Hỡnh thực tiễn sinh động, nhng đầy phức tạp của cụng cuộc đổi mới ở nớc ta, xột riờng trong lĩnh vực kinh tế đó,đang và sẽ đũi hỏi hoạt động lý luận phảI gắn với thực tiễn, để gúp phần đỏnh giỏ, nhận dạng nhõn tố mới, gúp phần dự bỏo và định hớng đổi mới chớnh sỏch và cơ chế quản lý kinh tế, phục vụ thiết thực cho cụng cuộc đổi mới đI đỳng định hớng XHCN, giảm bớt sai lầm, vấp vỏp.
Xuyờn suốt từ Đại hội VI đến Đại hội IX của Đảng Cộng sản Việt Nam, là sự vận dụng phỏt triển sỏng tạo chủ nghĩa Mac-Lờnin, những t tởng của Lờnin trong chớnh sỏch kinh tế mới, đặc biệt là t tởng về phỏt triển kinh tế hàng húa (t tởng tự do trao đổi) với cơ chế thị trờng vào hoàn cảnh lịch sử cụ thể của nớc ta.
Sự sỏng tạo đú thể hiện qua việc phỏt triển từ năm thành phần kinh tế ( Đại hội VI), đến sỏu thành phần kinh tế ( Đại hội IX); từ thành phần kinh tế XHCN chuyển thành thành phần kinh tế nhà nớc. Từ thị trờng sơ khai đến phỏt triển và từng bớc hoàn thiện cỏc loại thị trờng hàng húa,dịch vụ, lao động, thị trờng
chứng khoỏn,vốn; bất động sản;khoa học cụng nghệ; theo định hớng XHCN.
Chuyển từ cơ chế tập trung quan liờu bao cấp sang cơ chế thị trờng; nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trờng cú sự quản lý của Nhà nớc theo định hớng XHCN. Từ đú đó đem đến những thành quả to lớn qua hơn 17 năm đổi mới (1986-2003).
Thực tiễn đổi mới ở Việt Nam cho thấy rằng, khụng thể giải quyết đợc những vấn đề cấp bỏch trong cụng cuộc xõy dựng và phỏt triển kinh tế bằng cỏc chủ trơng, biện phỏp dựa trờn t duy kinh tế cũ, mang đầy tớnh bị động và đối phú với tỡnh hỡnh. Bởi vậy,đổi mới t duy, trớc hết là đổi mới t duy kinh tế, là một chủ trơng hoàn toàn đỳng đắn, là bớc chuyển cú ý nghĩa cỏch mạng, đặt
đỳng vị trớ và tầm vúc của cỏi tất yếu kinh tế trong thời kỳ quỏ độ lờn chủ nghĩa xó hội từ một nớc phải đi theo con đờng “rỳt ngắn”, với hỡnh thức “giỏn tiếp”
mà lịch sử đó quy định. Trong một bối cảnh lịch sử khụng bỡnh thờng, nhiều biến động, đơng nhiờn chỳng ta phải xõy dựng khụng chỉ đờng lối chiến lợc, mà cả những giải phỏp tỡnh thế, vừa cú khả năng đỏp ứng nhu cầu trớc mắt, vừa tạo nền múng cho sự phỏt triển lõu dài. Chiến lợc và sỏch lợc đú phảidựa trờn một nền tảng lý luận vững chắc và đợc hỡnh thành trờn cơ sở thực tiễn đầy đủ, kết hợp kinh nghiệm trong nớc và kinh nghiệm quốc tế.
Thực tiễn xõy dựng chủ nghĩa xó hội ở Việt Nam cho thấy rừ, chớnh sỏch kinh tế mới (NEP) của V.I.Lờnin là mẫu mực về một giải phỏp tỡnh thế, và cũn là đờng lối mang tớnh chiến lợc,là cỏi đem lại cho chỳng ta cơ sở lý luận về con
đơng quỏ độ giỏn tiếp lờn chủ nghĩa xó hội. Kinh nghiệm thực hiện chớnh sỏch kinh tế mới ở nớc Nga đầu những năm 20 vẫn cũn là bài học bổ ớch cho đất nớc chỳng ta trong bối cảnh hiện nay.
