Tính cấp thiết của đề tài
Việt Nam hiện có hơn 96 triệu dân, trong đó hơn 70% sống bằng nông nghiệp, với đất đai là nguồn tài nguyên quý giá và không thể thay thế trong sản xuất nông nghiệp Bảo vệ đất nông nghiệp là rất quan trọng cho người dân và Nhà nước, vì đất không chỉ là nơi sinh sống mà còn là nguồn thu nhập Tuy nhiên, quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa dẫn đến việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp để phục vụ phát triển kinh tế - xã hội Nhà nước cần thu hồi đất nông nghiệp, điều này không chỉ ảnh hưởng đến lợi ích của người dân mà còn tác động đến nhà đầu tư, xã hội và Nhà nước, tạo ra thách thức trong việc cân bằng lợi ích trong bối cảnh hiện đại hóa và đô thị hóa.
Luật Đất đai năm 2013 đã khắc phục nhiều hạn chế của luật năm 2003, nhưng vẫn bộc lộ những bất cập, đặc biệt trong việc thu hồi đất, dẫn đến mâu thuẫn và khiếu kiện kéo dài Theo báo cáo tại Phiên họp thứ 37 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, năm 2019, 67,7% các khiếu kiện liên quan đến đất đai Sự bất đồng giữa Nhà nước, nhà đầu tư và người bị thu hồi đất thường dẫn đến khiếu kiện Mặc dù Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều nghị quyết và chính sách nhằm đảm bảo quyền lợi cho người bị thu hồi đất, quá trình thực hiện vẫn gặp nhiều vấn đề như khung giá đất, cơ chế thu hồi và hỗ trợ tái định cư chưa phù hợp với thực tiễn Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI nhấn mạnh việc hoàn chỉnh hệ thống pháp luật về đất đai để hài hòa lợi ích của Nhà nước, người sử dụng đất và nhà đầu tư Hiến pháp năm 2013 cũng quy định rõ việc thu hồi đất phải công khai, minh bạch và được bồi thường theo quy định của pháp luật.
Trong nhiều dự án, Nhà nước thu hồi đất nông nghiệp, nhà đầu tư sẵn sàng chi trả các khoản bồi thường lớn và chi phí bổ sung Đặc biệt, các địa phương đã triển khai hiệu quả chính sách hỗ trợ ổn định cuộc sống và đào tạo nghề cho người dân Nhờ những nỗ lực này, nhà đầu tư không ngần ngại bỏ tiền túi để khuyến khích người dân nhanh chóng trả lại đất nông nghiệp, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện dự án.
Luật Đất đai năm 2013 vẫn còn nhiều hạn chế, chưa đảm bảo quyền lợi cho người có đất nông nghiệp bị thu hồi và chưa giải quyết hiệu quả mối quan hệ lợi ích giữa Nhà nước, nhà đầu tư và người dân Các khiếu kiện vẫn tiếp diễn, trong khi tính công khai, minh bạch và dân chủ chưa được phát huy Bên cạnh đó, tình trạng lạm quyền trong thu hồi đất nông nghiệp vẫn tồn tại, gây cản trở việc sử dụng hiệu quả nguồn lực đất đai, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế - xã hội và an ninh trật tự.
Việc nghiên cứu và đánh giá khách quan các quy định pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp là cần thiết để phát triển kinh tế - xã hội Qua đó, cần kiến nghị sửa đổi, bổ sung những quy định chưa phù hợp nhằm hoàn thiện các quy định về thu hồi đất và nâng cao chất lượng đời sống cho nông dân bị ảnh hưởng Do đó, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài: “Pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội.”
Việt Nam” để làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Luật kinh tế.
Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích
Luận án này nhằm làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc thu hồi đất nông nghiệp phục vụ cho phát triển kinh tế - xã hội Bài viết phân tích thực trạng pháp luật hiện hành về thu hồi đất nông nghiệp, từ đó chỉ ra những tồn tại và bất cập trong quy định Trên cơ sở đó, luận án đưa ra các định hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện khung pháp lý về thu hồi đất nông nghiệp, qua đó nâng cao hiệu quả thực thi tại Việt Nam.
Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện được mục tiêu nêu trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án là:
Luận án sẽ phân tích thực trạng nghiên cứu các công trình tiêu biểu trong và ngoài nước liên quan đến nội dung của luận án Từ đó, luận án xác định những nội dung sẽ được kế thừa và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu nhằm đạt được mục tiêu nghiên cứu đề ra.
-Nghiên cứu một số vấn đề lý luận về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế
Xã hội hiện nay đang chú trọng đến quan điểm và đường lối của Đảng về thu hồi đất, nhấn mạnh chế độ sở hữu toàn dân về đất đai và quyền tài sản của người sử dụng đất Việc nhà nước thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội không chỉ có khái niệm và đặc điểm rõ ràng mà còn mang ý nghĩa sâu sắc Cơ sở pháp lý cho việc thu hồi này được điều chỉnh bởi các quy định của pháp luật, cùng với những yếu tố tác động từ thực tiễn Đồng thời, việc tham khảo pháp luật của một số quốc gia trên thế giới cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng chính sách thu hồi đất nông nghiệp hiệu quả.
