Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực đề tài ở trong và ngoài nước 1
Tổng quan về tình hình nghiên cứu
1 Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực đề tài ở trong và ngoài nước
Chương này sẽ trình bày về tình hình triển khai mô hình hợp tác công tư hiện nay, lý do thực hiện nghiên cứu, cũng như mục đích và mục tiêu của nghiên cứu Đồng thời, chương cũng sẽ xác định phạm vi nghiên cứu, đưa ra các câu hỏi nghiên cứu và nhấn mạnh tầm quan trọng của nghiên cứu trong việc phát triển mô hình hợp tác này.
1.1 Các vấn đề tồn tại hiện nay trong việc triển khai mô hình PPP và BOT
Mô hình hợp tác công tư (PPP) đang trở thành giải pháp hàng đầu cho đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng tại các nước đang phát triển như Việt Nam Tuy nhiên, nhiều dự án PPP gặp khó khăn và trì hoãn do sự khác biệt trong kỳ vọng giữa khu vực công và tư nhân, thiếu mục tiêu rõ ràng từ chính phủ, và quy trình ra quyết định phức tạp Các vấn đề như chính sách ngành không rõ ràng, khuôn khổ pháp lý chưa đầy đủ, quản lý rủi ro kém, và thiếu minh bạch cũng góp phần vào tình trạng này Đặc biệt, các dự án BOT thường đối mặt với rủi ro cao do sự tham gia của nhiều bên và thời gian triển khai kéo dài Tại Việt Nam, nhiều dự án giao thông theo hình thức PPP và BOT đang phải đối mặt với thách thức như chi phí tăng và thời gian vận hành kéo dài Mặc dù quản lý rủi ro là lĩnh vực quan trọng trong quản lý dự án, nhưng vẫn chưa được áp dụng rộng rãi trong ngành xây dựng, bao gồm cả các dự án BOT Do đó, cần thiết phải có nghiên cứu sâu hơn về rủi ro trong các dự án BOT tại Việt Nam.
1.2 Tổng quan về tình hình nghiên cứu
Quản lý rủi ro trong mô hình hợp tác công tư
Quản lý rủi ro là yếu tố quan trọng không thể thiếu trong việc triển khai mô hình PPP, đóng vai trò quyết định đến thành công của các dự án (Carbonara et al., 2015) Đặc biệt, trong mô hình BOT, việc quản lý rủi ro càng trở nên cần thiết để đảm bảo hiệu quả và bền vững cho dự án.
Sự thành công của các dự án phụ thuộc vào việc quản lý rủi ro trong suốt vòng đời dự án (Xenidis & Angelides, 2005) Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào các giai đoạn chính của quy trình quản lý rủi ro, bao gồm xác định, phân loại, phân tích và ứng phó với rủi ro Bước đầu tiên, xác định rủi ro, giúp nhận diện các sự kiện tiềm ẩn ảnh hưởng đến việc thực hiện dự án Phân loại rủi ro giúp cấu trúc hóa các rủi ro để dễ dàng quản lý và là bước đầu tiên trong phân tích rủi ro Mục tiêu chính của phân tích rủi ro là giúp người quản lý dự án nhận diện những rủi ro quan trọng nhất, từ đó lựa chọn giải pháp quản lý hiệu quả Các hình thức ứng phó với rủi ro bao gồm loại trừ, giảm thiểu tác động và phân bổ rủi ro cho các bên liên quan.
Phân tích xếp hạng rủi ro là bước quan trọng để xác định các rủi ro chính và đề xuất giải pháp khắc phục hiệu quả Trong các dự án PPP, việc thỏa thuận phân bổ rủi ro giữa các bên liên quan là cần thiết do mỗi bên có vai trò và lợi ích khác nhau Với mức độ rủi ro cao của các dự án này, các bên liên quan cần thực hiện nghĩa vụ của mình một cách nhất quán, bao gồm cả việc thỏa thuận và chia sẻ rủi ro khi cần thiết.
2 Các nghiên cứu về nhận diện rủi ro
Rủi ro trong các dự án giao thông theo hình thức PPP có thể được xác định thông qua tài liệu của các dự án trước đây và kinh nghiệm của chuyên gia (Le et al., 2019) Các nghiên cứu trước đã tổng hợp hầu hết các rủi ro này, chẳng hạn như Thomas et al (2003) đã lập danh mục 22 rủi ro trong các dự án BOT ở Ấn Độ Chan và Cheung (2011) đề xuất danh sách 20 yếu tố rủi ro liên quan đến các dự án nước, điện và giao thông đầu tư theo phương thức PPP Gupta et al (2013) đã xác định 41 yếu tố rủi ro trong các dự án đường cao tốc BOT thông qua tài liệu kết hợp với phỏng vấn chuyên gia Carbonara et al (2015) đã tổng hợp tài liệu từ nghiên cứu trước để thiết lập danh sách 22 rủi ro trong lĩnh vực đầu tư đường ô tô theo hình thức PPP Heravi & Hajihosseini (2011) đã nghiên cứu một dự án cụ thể trong lĩnh vực này.
