng tôi hết sức băn khoăn: Gỗ có thể chặt ủược, nhưng ủể ủưa ủược về ủau phải là chuyện dễ. Hơn nữa, rừng tan hoang thế này không ai có biện pháp gì sao?”.
“ Hạt trưởng kiểm lâm huyện Thanh Chương – Phan Tuấn Ngũ – nhắc nở anh em cho ủạn lờn nũng, kiểm tra lần cuối cỏc phương ỏn tỏc chiến, rồi quay sang dặn tụi: Anh phải luụn luụn ủi cựng”.
* LĐ số 184 ngày 10/08/2007.
“ Theo chõn anh Hạnh – Phú Giỏm ủốc bảo tàng tỉnh Bắc Giang , tụi thành kớnh sững lại bởi nột vàng son của hệ thống dinh thất mà cỏc ủời cụng chỳa, cỏc phũ mó nhà Lý xa xưa hiển lộ ngay trờn mạt ủất, bờn bờ sụng Lục Nam thơ mộng”.
5.2. Ngôn ngữ không mang “cái tôi” trần thuật của tác giả
K IL O B O O K S .C O M
* LĐ số 285 ngày 07/12/2007.
Ở ủõy, tỏc giả dựng ngụn ngữ bỡnh giỏ. Tỏc giả khụng xưng “tụi” khi núi về người phụ nữ ủạp xớch lụ thuờ ấy. Chớnh hỡnh thức vụ nhõn xưng như vậy ủó làm cho suy nghĩ cảm xỳc của tỏc giả trở nờn khỏch quan hơn. Bởi lẽ, khi ủọc bài báo này ta có cảm giác rằng chủ thể của các suy nghĩ cảm xúc ấy không chỉ thuộc về ủơn lẻ cỏ nhõn nào mà vấn ủề ủú thuộc cả về một cộng ủồng xó hội.Và ủồng thời tỏc giả ủan xen cả ngụn ngữ của nhõn vật vào trong bài phúng sự của mỡnh. Đú là lời núi ủược trớch trực tiếp của nhõn vật.
Ví dụ:
“ Khoản thu nhập theo như chị kể thì trung bình mỗi tháng khoảng 2 triệu ủồng. Chị chỉ cú một cậu con trai duy nhất, nhưng vẫn chưa thể giỳp mẹ. Chồng chị trước ủõy cũng là cụng nhõn xõy dựng, nhưng ủó xin nghỉ sớm, ủi làm phụ giỳp vợ vỡ ủồng lương quỏ ớt ỏi.” Anh nhà tụi trước ủõy cũng ủi ủẩy hàng giỳp, nhưng kể từ khi bị thấp khớp mấy năm nay cũng vỡ lao ủộng nặng, nờn chỉ mỡnh tụi làm. Vất vả thật ủấy nhưng nhiều năm nay cả nhà chỉ trụng vào cỏi xớch lụ cà tàng” – chị núi như ủể cho tụi thấy rừ hoàn cảnh của chị và tỡm kiếm một sự cảm thông”.
6. Phân loại các kiểu kết thúc trong phóng sự trên báo Lao Động
Theo tác giả Hoàng Anh thì thường có 8 kiểu kết thúc cơ bản trong phóng sự. Đú là kết thỳc ủưa ra nhận xột ủỏnh giỏ; kết thỳc nờu nguyện vọng, mong muốn; kết thỳc ủề xuất kiến nghị, giải phỏp; kết thỳc kờu gọi; kết thỳc miờu tả kể chuyện; kết thúc cung cấp thông tin bổ sung; kết thúc – trích dẫn; kết thúc – cõu hỏi. Dựa vào việc phõn loại cỏc kiểu kết thỳc phúng sự trờn ủõy, bài khảo sỏt của chúng tôi thuộc các kiểu kết thúc sau:
* Kết thúc miêu tả, kể chuyện:
Tỏc giả ủúng vai trũ là người kể chuyện thuần tuý, khụng luận bàn ủỏnh giá kêu gọi, chỉ miêu tả những chi tiết, những hình ảnh giàu sức gợi có liên quan ủến chủ ủề của tỏc phẩm ủể người ủọc tự suy ngẫm và cú những kết luận cần thiết.