Nghiên cứu và phân tích nội dung pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội là cần thiết để đánh giá hiệu quả và thực trạng thi hành chế định pháp luật này tại Việt Nam Việc đánh giá sẽ giúp nhận diện những vấn đề còn tồn tại, từ đó đưa ra giải pháp cải thiện quản lý đất đai, đảm bảo quyền lợi cho người dân và thúc đẩy sự phát triển bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp.
Để phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam, cần thiết phải đưa ra định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp Việc nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật này không chỉ giúp tối ưu hóa nguồn lực đất đai mà còn đảm bảo quyền lợi cho người dân, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp và kinh tế.
Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu
Chính sách pháp luật đất đai trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước tập trung vào việc quản lý và thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội Nhà nước đã đề ra các quy định rõ ràng để đảm bảo quyền lợi của người dân, đồng thời thúc đẩy việc sử dụng hiệu quả tài nguyên đất Việc thu hồi đất nông nghiệp không chỉ nhằm mục tiêu phát triển hạ tầng mà còn góp phần vào sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế, tạo ra nhiều cơ hội việc làm và nâng cao đời sống cho cộng đồng.
Luật Đất đai năm 2013 cùng các văn bản hướng dẫn liên quan đến việc thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế - xã hội là chủ đề chính của nghiên cứu này Bên cạnh đó, luận án cũng xem xét pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp tại một số quốc gia trên thế giới như Nga, Hàn Quốc và Trung Quốc, nhằm rút ra những bài học và kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam.
Trong thời gian qua, nhiều công trình khoa học đã được công bố cả trong và ngoài nước về việc thu hồi đất, đặc biệt là thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Từ năm 2014 đến năm 2020, việc áp dụng các quy định pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp tại Việt Nam đã diễn ra với nhiều số liệu và vụ việc thực tiễn đáng chú ý, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế - xã hội Các chính sách thu hồi đất nhằm tối ưu hóa sử dụng tài nguyên đất, thúc đẩy các dự án phát triển hạ tầng và gia tăng giá trị kinh tế cho địa phương Tuy nhiên, quá trình này cũng gặp phải nhiều thách thức, bao gồm việc bảo đảm quyền lợi cho người dân bị thu hồi đất và giải quyết các tranh chấp phát sinh Những số liệu thống kê và nghiên cứu thực tiễn sẽ cung cấp cái nhìn sâu sắc về hiệu quả và những vấn đề cần khắc phục trong chính sách thu hồi đất nông nghiệp ở Việt Nam trong giai đoạn này.
Phạm vi nghiên cứu
Pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp phục vụ phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam là một chủ đề nghiên cứu đa dạng, liên quan đến nhiều lĩnh vực pháp lý Trong luận án tiến sĩ luật học này, tác giả sẽ tập trung vào một số nội dung cụ thể để làm rõ các vấn đề liên quan.
Các trường hợp thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội bao gồm những quy định về quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất Quy trình thu hồi đất nông nghiệp đòi hỏi tuân thủ các quy định về nội dung, thẩm quyền và trình tự thủ tục Bên cạnh đó, việc bồi thường và hỗ trợ cho người dân khi nhà nước thu hồi đất nông nghiệp cũng được quy định rõ ràng nhằm đảm bảo quyền lợi cho các hộ gia đình bị ảnh hưởng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội.
Luận án nghiên cứu thực tiễn thi hành pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp tại Việt Nam, nhằm đánh giá tác động của chính sách này đối với sự phát triển kinh tế - xã hội Nghiên cứu sẽ phân tích các quy định pháp lý hiện hành, thực trạng thực thi và những vấn đề phát sinh trong quá trình thu hồi đất, từ đó đề xuất giải pháp cải thiện hiệu quả quản lý đất đai, đảm bảo quyền lợi cho người dân và thúc đẩy phát triển bền vững.
Luận án nghiên cứu pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội, tập trung vào giai đoạn từ năm 2014 và so sánh với Luật Đất đai năm 2003 cùng các văn bản pháp luật liên quan đến năm 2020.
Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện luận án, tác giả áp dụng các phương pháp nghiên cứu cơ bản, bao gồm phương pháp luận nghiên cứu khoa học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử theo Chủ nghĩa Mác - Lê nin Phương pháp này giúp nghiên cứu nguồn gốc và bản chất của sự vật, hiện tượng, đồng thời phân tích quá trình hình thành và phát triển của chúng trong mối quan hệ tương tác với các sự vật, hiện tượng khác.
Trong Chương 1 của luận án, các phương pháp như so sánh, đánh giá và lập luận logic được áp dụng để nghiên cứu tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết Những phương pháp này giúp làm rõ các khái niệm và lý thuyết liên quan, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho các phân tích và kết luận sau này.
