Báo cáo quốc gia về xu hướng biến động của Đa dạng sinh học và định hướng bảo tồn ở Việt Nam

KHAI THÁC TRÁI PHÉP VÀ QUÁ MỨC TÀI NGUYÊN SINH VẬT

Cùng với sự thay đổi nhanh về kinh tế, xã hội và tăng dân số ở Việt Nam, mô hình tiêu thụ của người dân thành thị cũng đã thay đổi và mạng lưới giao thông đã xâm nhập tới các vùng xa xôi hẻo lánh nhất, làm cho các vùng này dễ tiếp cận hơn các thị trường bên ngoài. Mặc dù Việt Nam đã xây dựng kế hoạch hành động quốc gia để tăng cường kiểm soát buôn bán động thực vật hoang dã với mục tiêu chung là tăng cường kiểm soát nạn buôn bán trái phép, nhưng năng lực của các cơ quan thực thi pháp luật bảo vệ động vật hoang dã còn hạn chế.

Hổ và buôn bán hổ ở Việt Nam

Các kỹ thuật đánh bắt mang tính hủy diệt như dùng chất nổ, chất độc và sốc điện để đánh bắt cá đang lan tràn cả trong nội địa và vùng duyên hải gây ra mối đe dọa cao đối với hơn 80% rạn san hô của Việt Nam. Theo Chi cục Khai thác và Bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản tỉnh Cà Mau, trong những ngày đầu năm 2010, tình trạng ngư dân sử dụng kích điện vào khai thác thủy sản, hủy diệt nguồn lợi cá, tôm trên ngư trường biển Tây không kiểm soát được và ngày càng diễn biến phức tạp.

Khai thác huỷ diệt hải sản

• CHUYỂN ĐỔI MỤC ĐÍCH SỬ DỤNG ĐẤT, MẶT NƯỚC MỘT CÁCH THIẾU CƠ SỞ

Để chăm sóc bảo dưỡng các sân gôn phải sử dụng một lượng nước ngầm tưới trung bình mỗi năm là 60 m3/ha, ảnh hưởng đến trữ lượng nước ngầm, ngoài ra còn sử dụng một lượng lớn phân bón hóa học và thuốc trừ sâu mà tồn dư của nó gây ô nhiễm môi trường, nguồn nước và nông sản bị nhiễm độc (Phạm Trung Lương, 2010). Từ 1999 đến năm 2010, do phát triển nuôi tôm trên cát và khai thác sa khoáng imenit, xây dựng các khu nghỉ dưỡng đã phá huỷ hàng nghìn héc ta vùng cát ven biển Trung Bộ, diện tích rừng phi lao phòng hộ ven biển bị suy giảm, làm tăng nhanh tốc độ lấn cát sâu vào đất liền, tác động tới các hệ sinh thái nông nghiệp.

Tác động tiêu cực của một số sinh vật ngoại lai xâm hại

• Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

Nhiều thành phần môi trường bị suy thoái, tình trạng ô nhiễm do các chất thải khác nhau không được xử lý đổ ra môi trường là nguyên nhân đe dọa tới đa dạng sinh học như gây chết, làm giảm số lượng cá thể, gián tiếp hủy hoại nơi cư trú và môi trường sống của các loài sinh vật hoang dã ở cả trên cạn cũng như dưới nước. Thuốc bảo vệ thực vật có nhiều nguồn gốc khác nhau được sử dụng ngày càng phổ biến ở Việt Nam và không được kiểm soát đã góp phần làm suy thoái các quần thể chim ở các vùng nông thôn và ngoại ô thành phố do chúng đã tiêu diệt các hệ động vật không xương sống là các mắt xích ở bậc thấp trong chuỗi thức ăn của các loài chim.

