Giống như nhiều tộc người khác trên thế giới, các hoạt động kinh tế truyền thống của DTTS ở Việt Nam được hình thành và phát triển trên cơ sở của các đặc địa điểm môi trường tự nhiên nơi họ cư trú.
Nhìn một cách khái quát nhất, các nhóm dân tộc sống ở các vùng núi thấp hoặc ở các thung lũng dọc theo các chân núi như Tày, Thái, Chăm, Mường, Khơ-me canh tác ruộng nước tại các cánh đồng dưới chân núi hoặc ruộng bậc thang trên các sườn đồi. Ngoài việc trồng lúa nước, họ cũng khai thác nhiều loại lâm sản từ các khu rừng để sinh nhai, gồm thuốc nam, gỗ để làm nhà, củi đun, thịt thú rừng, vv.
Mỗi một hộ gia đình cũng sở hữu các mảnh nương trên các sườn đồi gần với nơi cư trú để trồng trọt các loại nông sản ngoài lúa như
chuối, bông, sắn, đu đủ, mía, ngô, khoai để bổ sung cho nền kinh tế tự cấp tự túc của gia đình. Các hoạt động nông nghiệp trồng lúa và khai thác lâm sản tại các khu rừng, sườn đồi có sự tham gia của cả lao động nam và nữ cũng như của người già và trẻ em.
Trong khi đó, mô hình nông nghiệp chủ yếu của các nhóm DTTS sống tại các vùng cao (ví dụ như Dao, Hmông, Ê Đê, Raglai, Sán Chay, Bru, Vân Kiều, vv), nơi có địa thế và đất đai không thích hợp cho việc trồng lúa nước, là canh tác nương rẫy trồng lúa nương và các loại hoa màu. Trong mô hình này, người dân phát hoang các mảnh nương trong phạm vi sở hữu của cộng đồng để trồng trọt trong vài năm. Sau đó, họ để hoang các mảnh nương cũ đã bạc màu trong vòng từ 10 đến 20 năm đủ để đất có lại màu rồi sau đó quay lại canh tác chính trên các mảnh nương đó. Khác với mô hình nông nghiệp ruộng nước, đa canh và xen canh là mô hình trồng trọt phổ biến trên các mảnh nương. Lúa được trồng tại các phần đất trung tâm của mảnh nương, phần đất bao quanh được sử dụng để trồng các loại hoa màu như ngô, khoai, rau và cây thuốc. Ngoài ra, săn bắn và hái lượm các sản vật tự nhiên từ rừng và sông, suối cũng là hoạt động kinh tế quan trọng của các cộng đồng DTTS sống ở các khu vực núi cao.
Ngoài trồng trọt và săn bắn, hái lượm, chăn nuôi gia súc, gia cầm và nuôi cá là một hoạt động kinh tế quan trọng đã được thực hành hàng trăm năm của cả cư dân làm nương rẫy và canh tác ruộng nước bởi vì gia súc, gia cầm được nuôi không chỉ để làm thức ăn mà chúng còn được dùng cho các hoạt động văn hóa và tôn giáo tín ngưỡng của gia đình và cộng đồng. Có thể nói, ngay cả ở thời điểm hiện tại, không có một nghi lễ nào, dù là các nghi lễ trong chu kỳ đời người như cưới xin, ma chay, làm vía để chữa bệnh hay các nghi lễ theo lịch tiết như cầu mùa, cầu an mà không có vật cúng tế là gà, vịt hoặc trâu, bò, dê. Trong một số truyền thống văn hóa, vật nuôi trong gia đình, đặc biệt là gia súc, còn được xem như là một biểu tượng của sự giàu có và quyền uy của một gia đình, dòng họ.
Tuy đời sống kinh tế truyền thống của hầu hết các DTTS ở miền núi Việt Nam chủ yếu là tự cấp, tự túc, song trao đổi hàng hóa cũng đã tồn tại hàng trăm năm ở các cộng đồng này. Trước đây, hình thức trao đổi hàng hóa thường là vật đổi vật. Nhiều tài
liệu khảo cổ và dân tộc học cho thấy, mối quan hệ trao đổi, buôn bán không chỉ diễn ra ở phạm vi của một tộc người và trong vùng biên giới lãnh thổ. Các hoạt động buôn bán, trao đổi thường là liên tộc người và chúng cũng vượt khỏi biên giới quốc gia.
2.5. “Ba điểm tựa và nhiều chiều tác động”
Từ những đặc điểm vừa tóm tắt ở phần trên, chúng ta thấy rằng, đời sống kinh tế, xã hội và văn hóa của một cá nhân, cộng đồng DTTS trước đây được duy trì, tồn tại và phát triển dựa trên nhiều yếu tố tự nhiên, xã hội khác nhau. Trong một công trình nghiên cứu chưa xuất bản, Mai Thanh Sơn (2009) đã khái quát các yếu tố này thành một lược đồ mang tính lý luận. Theo tác giả, đời sống trước đây của các cộng đồng DTTS có ba điểm tựa chính để tồn tại và phát triển là tự nhiên, cộng đồng và ngưỡng hành vi.
Điểm tựa tự nhiên bao gồm nhiều yếu tố như đất, rừng, nước, cây cỏ và muông thú, vv, và các yếu tố này là “những yếu tố đầu vào cơ bản để các sinh kế được thực hiện” (tr.3). Điểm tựa cộng đồng, theo tác giả, chính là cộng đồng, dòng họ và nhóm tộc người. Điểm tựa quan trọng thứ ba - ngưỡng hành vi, được tác giả định nghĩa, “là tập hợp những quan niệm của cộng đồng về giới hạn cho phép đối với mỗi con người. Đó có thể là những quan niệm liên quan đến đời sống tinh thần và tâm linh; có thể là đức tin, là sự sợ hãi, sự răn đe của các thông lệ, phong tục tập quán;
cũng có thể là nỗi ám ảnh về đạo đức, về các chuẩn mực xã hội và lòng tự trọng. Đối với các dân tộc thiểu số Việt Nam, đây là một trong những chỗ dựa vô hình nhưng lại có tác động rất lớn đến đời sống và nhân cách của mỗi con người” (tr.3).
Trong xã hội truyền thống, ba điểm tựa này có mối liên kết chặt chẽ với nhau, giúp cho một cá nhân, cộng đồng vượt qua được các khó khăn để tồn tại và phát triển một cách bền vững. Khi những điểm tựa này bị tác động hoặc phá vỡ, sẽ có những tác động tiêu cực đến sự tồn tại và phát triển bền vững của họ. Vì vậy theo tác giả, các chính sách và chương trình phát triển vùng DTTS chỉ có thể có hiệu quả và bền vững khi chúng “đồng thời quan tâm đến việc củng cố các điểm tựa của chủ thể văn hóa” (tr.4).