Chương 2 áp dụng các phương pháp phân tích, phương pháp lịch sử và phương pháp đối chiếu để nghiên cứu lý luận về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam.
Trong Chương 3, nhiều phương pháp nghiên cứu như đánh giá, so sánh, thống kê, tổng hợp, khảo sát và nghiên cứu tình huống được áp dụng để phân tích thực trạng pháp luật thu hồi đất nông nghiệp phục vụ phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam.
Trong Chương 4, các phương pháp như bình luận, quy nạp và diễn dịch được áp dụng để nghiên cứu định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp Mục tiêu là phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật tại Việt Nam.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
Luận án này nghiên cứu chuyên sâu về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam Nó làm rõ các căn cứ pháp lý cho việc thu hồi đất, trình tự và thủ tục liên quan, đồng thời phân tích các hậu quả kinh tế và pháp lý từ quá trình thu hồi đất nông nghiệp.
Luận án này cung cấp một đánh giá toàn diện về thực trạng pháp luật Việt Nam liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội Nó cũng phân tích thực tiễn thực hiện các quy định này và tác động của chúng đối với nền kinh tế - xã hội Việt Nam Bên cạnh đó, luận án chỉ ra những hạn chế và bất cập trong pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp trong thời gian qua.
Luận án này là tài liệu tham khảo hữu ích cho nghiên cứu, giảng dạy và học tập tại các Trường Đại học chuyên ngành luật và không chuyên, cũng như các trường chính trị Nó cung cấp thông tin quý giá cho những người làm công tác thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội.
Những điểm mới của luận án
Luận án nghiên cứu pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam hiện nay, với những điểm mới đáng chú ý.
Hệ thống hóa và phát triển cơ sở lý luận về thu hồi đất nông nghiệp là cần thiết để thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam Việc bổ sung và làm sâu sắc hơn các quy định pháp luật liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và sử dụng đất, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp và kinh tế chung của đất nước.
Việc thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội là một khái niệm quan trọng, cần được làm rõ với các đặc điểm và tính tất yếu khách quan Hậu quả của việc này không chỉ ảnh hưởng đến đời sống người dân mà còn đặt ra trách nhiệm cho nhà nước trong việc đảm bảo quyền lợi của họ Ý nghĩa của việc thu hồi đất nông nghiệp cũng thể hiện trong sự phát triển chung của xã hội Để xây dựng và hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất, cần xem xét các yếu tố tác động và phân biệt giữa việc thu hồi đất phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và mục đích kinh doanh của nhà đầu tư.
Đánh giá thực trạng pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam hiện nay là cần thiết Qua đó, cần chỉ ra những hạn chế và bất cập trong hệ thống pháp luật hiện hành cũng như thực tiễn áp dụng ở các địa phương.
Để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, cần đưa ra định hướng rõ ràng và các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện hành.
Kết cấu của luận án
Bài luận này được cấu trúc bao gồm lời cam đoan, danh mục từ viết tắt, mục lục, phần mở đầu, kết luận, và danh mục tài liệu tham khảo, với 04 chương cụ thể.
- Chương 1 Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài và các vấn đề liên quan đến luận án
- Chương 2 Những vấn đề lý luận pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam
- Chương 3 Thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam
Chương 4 đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực hiện pháp luật liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam Việc cải cách quy định pháp lý và nâng cao hiệu quả tổ chức thực hiện sẽ góp phần bảo đảm quyền lợi của người dân, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các dự án phát triển Các giải pháp này cần tập trung vào việc tăng cường minh bạch, cải thiện quy trình bồi thường và hỗ trợ tái định cư, cũng như xây dựng cơ chế giám sát chặt chẽ để ngăn chặn các vi phạm trong thu hồi đất.
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
Thu hồi đất nông nghiệp tại Việt Nam là một phần quan trọng trong quản lý nhà nước về đất đai, nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa Hoạt động này cần cân nhắc giữa lợi ích phát triển kinh tế và quyền lợi chính đáng của các chủ thể bị thu hồi đất, đồng thời đảm bảo sự ổn định bền vững của đất nông nghiệp Đặc biệt, người nông dân xem đất như “sinh mạng” của họ, vì vậy quá trình thu hồi liên quan đến nhiều vấn đề như quy hoạch, bồi thường, hỗ trợ việc làm và đào tạo nghề cho người mất đất Những vấn đề như khiếu kiện, tham nhũng cũng thường phát sinh, ảnh hưởng đến an ninh chính trị và trật tự xã hội Nghiên cứu về thu hồi đất có ý nghĩa quan trọng, cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho các luận án, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu mới cho các vấn đề cần giải quyết trong tương lai, là tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu sinh.
Qua nghiên cứu, tác giả nhận thấy nhiều công trình nghiên cứu nổi bật liên quan đến các khía cạnh khác nhau của luận án Những công trình này có thể được phân loại thành các nhóm nghiên cứu cụ thể.