Ô nhiễm môi trường từ làng nghề

Theo luật này, bảo tồn đa dạng sinh học được hiểu là (i) Là việc bảo vệ sự phong phú của các hệ sinh thái tự nhiên quan trọng, đặc thù hoặc đại diện; (ii) Bảo vệ sinh cảnh tự nhiên thường xuyên hoặc theo mùa của loài hoang dã, cảnh quan môi trường, nét đẹp độc đáo của thiên nhiên; và (iii) Nuôi, trồng, chăm sóc loài thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ. Bên cạnh các Luật và các văn bản dưới Luật được đề cập chi tiết trong Phụ lục, trong thời gian qua không thể không đề cập tới một văn bản có ý nghĩa rất quan trọng trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam, đó là Kế hoạch hành động quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 thực hiện Công ước đa dạng sinh học và Nghị định thư Cartagena về An toàn sinh học (gọi tắt là Kế hoạch 79) (được ban hành theo Quyết định số 79/2007/QĐ-TTg ngày 31 tháng 5 năm 2007 của Thủ tướng Chính phủ).

Một số văn bản Bộ Tài nguyên và Môi trường đang xây dựng để thực thi Luật

• QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC

Có trách nhiệm lập quy hoạch phát triển nuôi trồng thủy sản, quản lý các khu vực khai thác thủy sản xa bờ, và thực hiện điều tra và đánh giá nguồn lợi thủy sản ở từng khu vực biển, ngư trường, sông và hồ lớn; công bố nuôi trồng thủy sản, khu vực khai thác nguồn lợi thủy sản, và xác định sản lượng khai thác hàng năm ở từng khu vực biển và từng ngư trường. Thẩm định hồ sơ đề xuất đưa vào hoặc đưa ra các loài động, thực vật rừng nằm trong danh mục các loài nguy cấp, quý hiếm được ưu tiên bảo vệ, cũng như bảo vệ giống cây trồng, vật nuôi đặc hữu hoặc có giá trị đang bị đe dọa tuyệt chủng, và bảo vệ loài vi sinh vật và nấm đặc hữu hoặc có giá trị đang bị đe doạ tuyệt chủng.

Một số bất cập trong quy định pháp luật và phân công quản lý nhà nước về đa

Theo Luật Đa dạng sinh học quy định Bộ TN&MT chịu trách nhiệm trước Chính phủ thực hiện quản lý nhà nước về đa dạng sinh học (khoản 2 Điều 6), trong khi Luật Bảo vệ và Phát triển rừng quy định Bộ NN&PTNT chịu trách nhiệm quản lý nhà nước đối với đa dạng sinh học rừng. Ngoài ra, về đối tượng quản lý, Luật Đa dạng sinh học quy định bao quát tất cả các hệ sinh thái tự nhiên, các loài và nguồn gen sinh vật mà không phân chia và phụ thuộc vào tính chất, loại hình của từng hệ sinh thái.

QUẢN LÝ CÁC KHU BẢO TỒN

Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt Phân khu phục hồi sinh thái Phân khu hành chính dịch vụ Phân khu phát triển. Luật Đa dạng sinh học, Nghị định 65/2010/NĐ-CP Phải đăng ký bằng văn bản với UBND cấp tỉnh nơi có nguồn gen.

