CHƯƠNG I: CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ NGUYỄN BÍNH
I- Cái tôi hoài niệm
4/ Cái tôi yêu thương và lỡ làng trong tình yêu
Tình yêu là đề tài muôn thuở của thi ca và tình yêu cũng đƣợc xem nhƣ là cảm hứng chủ đạo của thơ lãng mạn Việt Nam giai đoạn 1930 -1945. Khi cái tôi đƣợc xem là trung tâm sáng tạo thì tình yêu trở thành cảm hứng hàng đầu cũng là điều dễ hiểu. Cuộc sống không có chỗ đứng cho mình thì người ta trốn vào tình yêu - Điều này được xem như là một giải pháp.
Bài thơ đầu tiên "tình già" trình làng cũng là một bài thơ nói về tình yêu. Rồi sau này trong mạch cảm hứng ấy, các nhà thơ mới đã xây dựng một lâu đài tình yêu lãng mạn với lất cả sự phong phú góc cạnh của một bản giao hưởng đa âm.
Trong thi ca Việt Nam, trước phong trào thơ lãng mạn 1930 -1945 chưa bao giờ tình yêu đƣợc nói nhiều đến nhƣ vậy. Không có nhà thơ mới nào là không có ít nhất vài bài thơ nói về tình yêu... Sự cởi bỏ những ràng buộc đối với cá nhân, cuộc đấu tranh giữa cái cũ và cái mới, thơ cũ
68 và thơ mới... là nguyên nhân do tình yêu nảy nở trong thi ca để rồi sau, đó nó đứng một vị trí chủ đạo trong cảm hứng sáng tác.
Chung nhịp đập với phong trào thơ mới, thơ Nguyễn Bính cũng không thể thiếu đƣợc tiếng nói của tình yêu. Bằng sắc áo cổ xưa cùng với tâm tư nỗi niềm của con người hiện đại, Nguyễn Bính đã xây dựng đƣợc cho mình một phong cách riêng biệt trong toàn bộ sáng tác của ông nói chung và trong mảng đề tài này nói riêng. Trong thơ Nguyễn Bính, những cung bậc của tình yêu: Yêu thương, hờn giận được thể hiện một cách dịu dàng đằm thắm và giản dị trong sáng. Tình yêu trong thơ ông gắn bó một cách mật thiết với các giá trị văn hóa làng xã.
Thời kỳ mà đời sống thành thị, đời sống phồn hoa đã nảy sinh ra không biết bao đau lòng, bao nhiêu đổi thay dâu bể thì tình yêu trong thơ Nguyễn Bính lại gắn với hình ảnh một làng quê có vườn dâu, bến đò, có dòng sông bến nước, cây đa, có vườn cau, vườn trầu:
Nhà em có một giàn trầu
Nhà anh có một hàng cau liên phòng.
(Tương tư)
Sử dung hợp một cách hài hòa giữa cách nói truyền thống và nỗi niềm của tình yêu hiện đại là cơ sở của sự hấp dẫn trong thơ tình Nguyễn Bính. Hãy nghe nhà thơ nói về tình yêu đơn phương đến độ tương tư:
Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông
Một người chín nhớ mười mong một người.
Gió mƣa là bệnh của trời
Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng.
(Tương tư)
Tình yêu trong thơ Nguyễn Bính hòa trong nhịp thở của cảnh quê, hồn quê gợi cảm giác bâng khuâng, xao xuyến của lòng người. Trong khi cùng thời với Nguyễn Bính, tình yêu trong thơ Xuân Diệu cuồng nhiệt và nồng cháy:
Hãy sát đôi đầu, hãy kề đôi ngực Hãy quyện nhau đôi mái tóc ngắn dài Những cánh tay hãy quấn riết đôi vai
69 Hãy dâng cả tình yêu lên sóng mắt
Hãy khăng khít những cặp môi gắn chặt.
(Xa cách - Xuân Diệu)
Mối tình quê trong thơ Nguyễn Bính nảy nở trong đêm hội làng hay ở một khúc sông quê cùng nồng nàn, xôn xao. Nhƣng đó vẫn là cái nồng nàn xôn xao trong sự tĩnh lặng của thôn quê và sự ngƣng đọng của thời gian tuần hoàn:
Ngày qua ngày lại qua ngày,
Lá xanh nhuộm đã thành cây lá vàng.
Bảo rằng cách trở đò giang
Không sang là chẳng đường sang đã đành.