* Cơ sở lý luận
Thật vậy, những t tởng cơ bản trong chớnh sỏch kinh tế mới của V.I.Lờnin về việc sử dụng chủ nghĩa t bản nhà nớc, thi hành chế độ hợp tỏc xó; cho phộp tự do buụn bỏn, tự do trao đổi hàng húa, kinh doanh t nhõn trờn cơ sở điều tiết của nhà nớc vẫn cú giỏ trị và cú ý nghĩa lớn lao trong cụng cuộc đổi, xõy dựng
nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trờng, cú sự quản lý của nhà nớc, theo định hớng xó hội chủ nghĩa ở nớc ta.
Thực tiễn của cụng cuộc đổi mới đợc tiến hành ở nớc ta những năm vừa qua đó chứng minh rằng: trong bối cảnh quốc tế hiện thời, chỳng ta khụng cú
điều kiện để quỏ độ lờn thẳng,trực tiếp lờn chủ nghĩa xó hội, mà chỉ cú khả năng thực hiện bớc quỏ độ giỏn tiếp lờn chủ nghĩa xó hội. Với đờng lối đổi mới phỏt triển đất nớc theo định hớng xó hội chủ nghĩa, Đảng ta chủ trơng đẩy mạnh cụng nghiệp húa, hiện đại húa đất nớc, phỏt triển kinh tế thị trờng, cho phộp tự do buụn bỏn, trao đổi hàng húa, chủ trơng thu hỳt đầu t nớc ngoài,gúp vốn, hợp tỏc, liờn doanh với t bản nớc ngoài, phỏt triển doanh nghiệp t nhõn, bỏn, cho thuờ, cổ phần húa cỏc xớ nghiệp nhà nớc làm ăn thua lỗ, v.v…
Điều đú cú thể dẫn tới sự phục hồi chủ nghĩa t bản ở một mức độ nhất định nào đú. Song, một khi chủ nghĩa t bản đợc phục hồi, thỡ biện phỏp hữu hiệu nhất, nh V.I.Lờnin đó khẳng định, khụng phải là thủ tiờu nú, mà tỡm cỏch hớng nú vaũ con đờng chủ nghĩa t bản nhà nớc. đơng nhiờn trong điều kiện hiện nay, cỏc hỡnh thức của chủ nghĩa t bản nhà nớc khụng hoàn toàn giống nh cỏc hỡnh thức t bản nhà nớc thời V.I.Lờnin đầu những năm 20, mà đa dạng, phong phỳ hơn nhiều. Nhng, dự cú đa dạng, phong phỳ đến đõu chăng nữa, thỡ những hỡnh thức của chủ nghĩa t bản nhà nớc đú, trong điều kiện giai cấp vụ sản nắm quyền lónh đạo và thực hiện cụng cuộc xõy dựng nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần, trong đú kinh tế nhà nớc chiếm vị trớ chủ đạo, theo định hớng xó hội chủ nghĩa, vẫn chỉ là những bớc quỏ độ, những nấc thang trung gian để phỏt triển lực lợng sản xuất, đa nớc ta quỏ độ lờn chủ nghĩa xó hội.
Điều đú đợc quy định, bởi lẽ cho đến nay, cú thể núi, chỳng ta mới chỉ hoàn thành về cơ bản chặng đầu của thời kỳ quỏ độ và nhỡn chung vẫn là một n- ớc kinh tế tiểu nụng, thờm vào đú, do hậu quả chiến tranh, do thực hiện cơ chế quản lý tập trung, bao cấp kộo dài, chỳng ta cha cú đợc “phũng chờ” để đi vào chủ nghĩa xó hội, do vậy, tất yếu phải tự mỡnh tạo ra “phũng chờ” đú, tự mỡnh bắc “những chiếc cầu nhỏ” đi xuyờn qua kinh tế t bản nhà nớc để tiến lờn chủ nghĩa xó hội.Phỏt triển cỏc hỡnh thức kinh tế t bản nhà nớc trong thời kỳ quỏ độ
lờn chủ nghĩa xó hội từ một nớc tiểu nụng, sản xuất hàng húa nhỏ nh ở nớc ta hiện nay khụng chỉ là con đờng, là phơng tiện để phỏt triển nhanh lực lợng sản xuất, cụng nghiệp húa, hiện đại húa kinh tế, mà cũn nhằm đa nớc ta nhanh chúng thoỏt khỏi tỡnh trạngcủa một nớc nghốo và chậm phỏt triển, trỏnh nguy cơ tụt hậu xa hơn nữa so với cỏc nớc trong khu vực và trờn thế giới, thực hiện cụng nghiệp húa, hiện đại húa xó hội, thực hiện dõn giàu, nớc mạnh, xó hội cụng bằng, văn minh, tiến từng bớc vững chắc lờn chủ nghĩa xó hội trong những thập kỷ tới.