1.1.1 Nhóm các công trình nghiên cứu lý luận về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội
Cuốn sách “Chuyên khảo Luật kinh tế” của tác giả Phạm Duy Nghĩa, xuất bản năm 2004 bởi Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, nhấn mạnh rằng quyền sử dụng đất (QSDĐ) của cá nhân và tổ chức là một quyền tài sản tư cần được nhà nước tôn trọng và bảo vệ QSDĐ thể hiện khái niệm sở hữu kép và đa tầng, trong khi đất đai thuộc sở hữu toàn dân, thì QSDĐ lại được xác định thuộc về cá nhân hoặc tổ chức.
Đề tài khoa học cấp bộ năm 2014 của Viện Hàn lâm mang tên “Cơ sở pháp lý của quản lý nhà nước đối với đất đai trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế” tập trung nghiên cứu các quy định pháp lý liên quan đến quản lý đất đai Nghiên cứu này nhằm đánh giá sự phù hợp của các chính sách đất đai trong bối cảnh kinh tế thị trường và xu hướng hội nhập quốc tế, từ đó đề xuất những giải pháp cải thiện hiệu quả quản lý nhà nước về đất đai.
Nghiên cứu của tác giả Phạm Hữu Nghị về khoa học xã hội Việt Nam tập trung vào việc đánh giá thực trạng cơ sở pháp lý quản lý Nhà nước đối với đất đai tại Việt Nam kể từ khi Luật Đất đai năm 2013 có hiệu lực Bài viết phân tích những thiệt hại do thu hồi đất gây ra trên ba phương diện: kinh tế, xã hội và chính trị Đồng thời, nghiên cứu cũng chỉ ra những tồn tại như giá đất bồi thường thấp hơn giá thị trường, thời gian thu hồi và bồi thường kéo dài, cùng với việc thu hồi đất nông nghiệp tràn lan, dẫn đến tình trạng khiếu nại và tố cáo gia tăng cả về số lượng và mức độ phức tạp.
Bài viết của Phạm Thu Thủy trên Tạp chí Luật học chỉ ra những hạn chế trong quy định về giá đất bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất, nhấn mạnh rằng giá đất bồi thường hiện tại chỉ dựa trên mục đích sử dụng tại thời điểm thu hồi, mà không tính đến giá trị chuyển đổi mục đích sử dụng, đặc biệt trong trường hợp đất nông nghiệp chuyển sang phi nông nghiệp Ngoài ra, giá đất bồi thường thường thấp hơn nhiều so với giá thị trường trong các giao dịch dân sự Tác giả đề xuất cần xem xét lại căn cứ và cơ chế áp dụng giá đất, đồng thời đào tạo đội ngũ cán bộ định giá đất chuyên nghiệp để cải thiện tình hình này.
Nghiên cứu năm 2005 của Ngân hàng Châu Á (ADB) về "Thị trường đất khu công nghiệp, thương mại tác động đến vấn đề nghèo đói ở Việt Nam" đã chỉ ra những ưu điểm và hạn chế trong quy trình thu hồi đất cho mục đích thương mại và công nghiệp Nghiên cứu này nhằm đề xuất xây dựng một thị trường đất khu công nghiệp, thương mại minh bạch và hiệu quả, góp phần vào công cuộc xóa đói giảm nghèo tại Việt Nam Tuy nhiên, nghiên cứu vẫn chưa cung cấp luận giải chi tiết về các kiến nghị hoàn thiện cơ chế chính sách thu hồi đất.
Hội thảo Kinh nghiệm Quản lý đất đai Hàn Quốc, do Tổng cục Quản lý đất đai thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường tổ chức tại Hà Nội vào ngày 16/12/2011, đã trình bày nhiều bài viết quan trọng, trong đó có bài viết của TS Soo Choi về quá trình đổi mới chính sách đất đai Hàn Quốc.
Hệ thống định giá và hệ thống bồi thường Hàn Quốc của Ủy ban Định giá Hàn Quốc,
Bài viết của Park Hyun Young về mô hình phát triển đất đai của Hàn Quốc cung cấp thông tin quan trọng về thu hồi đất, bồi thường và tái định cư tại các quốc gia như Singapore, Trung Quốc, Thái Lan và Hàn Quốc Những thông tin này sẽ hữu ích cho Việt Nam trong việc tham khảo và hoàn thiện pháp luật về bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất.
Bài viết của Jieming Zhu phân tích chính sách sở hữu đất đai và đầu tư bất động sản tại Trung Quốc, nhấn mạnh rằng quyền sở hữu đất đai tư nhân đã bị bãi bỏ Theo Hiến pháp 1982, đất đô thị thuộc về nhà nước, trong khi đất nông thôn thuộc sở hữu tập thể, dẫn đến việc nhà nước kiểm soát tất cả quyền sở hữu đất Quy định năm 1990 cho phép mua bán quyền sử dụng đất thông qua thỏa thuận hoặc đấu giá, và nhà đầu tư nước ngoài có thể tự động mua quyền sử dụng đất trong các liên doanh với phía Trung Quốc Tuy nhiên, tình trạng sử dụng đất công cộng và chuyển đổi đất nông nghiệp diễn ra tràn lan, khiến cả hai bên không phải trả phí sử dụng đất Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài thường được hưởng ưu đãi, dẫn đến việc hình thành nhiều quỹ đầu tư bất động sản nhằm mục đích đầu cơ và trốn thuế Hệ quả là nhiều đất đai bị bỏ hoang và độc quyền bởi một số doanh nghiệp, trong khi giá đất tăng cao bất hợp lý, ảnh hưởng đến quyền lợi của các nhà đầu tư nước ngoài tuân thủ quy định.