Nhƣng đây cách một đầu đình, Có xa xôi mấy mà tình xa xôi...
(Tương tư)
Nỗi ám ảnh về thời gian trong thơ Nguyễn Bính đƣợc thể hiện bằng tâm trạng níu kéo thời gian, bằng trạng thái phân thân trở về với thời gian quá khứ! Thời gian "ngày xƣa", "bữa ấy" đưa những mối tình quê của thi nhân trở về với không gian của những mảnh vườn, bờ tre, ngõ làng:
Hôm qua em đi tỉnh về
Đợi em ở mãi con đê đầu làng.
(Chân quê) Hay:
Láng giềng đã đỏ đèn đâu.
Chờ em ăn dập bã trầu em sang Đôi ta cùng ở một làng,
Cùng đi một ngõ, vội vàng chi anh?
(Chờ nhau)
Trong khi đó nỗi ám ảnh về thời gian trong thơ Xuân Diệu lại đƣợc thể hiện bằng nỗi khát khao tận hưởng. Nhà thơ sợ thời gian về một mặt
70 đem đến tình yêu và tuổi trẻ nhƣng mặt khác nó lại là sự "một đi không trở lại" cho nên đã sống, đã yêu đời thì phải chạy đua với thời gian:
Mau lên chứ vội vàng lên với chứ Em em ơi tình non sắp già rồi.
(Vội vàng - Xuân Diệu)
Sống trên đời nhưng Xuân Diệu luôn mơ tưởng tới một miền không gian xa xôi nào đó
Hãy để cho tôi đƣợc giã từ Vẫy chào cõi thực để vào hƣ Trong hơi thở chót dâng trời đất Cũng vẫn si tình đến ngất ngƣ.
(Xuân Diệu)
Tình yêu trong thơ Nguyễn Bính gắn liền với cuộc sống, đặc biệt là với cuộc sống thôn quê. Ngoài cuộc đời, Nguyễn Bính là con người của tình yêu, con người ấy sẵn sàng trao tất cả trái tim mình cho người khác để rồi sau đó phải viết nên những vần thơ ngậm ngùi thương tiếc cho những mối tình của mình. Nhà thơ yêu hay yêu là nguồn cảm hứng cho thi tứ:
Mới gặp mà tôi đã yêu ngay Để mà thao thức mấy đêm nay.
Nhƣng rồi tình yêu "thanh sắc trần gian", khát vọng tình yêu cũng là khát vọng muôn thuở của con người. Nhưng thử hỏi trên cuộc đời này có bao nhiêu người được một tình yêu trọn vẹn. Trong thƣ mới, tình yêu là phải có chia ly, trắc trở, éo le... một tình yêu trọn vẹn không phải là đối tượng của thi ca lãng mạn bởi vì hai người yêu nhau, lấy được nhau thì khát vọng đã đƣợc thỏa mãn không còn gì để lãng mạn nữa:
Đời mất vui khi đã vẹn câu thề Tình chỉ đẹp khi còn dang dở.
(Hồ Dzếnh)
Hương vị của tình yêu phải nằm trong hai cực đối lập: Ngọt ngào và cay đắng.
71 Tình yêu trong thơ Nguyễn Bính như một vườn hoa đầy hương sắc. Với tình yêu, cái tôi trữ tình của thi nhân bao giờ cũng lắng sâu đằm thắm và dịu ngọt. Ngòi bút của thi nhân miêu tả tài tình những mối tình thơ mộng của những chàng trai, những cô gái quê:
Gió mƣa là bệnh của trời
Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng.
Hai thôn chung lại một làng,
Cớ sao bên ấy chẳng sang, bên này?
(Tương tư)
Trong xã hội Việt Nam cổ truyền, tâm tình con người được qui định bằng nền kinh tế tiểu nông khép kín. Những cô gái chăn tằm dệt vải chỉ đi từ khung cửi đến nương dâu và cô lái đò thì cũng quen một khúc sông quê. Đêm hội làng là dịp để họ gặp nhau và tiên với nhau.
Nguyễn Bính cảm nhận rất tinh tế một niềm vui không nén đƣợc:
Mƣa bụi nên em không ƣớt áo Thôn Đoài cách có một thôi đê.