K IL O B O O K S .C O M
Vớ dụ : “ Cuộc sống gia ủỡnh chị ngày càng khú khăn hơn khi “cơn bóo giỏ” ủang hoành hành. Mọi chi tiờu lỳc trước phải hết sức dố sẻn, giờ lại càng phải “thắt lưng buộc bụng” hơn nữa. Kết thỳc cuộc trũ chuyện, chị núi phải ủi lấy hàng giao cho khỏch. Búng chị khuất dần cựng những dũng người ủụng nườm nượp trờn con ủường Hà Nội giờ tan tầm” (LĐ số285 ngày 07/12/2007).
* Kết thúc trích dẫn:
Đõy là cỏch tỏc giả mượn lời người khỏc ủể thể hiện suy nghĩ, cảm xỳc của mỡnh. Đối tượng ủược trớch dẫn cú thể là nhõn vật ủược ủề cập ủến trong tỏc phẩm hoặc cũng có thể là nhân vật co uy tín cao trong xã hội và câu noi của người ủú co ảnh hưởng trực tiếp ủến chủ ủề của tỏc phẩm.
Vớ dụ : “Cuối cựng ủồng chớ hạt trưởng khẳng ủịnh : Dự trạm kiểm lõm ủịa bàn Thanh Thuỷ chỉ co 6 người, lại phụ trỏch ủến 16 xó nhưng chỳng tụi thề khụng ủể nạn phỏ rừng xảy ra, tuyệt ủối khụng cú ủiểm núng. Anh cũng tiết lộ bớ quyết “4 trong 1” ủể giữ rừng: kiểm lõm phỏt huy là lực lượng nũng cốt, chủ ủộng kết hợp với cỏc lực lượng: chủ rừng, bộ ủội biờn phũng, và cụng an, tất cả thực sự trỏch nhiệm với rừng, với nhõn dõn thỡ khụng cú lý gỡ khụng giữ ủược rừng”.
* Kết thúc nêu nguyện vọng, mong muốn kết hợp với trích dẫn :
Cỏch kết thỳc này là nội dung của những mong muốn, một vấn ủề nào ủú ủựoc giải quyết, một hoàn cảnh nào ủú ủược cải thiện, một nộ ủẹp nào ủú ủược gỡn giữ…kết hợp với trớch dẫn lời của nhõn vật( ủó trỡnh bày ở trờn ).
Vớ dụ : “ Hiện nay, cỏc nhà khoa họcủang tức tốc ủề nghị cơ quan chức năng có biện pháp bảo vệ hiện vật, lập nhà mái che trưng bày tại hiện trường.
Cỏc hiện vật quý, cỏc bản ảnh,bản vẽ ủược trưng bày sẽ là bằng chứng thuyết phục về một hệ thống kiến trúc thời Lý- “ Hoàng thành” miền ải bắc. Một nhà nghiờn cứu tõm huyết với cỏc lớp lang văn hoỏ vựng Hà Bắc ủó vụ cựng hứng khởi: “ Đây là một câu chuyện có ý nghĩa cần bàn thảo, nhất là khi sắp kỉ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Một sự thức giấc của giá trị nghìn năm tuổi ở vựng phờn giậu, những giỏ trị mà chỳng tụi ủó bao năm tỡm kiếm”.
K IL O B O O K S .C O M
KẾT LUẬN
Bỏo Lao Động hiện nay là tờ bỏo hàng ủầu của nước ta trong việc khai thỏcnhững thế mạnh của phúng sự bỏo chớ hiện ủại.