Bài phân tích về dự án thu phí Tehran-Chalus chỉ ra rằng có nhiều yếu tố rủi ro ảnh hưởng đến hiệu quả của dự án Li & Zou (2011) đã xác định 42 yếu tố rủi ro liên quan đến các dự án đường cao tốc PPP thông qua việc nghiên cứu hợp đồng dự án và phỏng vấn các chuyên gia trong lĩnh vực này.
Nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng có nhiều cách phân loại rủi ro, bao gồm nguồn gốc rủi ro từ các lĩnh vực như kinh tế, tài chính, chính trị, pháp luật, tự nhiên và kỹ thuật, cũng như theo giai đoạn của dự án như chuẩn bị, thực hiện, kết thúc và vận hành Cấu trúc rủi ro RBS (Risk Breakdown Structure) được xem là phương pháp chính để phân loại và cấu trúc các rủi ro, giúp các nhà quản lý có cái nhìn tổng quan và toàn diện hơn về nguồn gốc và thời điểm xuất hiện của rủi ro.
4 Các nghiên cứu thực nghiệm về phân tích rủi ro trên thế giới
Nghiên cứu thực nghiệm về phân tích rủi ro trong các dự án giao thông PPP chủ yếu tập trung vào nhận thức rủi ro của các chuyên gia Nhận thức này phản ánh cách mà các chuyên gia quan sát và hiểu về rủi ro, có vai trò quan trọng trong việc đánh giá và quản lý rủi ro (Thomas et al., 2003) Nhiều nghiên cứu trước đây đã xếp hạng rủi ro dựa trên xác suất xảy ra và mức độ nghiêm trọng của tác động đối với dự án, như các nghiên cứu của Suseno et al (2015), Carbonara et al (2015), và Chan et al (2010) Ngoài ra, một số nghiên cứu cũng xem xét mức độ quan trọng của rủi ro, ví dụ như nghiên cứu của Ibrahim et al (2006) và Chan & Cheung (2011) Bảng 2 cung cấp tóm tắt nội dung của một số nghiên cứu liên quan trước đây.
Bảng 1 Các nghiên cứu thực nghiệm về xếp hạng rủi ro trong các dự án giao thông theo hình thức PPP và BOT
Tác giả/Ngữ cảnh Kết quả
Nghiên cứu của Thomas et al (2003) đã tiến hành khảo sát những người tham gia dự án cấp cao tại Ấn Độ nhằm phân tích nhận thức về rủi ro của họ, thu được tổng cộng 62 câu trả lời.
Rủi ro được phân loại theo mức độ quan trọng, trong đó rủi ro về doanh thu giao thông được coi là nghiêm trọng nhất trong các dự án đường BOT.
Tác giả/Ngữ cảnh Kết quả
Suseno et al (2015) đã tiến hành hai nghiên cứu điển hình về các tuyến đường thu phí BOT tại Indonesia nhằm khảo sát nhận thức của đơn vị quản lý điều hành về mức độ rủi ro Mục tiêu của nghiên cứu là đề xuất các phương pháp quản lý rủi ro có thể áp dụng cho các dự án đường này.
Ba mươi rủi ro được xếp hạng dựa trên chỉ số mức độ nghiêm trọng, tính toán từ sự kết hợp giữa xác suất và tác động của rủi ro Kết quả cho thấy rủi ro nghiêm trọng nhất là chi phí vận hành cao và doanh thu dự kiến không mong muốn trong kế hoạch kinh doanh.
Carbonara và cộng sự (2015) đã thực hiện một khảo sát theo phương pháp Delphi, trong đó các chuyên gia đưa ra ý kiến về xác suất và tác động của rủi ro Mục tiêu của nghiên cứu là đánh giá mức độ rủi ro trong các dự án đường ô tô theo hình thức đối tác công tư (PPP) ở Châu Âu.
Các dự án đối mặt với nhiều rủi ro nghiêm trọng từ cả nội bộ và bên ngoài, bao gồm chi phí vượt ngân sách, tài chính bị đóng băng, và các rủi ro không thể kiểm soát.
Babatunde và Perera (2017) đã tiến hành khảo sát bằng bảng câu hỏi với 60 người từ các đơn vị liên quan nhằm đánh giá 25 yếu tố rủi ro ảnh hưởng đến doanh thu trong dự án BOT giao thông tại Nigeria.
Năm yếu tố rủi ro nghiêm trọng nhất bao gồm tổn thất do chính sách không phù hợp của chính phủ, giảm doanh thu do người dân không chi trả cho dịch vụ, cấu trúc dự án không hợp lý, cũng như những bất ổn chính trị và hành động thiếu kịp thời từ phía chính phủ.
Patel et al (2019) thực hiện khảo sát với các chuyên gia BOT ở Ấn Độ với số lượng người tham gia trả lời là 40 người