(Mƣa xuân)
Rồi cũng thôi đê ấy thôi bỗng trở nên dài. Vẫn cơn mƣa ấy thôi, sao mà nặng hạt khi:
Chờ mãi anh sang anh chẳng sang:
Mình em lầm lụi trên đường về Có ngắn gì đâu một dải đê!
Áo mỏng che đầu mƣa nặng hạt Lạnh lùng thêm tủi với canh khuya.
(Mƣa xuân)
Thơ Nguyễn Bính giàu chất mơ mộng và hoài cổ. Tình yêu trong thơ ông cũng vậy.
Những thoáng nồng nàn trong tình yêu rồi cũng qua đi, con người lại trở về với trạng thái cô đơn của mình. Để vƣợt qua cô đơn này nhà thơ quay trở về quá khứ, gợi nhớ rất xa về dĩ vãng và thấp thoáng trong đó một nỗi niềm luyến tiếc cho mối tình đã qua:
Em đi phố huyện tiêu điều lắm Trường huyện giờ xây kiểu khác rồi
72 Mà đến hôm nay anh mới biết
Tình ta như chuyện bướm xưa thôi.
(Trường huyện)
Và cũng để vƣợt qua trạng thái cô đơn nhà thơ quay trở về với chiêm bao. Hình ảnh
"cánh bướm" trong thơ ông như một biểu tượng chấp cánh cho ước mơ đưa "tôi" vượt qua trạng thái cô đơn, giao cảm được với đồng loại. Nhờ có cánh bướm con người được trở về với thời đại của truyện cổ tích: Thi đỗ Thám hoa, lấy công chúa, sống trong thế giới hoa.
Hình ảnh bướm trong giấc mơ gắn liền với một kỷ niệm về tình yêu thuở học trò:
Lá sen vương vấn hương sen ngát Ấp ủ đôi ta chút nhụy hờ
Lũ bướm tưởng hoa cài mái tóc Theo về tận cửa mới tan mơ.
(Trường huyện)
Nhưng rồi giấc mơ tan, con người lại trở về với trạng thái thực tại của mình.
Trong thơ tình Nguyễn Bính hình ảnh cánh bướm khi ẩn khi hiện thấp thoáng trong thơ không có một vị trí cố định. Có khi là hình ảnh của một con người, có khi là biểu hiện của tâm thức, có khi là sự mong mỏi, mơ ƣớc:
Bao giờ bến mới gặp đò?
Hoa khuê các bướm giang hồ gặp nhau?
(Tương tư) Một trạng thái buồn bã:
Hoa buồn không thắm bướm không bay (Cầu nguyện) Hay một niềm hạnh phúc:
Đầy vườn hoa bưởi hoa cam rụng,
73 Ngào ngạt hương bay, bướm vẽ vòng.
(Xuân về)
Đi từ những ẩn dụ dân gian để viết về tình yêu nam nữ, thi nhân đã gửi gắm vào đó chất nội tâm của con người thời đại vì thế tình yêu của thi nhân dẫu ở thực tại hay chỉ là mộng, trong trạng thái đau khổ hay hạnh phúc thì cũng đã có gửi gắm vào đó một điệp khúc chia ly tan vỡ. Thật ra thơ tình của Nguyễn Bính chính là cuộc tình duyên lỡ dở của bản thân ông. Tình yêu trong thơ Nguyễn Bính do vậy vừa mang cảm giác nhẹ nhàng nhƣng lại vừa mang cảm giác hư hư thực thực. Hình ảnh hoa và bướm như một phía ảo của con sông tình yêu thực mà ở đó nhà thơ cứ bơi mãi với trái tim có ngọn lửa yêu đương lúc nào cũng tha thiết của mình.
Nguyễn Bính viết rất nhiều về tình yêu. Nhƣng tình yêu trong thơ ông phần nhiều nếu không phải là tình yêu đơn phương thì cũng là tình yêu gặp nhiều trắc trở:
Em đã sang ngang với một người Anh còn trồng cải nữa hay thôi?
Đêm qua mơ thấy hai con bướm Khép cánh tình chung ở giữa đời.
(Hết bướm vàng)
Cái tôi trữ tình trong tình yêu là cái tôi hoài vọng về một sự đồng điệu và chia xẻ.
Niềm hoài vọng ấy không có người đáp lại để rồi tự mình phải đặt câu hỏi cho cuộc đời hay cũng cho chính bản thân mình. Nhƣng không nhƣ chàng trai lãng mạn trong thơ tình của Tế Hanh mang tâm sự vô cùng não lòng khi tình yêu mất:
Rồi anh chết, anh chết sầu chết héo Linh hồn anh thất thểu dõi hồn em.