Du lịch sinh thái được đẩy mạnh

Quyết định số 79/2007/QĐ-TTg ngày 31 tháng 5 năm 2007 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt “Kế hoạch hành động quốc gia về Đa dạng sinh học đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 thực hiện Công ước Đa dạng sinh học và Nghị định thư Cartagena về An toàn sinh học” đã có nội dung về cộng đồng như: xây dựng và triển khai thực hiện các mô hình quản lý tổng hợp tài nguyên đất ngập nước và biển phù hợp với tập quán của cộng đồng địa phương; tăng cường công tác tuyên truyên, giáo dục và nâng cao nhận thức của cộng đồng về bảo tồn, phát triển và sử dụng bền vững tài nguyên sinh vật; triển khai mạnh mẽ phong trào toàn dân tham gia bảo vệ đa dạng sinh học; xây dựng và tổ chức thường xuyên các chương trình truyền thông, các khoá đào tạo, tập huấn về đa dạng sinh học và an toàn sinh học; bảo đảm quyền và sự tham gia của cộng đồng vào quá trình thẩm. Ngoài ra, các địa phương đã chủ động tổ chức các hoạt động hội thảo, tập huấn và tuyên truyền cho các cán bộ quản lý môi trường các cấp và cộng đồng nhân dân hiểu biết hơn về ĐDSH, giá trị của chúng đối với sự sống và phát triển của loài người, để qua đó tăng cường nhận thức, sự tham gia của cộng đồng vào công tác bảo tồn ĐDSH của địa phương.

Thí điểm đồng quản lý sử dụng khôn khéo nguồn lợi thủy sản ở Vườn quốc

• NGUỒN LỰC CHO BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC

Cục Bảo tồn đa dạng sinh học là đơn vị trực thuộc Tổng cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo tồn đa dạng sinh học, đồng thời là cơ quan thường trực giúp Bộ Tài nguyên và Môi trường thực hiện công tác đầu mối về Công ước Đa dạng sinh học, Công ước Ramsar về các vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, Nghị định thư Cartagena về an toàn sinh học; triển khai thực hiện Luật Đa dạng sinh học, Kế hoạch hành động quốc gia về Đa dạng sinh học đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 thực hiện công ước Đa dạng sinh học và nghị định thư Cartagera về an toàn sinh học, Kế hoạch hành động về bảo tồn và phát triển bền vững các vùng đất ngập nước. NĐ-CP, các VQG, khu BTTN, khu bảo tồn loài, sinh cảnh có diện tích lớn hơn 15.000 ha được thành lập Hạt kiểm lâm và biên chế Hạt kiểm lâm rừng đặc dụng theo quy định hiện hành với định biên tối đa 500 ha rừng đặc dụng có 1 công chức kiểm lâm (Điều 28), nhưng trên thực tế nhiều VQG và khu BTTN chưa đạt được định biên này.

Đánh giá nguồn tài chính cho các khu rừng đặc dụng

• HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC

Luật Đa dạng sinh học quy định Bộ Tài nguyên và Môi trường là cơ quan đầu mối, có trách nhiệm quy định cụ thể về hoạt động điều tra cơ bản, việc cung cấp, trao đổi và quản lý thông tin về đa dạng sinh học cũng như thống nhất quản lý cơ sở dữ liệu về đa dạng sinh học quốc gia. Cũng theo kết quả điều tra từ nhiệm vụ “Xây dựng đề án thống nhất quản lý cơ sở dữ liệu về đa dạng sinh học” năm 2009 của Tổng cục Môi trường cho thấy, trang thiết bị và cơ sở vật chất phục vụ quản lý đa dạng sinh học còn thiếu, chủ yếu tập trung ở trung ương, còn ở địa phương thì hầu như chưa được quan tâm.

Các thoả thuận quốc tế về bảo tồn đa dạng sinh học mà Việt Nam tham gia

Đây là một tiểu dự án của Dự án “Ngăn chặn phá rừng và suy thoái rừng ở khu vực biên giới phía Nam Lào và miền Trung Việt Nam để bảo toàn lâu dài các bể chứa các-bon và đa dạng sinh học” của WWF Greater Mekong, được thực hiện trong 4 năm với mục tiêu phát triển các phương án quản lý bền vững trong khu vực rừng liên biên giới Việt Lào, rộng khoảng 200.000 ha, có giá trị đa dạng sinh học toàn cầu và khả năng hấp. Các biện pháp chính bao gồm: cải thiện công tác bảo vệ và xây dựng khu bảo tồn thông qua hoạt động cải thiện quản lý và tổ chức tập huấn nâng cao năng lực; phục hồi các hành lang rừng thông qua hoạt động trồng mới rừng, tái sinh rừng và quản lý rừng bền vững; đào tạo đội ngũ quản lý địa phương về các cơ chế REDD, xây dựng dự án thiết kế dự án và đánh giá các khu lưu trữ lượng các-bon và mức độ biến đổi của chúng theo thời gian.