Phúng sự trờn bỏo Lao Động cú ưu ủiểm nổi bật là phong phỳ về ủề tài, năng ủộng trong việc tiếp cận hiện thực và cú hỡnh thức thể hiện rất linh hoạt.Về phương diện thể loại, ủõy là tờ bỏo mà hầu hết những bài ủược ghi là “phúng sự” ủều ủó ủỏp ứng ủầy ủủ cỏc tiờu chớ của phúng sự hiện ủại. Tỏc phẩm phúng sự ủược vớ như một bức tranh “ cú cảnh, cú người, cú những ủIều ta chưa biết, cú những số phận sau những gúc khuất của cuộc sống ủể mà hiểu biết, căm giận, cảm thông và yêu thương cuộc sống, yêu thương con người. Bức tranh có thể rực rỡ màu sắc, rộn ró tiếng ủời, tuỳ thuộc vào bỳt phỏp, văn phong của người viết phúng sự. Với một quan niệm nghiờm tỳc, ủỳng ủắn về thể loại phúng sự như vậy, trong những năm qua báo Lao Động là một trong những tờ báo hàng ủầu ở nước ta gặt hỏI ủược nhiều thành cụng trong lĩnh vực phúng sự. Nhiều tỏc phẩm in ra trờn bỏo này ủó ủược coi như những tỏc phẩm tiờu biểu cho thể loại phúng sự trờn bỏo in, bỏo ủIện tử. Phúng sự bỏo Lao ủộng ủó phản ỏnh trung thành những nỗ lực của cỏ nhõn, của cộng ủồng và chớnh quyền cỏc cấp trong việc giảI quyết những khú khăn trong cuộc sống theo một ủịnh hướng tich cực, hợp lớ hợp tỡnh hợp phỏp. Nhiều cõy bỳt ủó khẳng ủịnh ủược tờn tuổi của mỡnh trờn chuyờn mục phúng sự của bỏo này. Bờn cạnh những cõy bỳt ủàn anh như:
Chinh Đức, Vĩnh Quyền, Huỳnh Dũng Nhõn…, trong nhưng năm gần ủõy ủó xuất hiện những cây bút trẻ có cá tính như: Lê Quang Vinh, Bảo Chân, Trần Đăng…
Hiện nay, báo Lao Động vẫn là một trong những tờ báo ở nước ta có nguồn phúng sự dồi dào ủăng tải ủều ủặn hàng ngày. Những tỏc phẩm này thường cú dung lượng dao ủộng trong khoảng từ 1500 - 1800 chữ. Đú là một cố gắng lớn của tờ bỏo này, ủồng thời cho thấy thể loại này ủó trở thành một thế mạnh, có vai trò quan trọng trong việc tạo ra bản sắc riêng của báo Lao Động.
K IL O B O O K S .C O M
Về phương diện nội dung, cỏc phúng sự bỏo chớ trờn bỏo Lao Động ủó bỏm sỏt ủời sống với những mõu thuẫn ủa dạng một cỏch rất năng ủộng. Chỉ riờng những ngày ủầu thỏng 1/2002 bạn ủọc ủó cú thể ủược biết ủến rất nhiều những mõu thuẫn rất ủa dạng và ủộc ủỏo ủược phản ỏnh liờn tục trong cỏc phúng sự trờn tờ bỏo này. ủú là chuyện “Cà phờ nợ” ở Sơn La, chuyện “Đi Tõy xoỏ nghốo”, chuyện “Đời khuõn vỏc”, chuyện “Những cuộc ủời bị gỏn nợ”… Người ủọc cũn nghe ủược ở ủõy “Tiếng than từ vựng … than” chuyện “ăng sạch thỳ rừng”, những chuyện về “Chỏy rừng U Minh”, “Đỏ ủen xuyờn quốc gia” v.v..
Trên báo Lao Động dạng phóng sự chân dung không chỉ giao thoa với các dạng phúng sự vấn ủề, phúng sự sự kiện mà cũn giao thoa với một số thể loại báo chí khác như thể loại kí chân dung, kí chính luận hoặc thể loại phỏng vấn.
Tỏc phẩm về ủề tài chõn dung người lao ủộng hầu hết là dang phúng sự chõn dung và cú nhiều tỏc phẩm ủó thực sự gõy ấn tượng với cụng chỳng. Với tỏc phẩm phản ỏnh chõn dung người lao ủộng và những chuyện ủời thường, phúng sự bỏo chớ trờn bỏo lao ủộng ủó thể hiện năng lực phản ỏnh cuộc sống cú chiều sõu trong một quỏ trỡnh vận ủộng và phỏt triển với mõu thuẫn nhiều mặt và sinh ủộng.
Về phương diện ngụn từ, bỳt phỏp, giọng ủiệu, cú thể thấy nhỡn chung cỏc tỏc phẩm phúng sự bỏo chớ trờn bỏo Lao Động ủó khai thỏc tối ủa năng lực biểu hiện giàu chất văn học gắn liền với những ủặc diểm thể loại của phúng sự bỏo chớ. Nhiều tỏc phẩm ủó cho thấy sức mạnh của ngụn từ ủó ủược khai thỏc một cách hiệu quả mà vẫn không ảnh hưởng tới năng lực thông tin thời sự của tác phẩm.