(Ao ƣớc - Tế Hanh)
Sự thất vọng về tình yêu trong thơ Nguyễn Bính cũng để lại những "dấu lặng" trong tâm hồn, nhƣng những dấu lặng ấy chỉ là những niềm nuối tiếc nhẹ nhàng phù hợp với những tấm tình quê:
Ai đem rắc bướm lên hoa?
74 Rắc bèo xuống giếng, rắc ta vào nàng?
Ai đem nhuộm lá cho vàng?
Nhuộm đời cho bạc, cho nàng phụ ta?
(Rắc bướm lên hoa)
Những lời trách móc đầy nuối tiếc nhƣ thế này rất gần gũi với cách nói trong ca dao:
Tưởng giếng sâu anh nối sợi dây dài Ai ngờ giếng cạn anh tiếc hoài sợi dây.
(Ca dao)
Tình yêu trong thơ Nguyễn Bính có đủ các giai đoạn và các cung bậc từ hò hẹn gặp gỡ yêu thương đến giận hờn trách móc. Cái tôi của nhà thơ thâm nhập vào trong tâm hồn của những chàng trai, những cô gái quê chân chất mộc mạc để nói lên nỗi lòng của họ. Chính trong cái tôi trữ tình nhập vai ấy, nhà thơ đã chuyển tải đƣợc chất nội tâm hiện đại trong những mối tình quê dịu dàng mà cháy bỏng khát khao:
Anh ơi! Em nhớ em không nói Nhớ cứ dầy lên cứ rối lên.
(Nhớ)
Những khắc khoải về tình yêu, những hoài vọng, mơ ƣớc... trong thơ Nguyễn Bính luôn có sự giao hòa với đất trời, với cuộc sống và với cảnh sắc thiên nhiên. Đó chính là những yếu tố thúc đẩy niềm khát khao giao cảm của con người. Một buổi đợi chờ được miêu tả đầy ấn tƣợng trong thơ:
Cỏ nằm trên mộ đợi thanh minh, Tôi đợi người yêu đến tự tình.
Khỏi lũy tre làng tôi nhận thấy Bắt đầu là cái thắt lƣng xanh.
(Mùa xuân xanh)
Dù nhớ nhung hờn giận hay yêu thương... tình yêu trong thơ ông bao giờ cũng toát lên vẻ đẹp chất phác và nhẹ nhàng, thanh thoát.
75 Với các nhà thơ lãng mạn, có lẽ trên đời này là không có gì là vĩnh cửu, mọi cái có thể tồn tại và có thể mất đi. Một trạng thái viên mãn đi đến hôn nhân trong tình yêu không thực với cảm hứng của thơ lãng mạn vì thế tình yêu trong thơ mới chủ yếu là chia ly, cách trở và éo le ngang trái. Thơ Nguyễn Bính cũng viết theo thiên hướng này, chỉ có một điều khác là nếu nhƣ trong thơ lãng mạn sự chia ly cách trở không có một lý do nào cụ thể rõ ràng hay có cũng nhƣ không vì rất mơ hồ thậm chí bí ẩn:
Một lời nói nếu có gan ƣớm thử Một bàn tay đừng lƣỡng lự trao thƣ Một lúc nhìn thêm đôi lúc tình cờ Chắc có lẽ đã làm nên luyến ái.
(Luyến ái - Huy cận)
Với Nguyễn Bính dẫu thi nhân đã từng đi tỉnh, bước chân ông đã hằn in trên khắp nẻo đường thành thị nhưng tâm hồn thư của thi nhân lại là bản giao hưởng của hồn quê. Vì thế trong cái nhìn của con người hiện đại, nhà thơ đã thể hiện được một phong cách rất gần gũi với ca dao ở cả ý và tình điệu. Khi ông viết:
Em là con gái nhà trời
Anh là con cái của người thường dân Yêu em có vạn có ngàn
Nhƣng cha chẳng chứng cho bàn tay không.
(Ngưu Lang Chức Nữ)
Thì nguyên nhân của một cuộc tình tan vỡ đã đƣợc giải thích rất rõ: Khi mà trong cuộc sống sự phân hóa giàu nghèo ngày càng rõ rệt thì những cuộc hôn nhân bị trắc trở có lẽ cũng là chuyện thường tình cho dù tâm hồn của những người yêu nhau rất đỗi hòa hợp.