Nhằm mục tiờu đú và trong bối cảnh hiện thời của cụng cuộc đổi mới, cỏc hỡnh thức kinh tế t bản nhà nớc ở nớc ta, thiết nghĩ, cần phảI đợc hỡnh thành và phỏt triển trờn cơ sở của mối liờn kết, tớnh chất đan xen giữa sở hữu nhà nớc và sở hu t nhõn đợc tạo ra bởi sự liờn doanh dới hành thức vốn và đúng gúp cổ phần. Cỏc chủ thể kinh tế tham gia vào kinh tế t bản nhà nớc là cac doanh nghiệp nhà nớc, doanh nghiệp t nhõn trong và ngoài nớc, cỏc doanh nghiệp tập thể và ngời lao động. Bởi vậy, nú là cỏi đúng vai trũ quan trọng bậc nhất trong việc thu hỳt vụn, hiện đại húa cụng nghệ và năng lực quản lý của cỏc nhà đầu t t nhõn, đặc biệt là cỏc nhà đầu t nớc ngoài. Với t cỏch đú, thiết nghĩ, kinh tế t bản nhà nớc ở nớc ta hiện nay là yếu tố đúng gúp tớch cực vào quỏ trỡnh chuyển dịch cơ cấu kinh tếtheo những đũi hỏi của nền kinh tế thị trờng và yờu cầu của cụng cuộc cụng nghiệp húa, hiện đại húa đất nớc thụng qua việc tập trung và gúp vốn giữa cỏc nhà nớc và t bản t nhõn dới hỡnh thức liờn doanh, đúng gúp cổ phần và hợp đồng hợp tỏc kinh doanh.
Trong bối cảnh mở cửa, giao lu, hợp tỏc khu vực và quốc tế ngày càng mở rộng và cú chiều sõu, sự phỏt triển mạnh mẽ và cú hiệu quả của thành phần kinh tế t bản nhà nớc trong nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần chẳng những giỳp chỳng ta đẩy nhanh tốc độ tăng trởng kinh tế, rỳt ngắn quỏ trỡnh khắc phục tỡnh trạng tụt hậu về kinh tế so với cỏc nớc trong khu vực và trờn thế giới, mà cũn tạo thờm cụng việc làm cho ngời lao động nớc ta và gúp phần cải thiện đời sống của họ.
Chiến lợc phỏt triển lấy cụng nghiệp húa, hiện đại húa theo định hớng xó
hội chủ nghĩa, vừa là mục tiờu, vừa là động lực, thiết nghĩ, khụng thể khụng phỏt triển kinh tế t bản nhà nớc.Về một phơng diện nào đú, cú thể núi, phỏt triển kinh tế t bản nhà nớc là yếu tố quan trọng trong việc giữ vững định hớng xó hội chủ nghĩa. Bởi lẽ, ở nớc ta hiện nay, về cơ sở vật chất, nền kinh tế nớc ta hiện nay cha cú đủ điều kiện để quỏ độ trực tiếp lờn chủ nghĩa xó hội, và do vậy, chỳng ta cú thể và cần phải sử dụng kinh tế t bản nhà nớc để thực hiện định h- ớng xó hội chủ nghĩa. Đối với nớc ta, việc tận dụng sản xuất t bản trong và ngoài nớc, nhất là bằng cỏch hớng nú vào con đờng phỏt triển kinh tế t bản nhà nớc, lấy kinh tế t bản nhà nớc làm phơng tiện để tăng nhanh lực lợng sản xuất., thiết nghĩ, là con đờng hiện thực nhất, cú triển vọng nhất. Dới hỡnh thức kinh tế t bản nhà nớc, chẳng những chunga ta thu hỳt đợc t bản nớc ngoài, mà cũn thu hỳt đợc t bản trong nớc bằng cỏch cổ phần húa doanh nghiệp nhà nớc, hựn vốn liờn doanh và qua đú, thỳc đẩy kinh tế t nhõn phỏt triển hơn nữa. Sự phỏt triển
đú của kinh tế t bản t nhõn đợc hớng theo con đờng phỏt triển chủ nghĩa t bản nhà nớc dới hỡnh thức thớch hợp, thụng qua sự kiểm kờ, kiểm soỏt và điều tiết nền kinh tế xó hội chủ nghĩa.
