VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI BÙI VĂN SƠN VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV-XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN (HỒNG THÀNH THĂNG LONG) QUA TÀI LIỆU KHAI QUẬT NĂM 2017-2019 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHẢO CỔ HỌC Hà Nội, Năm 2021 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI BÙI VĂN SƠN VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV-XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN (HỒNG THÀNH THĂNG LONG) QUA TÀI LIỆU KHAI QUẬT NĂM 2017-2019 Ngành: KHẢO CỔ HỌC Mã số: 8.22.90.17 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS TỐNG TRUNG TÍN Hà Nội, Năm 2021 MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Tính cấp thiết đề tài Mục đích nghiên cứu 3 Đối tượng phạm vi nghiên cứu 4 Phương pháp nghiên cứu Đóng góp luận văn Bố cục luận văn CHƯƠNG TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV-XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN QUA CÁC ĐỢT KHAI QUẬT 2017-2019 1.1 Tổng quan tình hình phát nghiên cứu vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVIII 1.1.1 Những phát nghiên cứu trước năm 1954 1.1.2 Những phát nghiên cứu sau năm 1954 1.2 Tình hình phát nghiên cứu vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVIII khu vực Chính điện Kính Thiên qua đợt khai quật 10 1.2.1 Vài nét tình hình nghiên cứu khu vực trung tâm Chính điện Kính Thiên 10 1.2.2 Khai quật khu vực điện Kính Thiên năm 2017-2019 13 1.2.2.1 Vị trí khai quật 13 1.2.2.2 Tầng văn hóa dấu tích kiến trúc tiêu biểu thời kỳ đợt khai quật thám sát từ 2017 đến 2019 14 1.2.2.3 Các dấu tích kiến trúc phát từ 2017-2019 17 1.2.2.4 Di vật vật liệu xây dựng kỷ XV – XVIII năm 2017-2019 21 CHƯƠNG VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV-XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN QUA CÁC ĐỢT KHAI QUẬT NĂM 2017-2019 23 2.1 Vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVI 23 2.1.1 Vật liệu đất nung 23 2.1.1.1 Gạch 23 2.1.1.2 Ngói 36 2.1.1.3 Một số loại hình ngói khác 48 2.1.1.4 Trang trí kiến trúc 49 2.1.2 Vật liệu xây dựng đá 52 2.1.1 Vật liệu gỗ 53 2.1.3.1 Cột 53 2.1.3.2 Hiện vật liên quan đến xà/dầm (梁) hoành (桁-hành), rui (椽 -chuyên, 榑 -phục) 54 2.1.3.3 Cấu kiện thuộc cấu trúc đấu củng 57 2.2 Vật liệu kiến trúc kỷ XVII-XVIII 59 2.2.1 Vật liệu đất nung 59 2.2.1.1 Gạch 59 2.2.1.2 Ngói 61 2.2.1.3 Các loại hình trang trí kiến trúc 65 2.2.2 Vật liệu xây dựng đá 65 2.2.2.1 Nhóm chân tảng có lỗ đặt cột đèn, cột đá 65 2.2.2.2 Nhóm chân tảng đặt chân cột 66 2.2.2.3 Đá hình chữ nhật 67 2.2.2.4 Đá cong 67 2.2.2.5 Lan can đá 68 2.2.2.6 Cối cửa 68 2.2.2.7 Khẩu giếng 68 CHƯƠNG ĐẶC TRƯNG VÀ GIÁ TRỊ CỦA VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV-XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN QUA CÁC ĐỢT KHAI QUẬT 2017-2019 72 3.1 Đặc trưng vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVIII khu vực điện Kính Thiên 72 3.1.1 Đặc trưng vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVI 73 3.1.1.1 Chất liệu loại hình 73 3.1.1.2 Hoa văn trang trí: 74 3.1.1.3 Kỹ thuật sản xuất 76 3.1.2 Đặc trưng