Những trái ngang đi liền với một lý do cụ thể nhƣ thế này rất giống với cách nói trong ca dao:
Đôi ta là bạn thong dong
Nhƣ đôi đũa ngọc nằm trong mâm vàng Bởi chƣng thầy mẹ nói ngang
76 Cho nên đũa ngọc mâm vàng xa nhau.
(Ca dao)
Trong cuộc đời, Nguyễn Bính có một hộp bích quy đựng đầy những lá thƣ tình. Thi nhân yêu nhiều nhưng đó chỉ là tình yêu đơn phương, tình yêu trong mộng tưởng. Những mối tình mà kết cục rồi sẽ không đi đến đâu. Ông cảm thấy mất mát:
Nào biết yêu đương được những gì, Mà sao chỉ thấy mất dần đi?
Hoa xuân không nở vườn tôi nữa, Hàng xóm thưa sang bướm dậy thì.
(Bướm thưa sang)
"Yêu là chết trong lòng một ít" mỗi mối tình đi qua để lại một chút xót xa, một cảm giác hụt hẫng. Tâm hồn trở nên trống vắng. Mà càng trống vắng càng cảm thấy tha thiết hơn, khát khao hơn. Có lúc người khách bộ hành trên sa mạc tình yêu ấy cũng xót xa cay đắng
"Em tôi chẳng hiểu tôi đâu - Đêm đêm chẳng mộng chung nhau nữa rồi". Thế nhƣng yêu thì vẫn cứ yêu. Mà không yêu sao đƣợc khi trong tận sâu thẳm trái tim mình, nhƣ một định mệnh thi nhân đã là: "Thi sĩ của thương yêu" tâm linh ấy được ông mang theo suốt cuộc đời thơ của mình. Dẫu nhiều lúc trong cuộc đời phải nếm chịu không ít những phũ phàng cay đắng thì vẫn nguyện làm một khách tình chung:
Tôi rất hiền và rất muốn ngoan Chiếng xuân trời đã gả về nàng Hôm nay say rƣợu làng ân ái, Thơ tặng người yêu thảo mấy hàng.
(Chung tình)
Tình yêu là tiếng nói của con tim khi hai tâm hồn đồng điệu và hòa hợp với nhau.
Nhưng rồi trong thực tế cuộc sống, ý nghĩa thực của tình yêu bị người đời làm hoen ố. Có lúc nhà thơ phải cay đắng thốt lên:
Ai đi tha thiết với giàu sang, Chỉ thắm xe rồi lại dở dang...
77 Thôi nhé! từ nay tôi chả dám
Ngửa tay xin một trái tim vàng Của người đẹp nữa! Vì người đẹp Đâu muốn tim vàng ở mái tranh!
(Mai tàn) Có lúc nhà thơ "hờn dỗi":
Nàng về làm dâu nhà tôi
Vườn dâu nó thẹn với đôi tay ngà.
(Nhà tôi)
Một mái nhà tranh, một buổi hội chèo, một con đường thơm nồng nàn hoa bưởi...
những cảnh vật như có linh hồn ấy là nơi đã đưa con người đến với nhau trong những buổi hẹn hò, những lần gặp gỡ. Nhưng rồi đến một hôm nào đó, người ta bỏ cái nơi nghĩa tình sâu nặng ấy để dứt áo ra đi thì tình yêu cũng mất:
Xa lắm Nhi ơi! Muộn lắm rồi Bẽ bàng lắm lắm nữa Nhi ơi!
Từ ngày Nhi bỏ nơi làng cũ
Mộng ngát duyên lành cũng bỏ tôi.
(Hoa với rƣợu)
Nhà thơ yêu nhiều và dễ yêu. Một Tú Uyên, một nàng Oanh rồi một cô Nhi... mỗi mối tình là một nguồn cảm hứng cho thơ. Những cảm hứng ấy xuất phát từ trái tim chân thành, tha thiết. Nhƣng đó chỉ là tình mộng. Những mối tình mà trong đó chỉ có một mình trái tim nhà thơ thổn thức. Có lúc thi nhân tủi cho phận mình:
Mấy khoa thi chót thầy ơi
Sao không thi đỗ để rồi làm quan Để rồi lắm bạc nhiều vàng, Để cho con lấy đƣợc nàng thầy ơi!
(Nhà tôi)