Từ bối cảnh trong nớc và quốc tế hiện thời, với xu hớng đa phơng húa, đa dạng húa quan hệ kinh tế, chỳng ta cú đủ điều kiện và khả năng để phỏt triển kinh tế t bản nhà nớc dới nhiều hỡnh thức phong phỳ và đa dạng. Sử dụng kinh tế t bản nhà nớc với t cỏch là một thành phần kinh tế trong nền kinh tế nhiều thành phần theo định hớng xó hội chủ nghĩa đợc cấu thành bởi cỏc quan hệ kinh tế và hợp đồng kinh tế giữa một bờn là nhà nớc vụ sản, đại biểu cho sở hữu toàn dõn, cho lợi ớch xó hội, với một bờn là nhà t bản, hoàn toàn cú thể đem lại cho chỳng ta khả năng vừa sử dụng t bản nớc ngoài vừa giữ đợc độc lập, tự chủ, thực hiện hợp tỏc bỡnh đẳng. Cựng cú lợi trờn cơ sở tụn trọng độc lập và chủ quyền của nhau.
Về vấn đề phỏt triển hợp tỏc mà nũng cốt là hợp tỏc xó trong bối cảnh xõy dựng và phỏt triển nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần. Đảng ta đó khẳng
định : Kinh tế hợp tỏc xó là “hỡnh thức liờn kết tự nguyện của những ngời lao
động nhằm kết hợp sức mạnh của từng thành viờn với sức mạnh tập thể để giảI quyết cú hiệu quả hơn những vấn đề của sản xuất. Kinh doanh và đời sống” (2).
Với quan niệm nh vậy về kinh tế hợp tỏc với nhiều hỡnh thức đa dạng, từ thấp
đến cao, đợc tổ chức theo nguyờn tắc tự nguyện; bỡnh đẳng, cựng cú lợi, quản lớ dõn chủ, trờn cơ sở đúng gúp cổ phần và sự tham gia lao động trực tiếp của cỏc thành viờn tham gia.
Thực tiễn của những năm đổi mới ở nớc ta cho thấy, quỏ độ lờn chủ nghĩa xó hội từ nền sản xuất hàng húa nhỏ, lạc hậu, nụng dõn chiếm đại bộ phận dõn c, chỳng ta khụng thể phỏt triển kinh tế hợp tỏc xó. Song, vấn đố là ở chỗ, từ những t tởng cơ bản của V.I.Lờnin về “chớnh sỏch kinh tế mới” (NEP) và quan niệm của ụng về chế độ hợp tỏc xó trong nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần, chỳng ta coi kinh tế hợp tỏc xó nh là một “tế bào” của nền kinh tế thị tr- ờng. Khi đú, vấn đề khụng chỉ là ở chỗ, tỡm kiếm những hỡnh thức trung gian, những biện phỏp quỏ độ cho việc khụi phục và phỏt triển nền kinh tế nụng nghiệp, mà cũn là ở chỗ rỳt ra một kết luận cú ý nghĩa lớ luận lớn lao. Đú là kết luận về tớnh thiết yếu của việc thực hiện cỏc hỡnh thức quỏ độ giỏn tiếp, những biện phỏp trung gian, quỏ độ đặc biệt đối với một npức nụng nghiệp lạc hậu quỏ
đọ lờn chủ nghĩa xó hội, bỏ qua giai đoạn phỏt triển của t bản chủ nghĩa. Rằng khi bối cảnh thực hiện đó thay đổi thỡ những biện phỏp quỏ độ đú cũng phải thay đổi. Bản thõn V.I.Lờnin khi núi về thi hành chớnh sỏch kinh tế mới và thực hiện chế độ hợp tỏc xó cũng đó cho rằng, những biện phỏp quỏ độ lờn chủ nghĩa xó hội ở cỏc nớc đại nụng nghiệp và cỏc nớc tiểu cụng nghiệp khụng thể giống nhau. Rằng , trong mỗi hoàn cảnh lịch sử cụ thể, chỳng ta phải tỡm ra và thực hiện đợc những biện phỏp đặc biệt, phự hợp với thời đại, với hoàn cảnh đú.