- Bài viết của tác giả Anthonygar-onYeh: Phát triển kinh tế và mất đất nông nghiệp ở đồng bằng sông Châu Giang, Trung Quốc Economic Development and
Mất đất nông nghiệp ở đồng bằng sông Châu Giang, Trung Quốc, năm 2014 là một vấn đề nghiêm trọng liên quan đến sự phát triển kinh tế và đô thị Tác giả chỉ ra rằng sự phát triển đô thị, đặc biệt là các công trình xây dựng lớn do đầu cơ đất đai, là nguyên nhân chính dẫn đến việc nông dân mất đất Ngoài ra, quá trình công nghiệp hóa nông thôn, phát triển giao thông vận tải và sự thiếu hụt trong quản lý đất đai cũng góp phần vào tình trạng này Do đó, tác giả nhấn mạnh sự cần thiết phải phát triển một chiến lược bền vững để bảo vệ đất nông nghiệp màu mỡ khỏi những thiệt hại không đáng có, đặc biệt là từ đầu cơ đất đai.
Bài nghiên cứu của Bagus S.D.Nur Buwono và Bastaman Enrico Bagus, cùng với nghiên cứu của Hanafiah Ponggawa & Partners năm 2012, tập trung vào Luật thu hồi đất tại Indonesia Cả hai bài viết đều nhấn mạnh rằng chính phủ Indonesia đã ban hành Luật Thu hồi đất đai cho phát triển các mục đích công (Luật số 02) vào ngày 14/1/2012, kèm theo các văn bản hướng dẫn thi hành liên quan.
Luật quy định rằng Chính phủ phải đảm bảo quỹ đất và nguồn tài chính để phát triển quỹ đất phục vụ cho các mục đích công cộng Chính phủ hoặc các doanh nghiệp Nhà nước sẽ chịu trách nhiệm trong việc tạo ra quỹ đất này Các mục đích công được nêu rõ trong Luật bao gồm các công trình như đường bộ có thu phí, đường hầm, đường sắt, ga tàu, cùng với các hạ tầng liên quan đến tàu hỏa, đê, đập, hồ chứa, hệ thống thoát nước, tưới tiêu và các cơ sở hạ tầng về nước khác, cũng như cảng và sân bay.
Nguồn kinh phí cho thu hồi đất chủ yếu từ ngân sách Nhà nước, không có quy định cụ thể về sự tham gia của khu vực tư nhân Quy trình thu hồi đất kéo dài không quá 2 năm, gồm 4 bước: lập kế hoạch, chuẩn bị, triển khai và thông báo kết quả Thủ tục đàm phán giữa các bên liên quan cũng được quy định rõ ràng Khiếu nại liên quan đến thu hồi đất sẽ được giải quyết từ Tòa hành chính đến Tòa tối cao trong khoảng 4 tháng Các khiếu kiện về bồi thường sẽ được xử lý từ Tòa án địa phương đến Tòa phúc thẩm, cũng với thời gian 4 tháng Cơ quan Đất đai quốc gia sẽ chủ trì quy trình thu hồi đất, bao gồm kiểm kê, định giá bồi thường, xác định mức bồi thường và phân chia khoản bồi thường Nội dung định giá bao gồm giá trị thửa đất, diện tích trên và dưới mặt đất, công trình, cây cối và thiệt hại khác Kết quả định giá sẽ làm cơ sở cho đàm phán bồi thường, có thể thực hiện bằng tiền mặt, đất, sở hữu cổ phần hoặc hình thức khác theo thỏa thuận.
1.1.2 Nhóm các công trình nghiên cứu lý luận pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội
Bài viết của Nguyễn Đức Biền phân tích thực trạng và những khó khăn trong quá trình nhà nước thu hồi đất để giao, cho thuê và tự thỏa thuận nhằm thực hiện các dự án Nội dung được trình bày tại Hội thảo Tài chính vào tháng 7/2011, tổ chức bởi Viện nghiên cứu chiến lược, chính sách thương mại và môi trường, nêu bật các vấn đề liên quan đến đất đai, giá đất cũng như cơ chế, chính sách trong bồi thường, hỗ trợ và tái định cư.