Trong cuộc thi phúng sự năm 2002-2003 của bỏo Lao Động(ủó tổng kết thỏng 9-2003), cú một ủiều ủỏng chỳ ý là số lượng cỏc tỏc phẩm viết về chõn dung con người ủoạt giải cao ủó chiếm tỉ lệ ỏp ủảo. Chỉ riờng trong số 20 phúng sự ủược vào chung khảo, ủó cú tới 11 tỏc phẩm phúng sự chõn dung và trong số 6 tỏc phẩm ủó ủoạt giải thỡ 3 tỏc phẩm ủoạt giải cao nhất ủều là cỏc phúng sự ủề cập những con người của ủời thường. Đú là cỏc phúng sự: Mờ barie (GiảI nhất
K IL O B O O K S .C O M
của Nguyễn Quang Vinh), Chuyện ông Tư “lhung” phố Hội (Giải nhì của Hoàng Văn Minh) và Chàng trai Mông nuôi cá tiến vua (Giải nhì của Tản Viên)
Theo nhận xột của Ban biờn tập bỏo Lao Động thỡ ủiều ủó khiến cho ba tỏc phẩm này ủoạt giải cao của cuộc thi khụng chỉ ở văn phong trau truốt, giàu hỡnh ảnh, ở lối viết bỏm sỏt hơi thở của cuộc sống xó hội mà ủiều quan trọng là họ ủó phỏt hiện ra những nhõn vật thật ủặc biệt. Đú là “mệ Chớt” – một cụ già bỏn hàng nước 71 tuổi trong suốt 17 năm trời làm cỏI barie chắn ủường tàu ủể giỳp mọi người ủi qua trỏnh khỏi tai nạn. Lần nào cũng thế, cứ tàu sắp ủến là mệ lại cầm nún ra ủường gào lờn bỏo cho mọi người ủi qua ủường ngang ủề phũng.
Bài phúng sự này của tỏc giả Nguyễn Quang Vinh ủược trao giải cao nhất của cuộc thi, có lẽ một phần còn do hiệu quả xã hội mà nó mang lại. Sau khi báo Lao Động ủăng bài, Chủ tịch nước ủó gửi thư khen mệ Chớt; tỉnh Quảng Trị ủến thăm và tặng quà; ngành ủường sắt ủó lắp ủặt barie theo yờu cầu của Chủ tịch nước. Tỏc phẩm Chuyện ụng Tư “khựng” phố Hội thỡ cho ủộc giả biết một cõu chuyện ủộc nhất vụ nhị. Đú là chuyện về mộ ụng Trần Tư – trưởng thụn Phước Trạch, thị xó Hội An, tỉnh Quảng Nam ủó ủem chiếc tàu ủỏnh cỏ duy nhất của gia ủỡnh mỡnh ủi thế chấp cho ngõn hàng, vay 100 triệu ủồng về cho bà con trong thụn mỗi người vay 1 triệu ủồng ủể làm … nhà vệ sinh. Cũn phúng sự Chàng trai Mông nuôi cá tiến vua kể lại một câu chuyện về chàn trai Giàng A Sềnh (ở thượng du sụng Gõm, tỉnh Tuyờn Quang). Nghề của Sềnh la ủi săn và thả ủàn bũ bỏn hoang dó trong thung lũng ủể nuụi mỡnh và vợ con. Những lỳc nhàn rỗi , Sềnh thường ra sông dùng chiếc sàng vớt cá con về thả vào ao nhà mỡnh ủể nuụi. Gọi là ao nhưng nước vẫn chảy qua ủược, cũng ủầy những ủỏ hộc và những hang hốc. Chàng trai người Mông ấy không hề biết rằng những con cá sinh sụi lỳc nhỳc trong ba cỏi ao nhà mỡnh chớnh là giống cỏ Anh vũ ủó ủược coi là sơn hào hải vị, dựng ủể cung tiến cho cỏc bậc vua chỳa ngày xưa và ở nước ta chưa từng ai nuụi ủược thứ cỏ rất quý hiếm này…
Bờn cạnh những thành cụng như ủó nờu trờn phúng sự trờn bỏo Lao Động cũng bộc lộ một vài nhược ủiểm mà ủỏng kể nhất là cũn suất hiện ớt cỏc phúng sự cụng phu, ủũi hỏi người viết phải lao tõm khổ tứ, lăn lộn với thực tế; những
K IL O B O O K S .C O M