Thờm việc đú, ứng với mỗi giai đoạn lịch sử, chung ta phải tỡm ra “nắm lấy để giữ vững đợc toàn bộ cỏi xớch” và chuẩn bị cho bớc chuyển vững sang mắt xớch kế bờn.
Những t tởng đú của V.I.Lờnin cho thấy, từ một nớc nụng nghiệp lạc hậu nh nớc ta quỏ độ lờn chủ nghĩa xó hội, chỳng ta chỉ cú thể thực hiện cỏch mạng xó hội chủ nghĩa bằng một loạt biện phỏp quỏ độ đặc biệt, quỏ độ giỏn tiếp, cứ
khụng thể tiến thẳng lờn chủ nghĩa xó hội đợc. Rằng một khi chỳng ta cha tiến thẳng nờn đại cụng nghiệp cơ khớ lớn, cha cú đợc nền sản xuất cụng nghiệp quy mụ lớn, cú trỡnh độ phỏt triển cao, xột về phơng diện kinh tế, thỡ sự tồn tại của thành phần kinh tế hợp tỏc, thiết nghĩ, là tất yếu và cần thiết. Một khi chỳng ta cha cú diều kiện để “chuyờnt trực tiếp” từ nền tiểu sản xuất lờn nốn sản xuất lớn xó hội chủ nghĩa, thỡ ở một chừng mực nào đú, chủ nghĩa t bản nhà nớc, chủ nghĩa t bản “hợp tỏc xó” là “khụng thẻ trỏnh khỏi”, nú là “sản vật tự nhiờn của nền tiểu sản xuất và trao đổi” và sự tồn tại của nú với t cỏch là “mắt xớch trung gian” giữa nền tiểu sản xuất và sản xuất lớn xó hội chủ nghĩa là hoàn toàn cần thiết và cú lợi, nhất là khi hởng nú theo quỹ đạo của xó hội chủ nghĩa, làm cho nú trở thành một phơng thức hữu hiệu để phỏt triển lực lợng sản xuất.
Thực tiễn của cụng cuộc đổi mới, cụng nghiệp húa, hiện đại húa theo định hớng xó hội chủ nghĩa ở nớc tqa trong những năm vừa qua đó chứng minh cho tớnh đỳng đắn của đờng lối phỏt triển kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trờng, cú sự quản lý của nhà nớc, theo định hớng xó hội chủ nghĩa.
Một trong nhhững cơ sở lý luận của đởng lối đú chớnh là t tởng cơ bản của V.I.Lờnin về chớnh sỏch kinh tế mới, quan niệm của ụng về đờng lối xõy dựng kinh tế hàng húa nhiều thành phần khi thực hiện “Chớnh sỏch kinh tế mới”
(NEP), về việc sử dụng Chủ nghĩa t bản nhà nớc, thực hiện chớnh sỏchtự do buụn bỏn, kinh doanh trờn cơ sở của mối quan hệ hàng-tiền với sự đIều tiết của nhà nớc.