Đánh giá kết quả các công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến đề tài luận án và những nội dung mà luận án sẽ kế thừa, phát triển
đề tài luận án và những nội dung mà luận án sẽ kế thừa, phát triển
1.2.1 Đánh giá kết quả các công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến đề tài luận án
Các công trình nghiên cứu lý luận về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội đã phân tích chế độ sở hữu đất đai, quy hoạch và quản lý quy hoạch Những nghiên cứu này cũng xem xét quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng trong việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật đất đai Đặc biệt, việc giải quyết hài hòa lợi ích giữa nhà nước, nhà đầu tư và người có đất bị thu hồi là một vấn đề quan trọng Một số công trình khẳng định quyền sử dụng đất (QSDĐ) là quyền tài sản, nên việc thu hồi đất của nhà nước cần đảm bảo quyền lợi của người sử dụng đất, mặc dù chưa được quy định rõ trong Hiến pháp năm 1992 Những kết quả nghiên cứu này không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn mang tính thực tiễn, là tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu sinh trong việc tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các nội dung của luận án.
Nghiên cứu lý luận về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội đã xây dựng các khái niệm như thu hồi đất, trưng dụng, trưng mua, và trưng thu đất Bên cạnh đó, các khái niệm bồi thường và hỗ trợ khi nhà nước thu hồi đất cũng được làm rõ, cùng với sự phân biệt giữa thu hồi đất và các hình thức trưng dụng, trưng thu, trưng mua Các yếu tố chi phối việc thu hồi đất và khung giá đất làm căn cứ bồi thường được phân tích, kèm theo các ví dụ cụ thể để minh chứng Ngoài ra, cơ chế đánh giá việc thu hồi đất cũng được đề cập, với việc các tác giả chủ yếu dựa vào phân tích và tiếp cận Luật Đất đai năm 2003 và Bộ luật Dân sự.
Luật Doanh nghiệp năm 2013 và Bộ luật Dân sự năm 2015 đã được ban hành và có hiệu lực, do đó, việc tiếp cận và xây dựng các khái niệm liên quan cần dựa trên các quy định của hai văn bản pháp luật này.
Các nghiên cứu về pháp luật và thực tiễn thu hồi đất nông nghiệp đã chỉ ra những bất cập trong quy định hiện hành, như tình trạng nông dân mất đất, mất tư liệu sản xuất, và gia tăng thất nghiệp Chính sách bồi thường và hỗ trợ khi nhà nước thu hồi đất chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế, với giá đất thấp hơn giá thị trường, không bù đắp được thiệt hại cho người bị ảnh hưởng Hơn nữa, các vấn đề phát sinh trong quá trình thu hồi đất còn phức tạp và đa dạng hơn so với những gì đã được ghi nhận Do đó, cần có những nghiên cứu sâu hơn để phản ánh đúng thực tế cuộc sống, đây là mục tiêu mà nghiên cứu sinh hướng đến trong quá trình nghiên cứu của mình.
Nghiên cứu giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội là một vấn đề cấp bách Nhiều công trình đã đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật, chủ yếu dựa trên phân tích những hạn chế của Luật Đất đai năm 2003 và các văn bản hướng dẫn thi hành Mặc dù một số kiến nghị đã được ghi nhận trong Luật Đất đai năm 2013, nhưng tình trạng tranh chấp và khiếu nại liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp vẫn diễn ra phổ biến, tiềm ẩn nguy cơ gây mất ổn định chính trị và trật tự xã hội Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu và đề xuất giải pháp hoàn thiện là rất cần thiết.
Các công trình khoa học đã tập trung vào việc nghiên cứu và phân tích quy định pháp luật liên quan đến bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất, đồng thời chỉ ra những bất cập trong giá đất Tuy nhiên, hầu hết các tác giả chủ yếu xem xét Luật Đất đai năm
Năm 2003 và các văn bản hướng dẫn thi hành chưa phân tích đầy đủ các trường hợp thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là thu hồi đất nông nghiệp, điều này tạo ra cơ sở pháp lý cho thẩm quyền của cơ quan nhà nước Việc áp dụng phương pháp định giá đất và các thủ tục hành chính trong thu hồi đất nông nghiệp còn nhiều hạn chế Hơn nữa, vấn đề cốt lõi của thu hồi quyền sử dụng đất (QSDĐ) chưa được làm rõ, đặc biệt là sự chia sẻ lợi ích giữa nhà nước, nhà đầu tư và người dân có đất nông nghiệp bị thu hồi Cần xem xét các yếu tố tác động đến quá trình thu hồi đất nông nghiệp từ góc độ đánh giá thiệt hại thực tế của người sử dụng đất, đồng thời mở rộng lợi ích được thụ hưởng không chỉ trong từng địa phương mà còn trên phạm vi rộng hơn.
1.2.2 Những nội dung mà luận án sẽ kế thừa và tiếp tục nghiên cứu
Trên cơ sở kế thừa có chọn lọc kết quả của các công trình đã nghiên cứu luận án cần tiếp tục nghiên cứu các vấn đề sau:
Để phát triển kinh tế - xã hội, cần nghiên cứu khái niệm pháp luật liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp, xác định rõ tiêu chí phát triển kinh tế - xã hội và làm sáng tỏ cơ sở lý luận về việc thu hồi đất nông nghiệp Đồng thời, cần phân biệt giữa thu hồi đất nhằm phát triển kinh tế - xã hội và thu hồi đất phục vụ mục đích kinh doanh của nhà đầu tư.