phúng sự ủiều tra mang tớnh phỏt hiện, tớnh dự bỏo cao. Điều này xột từ một phương diện nào ủú lại chớnh là hệ quả của một trong những ưu diểm của tờ bỏo này. Do phải cú bài ủể in hàng ngày nờn cỏc tỏc giả phúng sự của bỏo Lao Động khụng phải lỳc nào cũng cú thời gian ủể ủi sõu vào những vụ việc ủũi hỏi phải mất nhiều thời gian, nhiều cụng sức ủể ủiều tra, khỏm phỏ. Núi cỏch khỏc, ủú chớnh là hệ quả của mõu thuẫn giữa ỏp lực thới sự với yờu cầu ủiều tra nghiờn cứu tỉ mỉ, cặn kẽ ủũi hỏi nhiều thời gian, cụng sức ủể cú ủược những bài phúng sự ủiều tra “cụng phu, ủũi hỏi người viết phải lao tõm khổ tứ, lăn lộn với thực tế”. Phúng sự trờn bỏo Lao Động rất ớt khi ủề cập những “chõn dung ủen” ủể trực diện ủỏnh vào những kẻ tham nhũng, tiờu cực. Tất nhiờn, ủõy là một loại ủề tài khú và ủũi hỏi nhiều ủiều tra cụng phu và sự bản lĩnh khụng chỉ của người viết mà cũn là của ban biờn tập bỏo. Ngoài ra yờu cầu phải cú ủược những tỏc phẩm phúng sự ủể in hàng ngày cũng là một ỏp lực khiến cho khụng phải tỏc phẩm nào cũng ủạt ủược yờu cầu cao.
Cú thể thấy rằng những nhược ủiểm của phúng sự trờn bỏo Lao Động cũng là nhược ủiểm chung của phúng sự hiện nay trờn bỏo chớ nước ta. Vẫn cũn những phúng sự xa với thực tế ủới sống, thiếu khỏm phỏ cỏi mới, cũn nặng nề kể việc một cỏch nghốo nàn, ủơn ủiệu, ớt hỡnh ảnh, ớt chi tiết gõy ấn tượngvà dơn giản khi nói về con người…
Với tất cả những ưu thế và hạn chế như trên, có thể thấy rằng phóng sự bỏo chớ trờn bỏo Lao Động ủó thực sự phỏt huy ủược những ưu thế tiềm tàng của thể loại trong việc phản ỏnh một cuộc sống ủang phỏt triển một cỏch năng ủộng với những mõu thuẫn ủa dạng như hiện nay. Thể loại này ủó thực sự tạo ra bản sắc riờng của bỏo Lao Động, ủồng thời là một bằng chứng cho thấy sức mạnh của phúng sự bỏo chớ trong ủời sống bỏo chớ hiện ủại.
K IL O B O O K S .C O M
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ... 1
NỘI DUNG ... 2
I. Những ủặc ủiểm của phúng sự bỏo chớ ... 2
1. Đặc ủiểm về nội dung ... 2
2. Đặc ủiểm về hỡnh thức ... 4
2.1. Về ngụn ngữ, bỳt phỏp và giọng ủiệu ... 4
2.2. Các dạng phóng sự báo chí ... 5
II. Khảo sát việc sử dụng ngôn từ của chuyên mục phóng sự trên báo Lao Động số số 184 ngày 10/08/2007, số 276 ngày 27/11/2007, số 285 ngày 07/12/2007 ... 8
1. Ngôn ngữ tít ... 8
2. Ngôn ngữ sapô ... 9
3. Việc ủỏp ứng yờu cầu tớnh chất ngụn ngữ phúng sự so với tớnh chất ngôn ngữ báo chí ... 11
4. Một số thủ pháp nhằm tăng cường tính biểu cảm trong ngôn ngữ phóng sự ... 12
4.1. Dùng từ hội thoại ... 12
4.2. Dùng từ ngữ vay mượn tiếng nước ngoài ... 13
4.3. Dùng thuật ngữ ... 15
4.4. Dựng từủịa phương ... 15
4.5. Dùng chất liệu văn học ... 16
4.6. Dùng thành ngữ, tục ngữ, danh ngôn…cùng các biến thể của chúng ... 17
4.7. Dùng dấu câu ... 18
4.8. Dùng ẩn dụ, nhân hoá ... 19
4.9. Dùng lối nói dựa, trích dẫn ... 20
5. Ngôn ngữ tác giả và ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm phóng sự ... 21
5.1. Ngôn ngữ mang “cái tôi” trần thuật của tác giả ... 21