* Thực tiễn cụng cuộc đổi mới
Với cơ sở lý luận đú, với thực tiễn của hơn 10 năm đổi mới đất nớc theo
định hớng xó hội chủ nghĩa và cụ thể húa Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Hội nghị toàn thể Ban chấp hành Trung ơng lần thứ t đó thụng qua Nghị quyết “về tiếp tục đẩy mạnh cụng cuộc đổi mới, phỏt huy nội lực, nõng cao hiệu quả hợp tỏc quốc tế, cần kiệm để cụng nghiệp húa, hiện đại húa, phấn
đấu hoàn thành cỏc mục tiờu kinh tế- xó hội đến năm 2000”. Trong Nghị quyết
đú, khi khẳng định chủ trơng “phỏt triển mạnh cỏc hỡnh thức kinh tế hợp tỏc”
trong mối quan hệ và sự tỏc động qua lại của nú với cỏc thành phần kinh tế khỏc
của nền kinh tế hàng húa nhiều thành phần, Đảng ta đó chỉ rừ: “ phỏt triển và quản lý cỏc loại hỡnh doanh nghiệp thuộc kinh tế hợp tỏc, kinh tế t bản nhà nớc, kinh tế cỏ thể, tiểu chủ và kinh tế t bản t nhõn.”
Để phỏt triển cỏc hỡnh thức hợp tỏc, liờn kết giữa cỏc thành phần kinh tế diễn ra một cỏch thuận lợi, cú hiệu quả, chỳng ta chủ trơng thực hiện luật hợp tỏc xó trong cỏc lĩnh vực, cỏc khu vực sản xuất: vận động và giỳp đỡ cỏc tiểu th-
ơng, tiểu chủ tự nguyện xõy dựng cỏc cơ sở kinh tế hợp tỏc đa dạng, từ thấp đến cao; thành lập tổ chức hội ngheef nghiệp, nghiệp đoàn trong những ngành nghề thớch hợp. Phỏt triển nhiều hỡnh thức hợp tỏc, liờn kết giữa kinh tế nhà nớc với cỏc thành phần kinh tế khỏc trờn nghuyờn tắc tự nguyện, bỡnh đẳng và đảm bảo quyền lợi của mỗi chủ thể kinh tế.
Theo luật hợp tỏc xó đó đợc Quốc hội thụng qua thỏng 5-1996, cỏc hợp tỏc xó kiểu mới ở nớc ta đó bớc đầu đợc hỡnh thành dựa trờn quyền tự chủ kinh doanh của mỗi nụng hộ trờn mảnh đất đợc nhà nớc giao quyền sử dụng lõu dài
để phỏt triển sản xuất, dựa vào sự đúng gúp cổ phần, hợp sức và quyền biểu quyết ngang nhau của cỏc xó viờn, quyền cựng hởng tiờu thụ kết quả hoạt động, cựng chia sẻ rủi ro của hợp tỏc xó, nhằm vừa tăng sức mạnh kinh tế của mỗi hộ, vừa tạo ra sức mạnh mới cho hợp tỏc xó. Cỏc hợp tỏc xó kiểu mới đú cần phải đ- ợc coi là một tế bào của nền kinh tế thị trờng. Mục tiờu đặt ra đối với cỏc hợp tỏc xó kiểu mới là vỡ sự hoạt động cú hiệu quả của kinh tế nụng hộ trong nền kinh tế hàng húa, vận hành theo cơ chế thị trờng, chứ khụng phải chỉ vỡ thực hiện lợi nhuận cho bản thõn hợp tỏc xó, dẫu rằng sự hoạt động của nú cuúi cựng cũng là vỡ lợi nhuận của chớnh mỡnh.
Tuy nhiờn, trong nền kinh tế hàng húa, vận hành theo cơ chế thị trờng mà chỳng ta đang xõy dựng và phỏt triển, khi chỳng ta cựng nhau tớch cực tỡm kiếm những con đờng hữu hiệu để nõng cao hiệu quả của sản xuất nụng nghiệp, cũng nh toàn bộ nền kinh tế đất nớc, bờn cạnh việc khuyến khớch phỏt triển cỏc hợp tỏc xó kiểu mới, chỳng ta khụng thể khụng quan tõm đến những hỡnh thức nhỏ của sản xuất nụng nghiệp, đến kinh tế trang trại nhỏ và vừa, kinh tế hộ gia đỡnh.
Chớnh sỏch khoỏn 10 trớc đõy khụng lõu là một vớ dụ. Với chớnh sỏch đú, chỳng