Nghiên cứu thực trạng pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam bao gồm các quy định về quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất, thẩm quyền, trình tự, thủ tục, nguyên tắc thu hồi đất, bồi thường và hỗ trợ Những cơ sở pháp lý này đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính đúng đắn, khả thi và khách quan trong quá trình thu hồi đất, đồng thời giúp phát hiện những tồn tại và bất cập trong các quy định hiện hành Việc này không chỉ ảnh hưởng đến các cơ quan nhà nước có thẩm quyền mà còn tác động đến người có đất nông nghiệp bị thu hồi Ngoài ra, nghiên cứu cũng cần xem xét thực tiễn áp dụng pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp tại một số địa phương.
Nghiên cứu về việc áp dụng pháp luật thu hồi đất nông nghiệp cho phát triển kinh tế - xã hội cho thấy nhiều hạn chế và bất cập Hiệu quả của việc thu hồi đất nông nghiệp trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội cần được đánh giá kỹ lưỡng Đồng thời, việc giải quyết việc làm cho nông dân bị thu hồi đất cũng là một vấn đề quan trọng cần được chú trọng để đảm bảo sự phát triển bền vững.
Bài viết sẽ đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội, dựa trên định hướng chính sách đất đai của Đảng và kết quả nghiên cứu Nghiên cứu sẽ xem xét thực tiễn thi hành Luật Đất đai (LĐĐ) và hướng tới việc sửa đổi LĐĐ năm 2013, tập trung vào vấn đề tích tụ, tập trung đất đai, cùng với việc thực hiện Luật Đầu tư năm 2020 và Luật Đấu thầu Việc kế thừa và phát triển các kết quả nghiên cứu về thu hồi đất nông nghiệp từ cả lý luận và thực tiễn là cần thiết, nhằm đề xuất các giải pháp mới cho vấn đề này, đảm bảo không trùng lặp với các công trình nghiên cứu trước đây.
Câu hỏi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu, lý thuyết nghiên cứu
Luận án được triển khai với những câu hỏi nghiên cứu như sau:
- Về khía cạnh lý luận:
Thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội là quá trình chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho các dự án phát triển hạ tầng, công nghiệp, hoặc đô thị hóa Đặc điểm của việc thu hồi này bao gồm việc đảm bảo quyền lợi cho người dân bị ảnh hưởng, tuân thủ quy định pháp luật và thực hiện các chính sách bồi thường hợp lý Quá trình này không chỉ góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế mà còn cần cân nhắc đến các yếu tố xã hội và môi trường để đạt được sự phát triển bền vững.
Các quy định pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ phát triển kinh tế - xã hội là rất cần thiết, bởi chúng giúp tối ưu hóa nguồn lực đất đai Việc thu hồi đất nông nghiệp không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn tiềm ẩn nhiều hậu quả xã hội, như ảnh hưởng đến đời sống của người dân Nhiều yếu tố, bao gồm nhu cầu phát triển hạ tầng và chính sách đầu tư, tác động đến quyết định thu hồi đất Nhà nước có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chính sách hỗ trợ nhằm ổn định đời sống, sản xuất và việc làm cho những người bị ảnh hưởng, thể hiện trách nhiệm của mình trong quản lý và bảo vệ quyền lợi của người dân, đặc biệt là trong vai trò đại diện sở hữu đất đai.
Pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội hiện đang gặp nhiều vướng mắc và bất cập Cần xem xét sửa đổi, bổ sung các quy định pháp lý để đảm bảo tính hợp lý và công bằng trong quá trình thu hồi đất, đồng thời bảo vệ quyền lợi của người dân Việc cải cách này sẽ góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững và hài hòa giữa lợi ích của nhà nước và cộng đồng.
Để khắc phục những hạn chế trong việc thu hồi đất nông nghiệp, cần thiết phải đưa ra các định hướng và giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện khung pháp luật Những biện pháp này không chỉ giúp cải thiện quy trình thu hồi đất mà còn góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững trong bối cảnh hiện nay.
Từ các câu hỏi nghiên cứu trên, luận án đặt ra các giả thuyết nghiên cứu sau:
- Về khía cạnh lý luận:
Giả thuyết nghiên cứu đề cập đến ảnh hưởng của chế độ nhà nước đại diện chủ sở hữu và việc thống nhất quản lý đất đai đối với quá trình thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho sự phát triển kinh tế Nghiên cứu này sẽ phân tích mối quan hệ giữa các chính sách quản lý đất đai và khả năng thu hồi đất, từ đó đánh giá tác động của chúng đến việc phát triển kinh tế bền vững trong khu vực nông thôn.
- xã hội chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ.