NHỮNG CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC ĐỐI VỚI CÔNG TÁC BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH

Nagoya, tỉnh Aichi, Nhật Bản, các nước thành viên cam kết sẽ xây dựng một chiến lược mới cho các thập kỷ tiếp theo bao gồm tầm nhìn đến năm 2050 và sứ mệnh đến năm 2020 về đa dạng sinh học, đồng thời hành động thực hiện cho quốc gia mình nhằm đạt được mục tiêu của quốc gia cũng như mục tiêu chung toàn cầu về bảo tồn ĐDSH. Mặc dù công tác bảo tồn ĐDSH đạt được những thành tựu quan trọng (ví dụ như: đã hình thành và đang hoàn thiện hệ thống các khu bảo tồn thiên nhiên ở cả trên cạn, vùng nước nội địa, biển và ven biển nhằm đáp ứng mục đích bảo tồn; độ che phủ rừng tăng dần hàng năm; một số loài thực vật, động vật hoang dã quý hiếm,.

XU HƯỚNG BIẾN ĐỘNG ĐA DẠNG SINH HỌC Ở VIỆT NAM

Áp lực của nhu cầu khai thác thủy sản, các tác động của xây dựng các công trình hạ tầng trên sông hoặc khai thác vật liệu xây dựng, khoáng sản trong lòng sông không kiểm soát được chắc chắn sẽ làm cho HST sông bị suy thoái, các bãi cá đẻ, các nơi cư trú, kiếm mồi sinh trưởng và phát triển của nhiều loài thủy sinh vật bị mất đi, số lượng cá thể các loài thủy sinh quý, hiếm, có giá trị kinh tế bị suy giảm. Sự phú dưỡng các thủy vực gia tăng Trong quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá gia tăng nhanh như hiện nay, lượng nước thải, chất thải với hàm lượng lượng ni tơ, phốt pho cao chưa được được xử lý hoặc xử lý không triệt để đổ ra môi trường sẽ gia tăng sự phú dưỡng các dòng sông, hồ tiếp nhận lượng thải này, gây suy thoái hệ sinh thái thủy vực, suy giảm.

ĐỊNH HƯỚNG CÔNG TÁC BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC TRONG 5 NĂM TỚI

Xây dựng và triển khai Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến 2020 thực hiện Công ước Đa dạng sinh học và Nghị định thư Cartagena về an toàn sinh học Ngày 30 tháng 3 năm 2011 Bộ Tài nguyên và Môi trường đã có Công văn số 59/BC-BTNMT báo cáo Thủ tướng Chính phủ về kết quả thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 thực hiện Công ước đa dạng sinh học và Nghị định thư Cartagena về an toàn sinh học. Đó là: tập trung hoàn thiện hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật thực thi Luật Đa dạng sinh học; xây dựng và triển khai Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến 2020 thực hiện Công ước Đa dạng sinh học và Nghị định thư Cartagena về an toàn sinh học; xây dựng và triển khai quy hoạch đa dạng sinh học tổng thể của cả nước; củng cố và phát triển các cơ quan quản lý nhà nước về bảo tồn đa dạng sinh học; xã hội hóa công tác bảo tồn đa dạng sinh học; xây dựng cơ chế tài chính cho các hoạt động bảo tồn; lồng ghép bảo tồn đa dạng sinh học vào hoạt động bảo vệ môi trường; xây dựng và thống nhất quản lý cơ sở dữ liệu về đa dạng sinh học; tăng cường hợp tác quốc tế trong bảo tồn đa dạng sinh học.