Chương 2: HÌNH TƯỢNG CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ HỮU THỈNH
3.2. Không gian nghệ thuật và những biểu tượng
3.2.1. Các hình tượng không gian đặc trưng
Với thơ trữ tình, không gian nghệ thuật là chìa khóa để khám phá và chiếm lĩnh cái tôi trữ tình của tác giả. Mỗi nhà thơ là một thế giới nghệ thuật riêng. Và Hữu Thỉnh cũng tìm cho mình một thế giới riêng. Không gian nghệ thuật trong thơ Hữu Thỉnh là tấm gương phản chiếu cái tôi trữ tình nhiều giai điệu.
* Không gian chiến trường
Thơ Hữu Thỉnh trước hết là kết quả của những trải nghiệm của người lính gắn bó, xông pha nơi chiến trường. Từ những năm tháng sống và chiến đấu ở chiến trường, Hữu Thỉnh đã viết nên những vần thơ về chiến trường đầy cảm xúc. Bởi vậy, không gian chiến trường là một hình tượng không gian nổi bật trong thơ viết về chiến tranh của Hữu Thỉnh. Không gian đó là cuộc sống chiến đấu nơi chiến trường với những con đường hành quân ra trận. Con đường ấy là con đường đầy khó khăn, gian khổ: “Nhạc làm trong rừng em hát giữa Trường Sơn/ Người sốt rét hát cho người sốt rét/ Đường ngổn ngang đường đất còn cháy khét/ Cây mát cho người người mát cho nhau” (Tiếng hát trong rừng). Không chỉ có gian khổ, con đường hành quân ra trận trong thơ Hữu Thỉnh còn có màu sắc, âm thanh và ánh sáng: “Qua nhịp cầu, chân ta bước so le/ măng lên sáng dọc đường đi (…) Nghe tiếng chim hồi hộp chân trời (…) qua nương rẫy, ngẩn ngơ từng gốc rạ” (Đêm chuẩn bị). Không gian chiến trường không chỉ là những con đường hành quân ra trận mà còn là không gian ác liệt của chiến trận đầy gian khổ. Tác giả miêu tả cụ thể đó là không gian của “hầm chật hẹp”, “trong lòng đất”, “trận đánh ngày mai”.
Nhưng Sau trận đánh lại là một không gian yên bình, trong trẻo với hình ảnh những người chiến sĩ sau chiến trận:
Sau bản Đông giải phóng vài ngày
Tôi với chiến sĩ xe tăng cầu Chaki tắm mát
Một số anh thì đuổi nhau trên cát Một số anh thì đổ dế, hái hoa
Các anh không nói nhiều về chiến thắng những ngày qua
Chỉ mong mưa cho đồng bào gieo lúa.
* Không gian làng quê
Hữu Thỉnh có một niềm yêu thương sâu nặng với quê hương. Chính vì vậy, quê hương cũng là một hình tượng lớn lao trùm trong thơ Hữu Thỉnh.
Qua hình tượng quê hương, ta thấy được cách cảm nhận không gian độc đáo của Hữu Thỉnh, đặc biệt là không gian làng quê. Có thể nói, thơ Hữu Thỉnh đầy ắp không gian làng quê với những hình ảnh mang hồn quê đồng bằng trung du Bắc Bộ như cánh chuồn, bầu trời trên giàn mướp, cuốc kêu ngoài bến xa… Có một không gian đồng quê Bắc Bộ hiện lên trong dòng hồi tưởng của tác giả với những cảnh sắc không gian thấm đẫm kỷ niệm, gợi lên tình yêu nồng ấm:
Sao tôi cứ lan man cùng khói ấy Mẹ nhóm lên nghi ngút mé đồi Bùn đất, cỏ khô ngùn ngụt cháy Cả mùa đông tìm đến sưởi cùng tôi (Ngọn khói)
* Không gian biển
Thiên nhiên đất nước với những tên đất, tên làng, tên sông núi, biển cả… là một hình tượng lớn lao trùm trong thơ Hữu Thỉnh. Trong đó, hình tượng biển thường xuất hiện nhiều và là một không gian nghệ thuật đặc sắc trong thơ ông. Ở trường ca của Hữu Thỉnh, không gian biển nổi lên như một hình tượng không gian bao trùm nhất. Trường ca biển là một không gian biển
mênh mông với đa tầng nghĩa được miêu tả qua mắt nhìn của người lính đảo.
Đó là không gian vùng biển đảo bao la, khắc nghiệt “chỉ cát với chim” và là không gian sống của những người lính nơi biên cương của Tổ quốc:
Biển có đảo biển đỡ lặp lại mình Đảo có lính cát non thành Tổ quốc
Đảo nhỏ quá nói một câu là hết Có gì đâu chỉ cát với chim thôi Cát và chim và thêm nữa chúng tôi Chúng tôi lên với áo quần ướt át Với nắng nôi muối xát thân tàu
(Trường ca biển)
Có lẽ vì biển mênh mông đón nhận tất cả sự trăn trở về thế sự của tác giả nên biển trở thành không gian riêng với rất nhiều bài thơ như Gửi từ đảo nhỏ, Tôi đi bào ngư, Phan Thiết có anh tôi, Thơ viết ở biển, Tạm biệt Sầm Sơn, Tiếng gà trên đảo, Nha Trang ngày em đến. Không gian biển trong thơ Hữu Thỉnh là nơi để cái tôi trữ tình bộc lộ những sắc thái tình cảm khác nhau về tình yêu quê hương đất nước, tình anh em ruột thịt và tình yêu:
- Biển luôn ở cạnh mình Bao điều còn cửa khép Gió từ nơi xa khuất Lại rung nhành sim tươi
(Tiếng gà trên đảo) - Biển ùa ra xoắn lấy mọi người Vì yêu biển mà họ thành sơ hở Anh tôi mất sau loạt bom tọa độ Mất chỉ còn cách nước một vài gang
(…)
Anh không ngủ người đi câu không ngủ Biển đêm trò chuyện với hai người
(Phan Thiết có anh tôi) - Đảo vắng cỏ non vẫn biết mùa xuân đến Khi trông bờ ngắm một lá thư thăm
Biển xanh quá ước gì anh gói được Nhờ con tàu bè bạn đến tay em
(Gửi từ đảo nhỏ)
Không gian nghệ thật là hình tượng không gian có tính chất chủ quan và được quyết định bởi điểm nhìn của tác giả. Không gian nghệ thuật trong thơ Hữu Thỉnh luôn vận động biến đổi không ngừng bởi điểm nhìn nghệ thuật của tác giả cũng luôn luôn vận động và biến đổi.