Nghiên cứu này chỉ ra rằng sự cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật trong lĩnh vực thu hồi đất nông nghiệp chưa được giải thích một cách rõ ràng và đầy đủ Hơn nữa, các đề tài nghiên cứu trong nước chưa phản ánh một cách có hệ thống và chưa đánh giá đầy đủ các yếu tố ảnh hưởng đến việc nhà nước thu hồi đất nông nghiệp nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế - xã hội.
- Về khía cạnh pháp luật thực định:
Nghiên cứu tập trung vào các quy định của Luật Đất đai năm 2013 cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành liên quan Nhiều quy định trong luật này đã chỉ ra những hạn chế và bất cập khi được áp dụng trong thực tiễn.
- Về đề xuất, kiến nghị:
Giả thuyết nghiên cứu cho thấy, mặc dù Luật Đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành hiện đang được áp dụng, nhưng vẫn chưa khắc phục được những hạn chế của Luật Đất đai năm 2003 Điều này ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong quá trình thu hồi đất nông nghiệp phục vụ phát triển kinh tế - xã hội Do đó, cần tiến hành phân tích, đánh giá và đề xuất các phương hướng, giải pháp phù hợp nhằm hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp, nâng cao hiệu quả thực thi tại Việt Nam.
Luận án này được xây dựng dựa trên các quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, đồng thời phản ánh đường lối, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam cùng với chính sách của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam liên quan đến đất đai Nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hệ thống pháp luật đồng bộ, đặc biệt là trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người sử dụng đất và các chủ thể khác trong quan hệ đất đai, cũng như pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp nhằm phát triển kinh tế - xã hội.
Theo tác giả, công khai và minh bạch trong hoạt động của nhà nước là việc công bố thông tin trên các phương tiện truyền thông đại chúng, giúp người dân dễ dàng tiếp cận các quyết định của nhà nước Đặc biệt trong quá trình thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội, việc công khai minh bạch là cần thiết để người dân và xã hội có thể theo dõi, giám sát, đảm bảo lợi ích hợp pháp cho những người bị thu hồi đất Từ khâu lập quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất nông nghiệp, đến các thủ tục thu hồi và phương án bồi thường, hỗ trợ đều cần được công khai và lấy ý kiến của người dân Điều này không chỉ hạn chế tham nhũng, lãng phí trong quản lý đất đai mà còn bảo vệ quyền lợi chính đáng của người có đất bị thu hồi.
Theo lý thuyết về sự công bằng, trong bối cảnh pháp luật, công bằng được hiểu là mọi chủ thể tham gia quan hệ pháp luật có quyền và nghĩa vụ như nhau trong những điều kiện tương đồng Khi Nhà nước thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội, những người sử dụng đất phải được bồi thường theo giá thị trường, đảm bảo quyền lợi chính đáng và được hỗ trợ để ổn định đời sống Lý thuyết này cũng nhấn mạnh trách nhiệm của Nhà nước trong việc thu hồi đất phải tuân thủ quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất, và thực hiện đúng trình tự, thủ tục luật định, đồng thời bồi thường công bằng cho người sử dụng đất.
1 Pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta là đề tài nhận được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều tác giả trong và ngoài nước ở những cấp độ khác nhau Các công trình đã phân tích, xây dựng được một số khái niệm trong lĩnh vực thu hồi đất như: Khái niệm thu hồi đất, khái niệm bồi thường, khái niệm hỗ trợ, khái niệm tái định cư, các yếu tố chi phối việc bồi thường khi nhà nước thu hồi đất, khung giá đất làm căn cứ để bồi thường…
2 Các công trình nghiên cứu cơ sở lý luận của việc thu hồi đất, đất nông nghiệp dựa trên chế độ sở hữu toàn dân về đất đất đai, bản chất ưu việt của chế độ; phân tích sự chi phối của quan điểm của Đảng, quá trình hội nhập quốc tế, chênh lệch địa tô, cơ chế quản lý kinh tế trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội.
3 Các công trình nghiên cứu nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội như: Khái niệm thu hồi đất, khái niệm bồi thường, hỗ trợ, khái niệm tái định cư, khái niệm học nghề Đồng thời các tác giả cũng phân tích những tồn tại bất cập, những “góc khuất” trong quá trình thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất Những vấn đề nảy sinh hậu thu hồi đất mà nhà nước và toàn xã hội phải chung tay giải quyết như: Thất nghiệp, tệ nạn xã hội, ô nhiễm môi trường và nghèo đói Các công trình đã đề xuất một số kiến nghị trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp.
4 Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá các công trình khoa học liên quan đến đề tài luận án, cũng như tiếp thu, kế thừa những tư tưởng khoa học, những kết quả nghiên cứu của các công trình trước đó, luận án có nhiệm vụ tiếp tục nghiên cứu, lý giải một cách sâu sắc hơn, toàn diện hơn cả về lý luận và thực tiễn pháp luật về thu hồi đất nông nghiệp để phát triển kinh tế - xã hội ở các chương tiếp theo, những vấn đề mà các tác giả chưa nghiên cứu, tiếp cận hoặc nghiên cứu, tiếp cận chưa đầy đủ.