vật liệu kiến trúc kỷ XVII-XVIII 78 3.1.2.1 Chất liệu loại hình 78 3.1.2.2 Hoa văn trang trí 79 3.1.2.3 Kỹ thuật sản xuất 79 3.2 Giá trị loại hình vật liệu kiến trúc khu vực điện Kính Thiên 80 3.2.1 Góp phần tìm hiểu diện mạo kiến trúc kỷ XV-XVIII 80 3.2.2.1 Diện mạo kiến trúc Việt Nam kỷ XV-XVI 81 3.2.2.2 Diện mạo kiến trúc Việt Nam kỷ XVII-XVIII 83 3.2.2 Vật liệu kiến trúc kỷ XV-XVIII phản ánh tính chất, đặc trưng khu di tích Chính điện Kính Thiên 85 TÀI LIỆU TÀI LIỆU THAM KHẢO 89 DANH MỤC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT VHTT Kích thước cịn lại Bản ảnh Bản vẽ Bản dập Bảo tàng Hà Nội Bảo tàng Lịch sử Quốc Gia Bảo tàng Lịch sử Việt Nam Đại học Quốc gia Đại việt sử ký toàn thư Điện Kính Thiên Lớp Hình Hồng thành Thăng Long Hoàng Diệu Khảo cổ học Khoa học Xã hội Khoa học quốc tế Những phát khảo cổ học Nhà xuất Những người khác Sách dẫn Thông báo khoa học Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long Hà Nội Tài liệu dẫn Trần Phú Trang Vật liệu kiến trúc Văn hóa thể thao HUQ Hổ Uy quân TPQ VLKT UBND TPHN TVHVLH TVHNKH Tam Phụ quân Vật liệu kiến trúc Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội Thu Vật huyện Vũ Linh hương Thu Vật huyện Nhân Khảm Hương [] BA BV BD BtHN BtLSQG BtLSVN ĐHQG ĐVSKTT ĐKT L H01 HTTL HD KCH KHXH KHQT NPHMVKCH Nxb nnk sđd TBKH TTBTDSTLHN tlđd TP tr VLKT DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ, BẢN ẢNH, BẢN VẼ, BẢN DẬP BẢNG KÊ Bảng kê 1: Thống kê loại hình gạch kỷ XV-XVI Bảng kê 2: Thống kê loại hình gạch kỷ XV-XVI Bảng kê 3: Thống kê loại hình ngói tráng men kỷ XV-XVI Bảng kê 4: Thống kê loại hình ngói khơng tráng men kỷ XV-XVI Bảng kê 5: Thống kê loại hình trang trí kiến trúc kỷ XV-XVI Bảng kê 6: Thống kê loại hình vật liệu kiến trúc đá kỷ XV-XVIII Bảng kê 7: Thống kê loại hình vật liệu kiến trúc gỗ kỷ XV-XVI Bảng kê 8: Thống kê loại hình gạch, trang trí kiến trúc kỷ XVII-XVIII Bảng kê 9: Thống kê loại hình ngói ống, lòng máng xám kỷ XVI-XVIII SƠ ĐỒ Sđ 01 Vị trí điện Kính Thiên di tích tổng thể khu TTHTTL Sđ 02 Khu vực điện Kính Thiên theo hệ lưới tọa độ HTTL Sđ 03 Vị trí hố khai quật khu vực điện Kính Thiên năm 1999-2014 Sđ 04 Vị trí hố khai quật khu vực điện Kính Thiên năm 2015-2016 Sđ 05 Sơ đồ vị trí khai quật năm 2017-2019 Sđ 06 Sơ đồ tổng thể di tích xuất lộ ba hố đào năm 2017-2019 BẢN ẢNH, BẢN VẼ, BẢN DẬP H01: Dấu tích ao hồ thời Lê Trung Hưng năm 2017 H01: Dấu tích ao hồ thời Lê Trung Hưng năm 2018 H01: Địa tầng vách Đông hố khai quật năm 2017 H01: Địa tầng vách Đông hố khai quật năm 2017 H01: Dấu tích móng cột thời Lê Trung Hưng năm 2019 H01: Dấu tích cống nước thời Lê Trung Hưng H02: Dấu tích đường thời Lê Trung Hưng năm 2018 H02: Dấu tích Bồn hoa thời Lê Trung Hưng H02: 3-4 Dấu tích ao hồ thời Lê Trung Hưng năm 2019 H02: Dấu tích bó hoa chanh thời Lê sơ H02: Dấu tích bó thời Lê Sơ H03: Dấu tích bó thời Lê Sơ H03: Dấu tích rãnh thời Lê Sơ H03: Dấu tích đường nước thời Trần H03: Dấu tích cống nước thời Trần H03: Dấu tích hàng gạch vồ H03: Dấu tích cống nước gạch thời Đại La H04: Bản ảnh gạch vồ xám in chữ Hán “Hữu” H04: Gạch vồ xám in chữ Hán “Tam Phụ Quân” 18 Hoàng Diệu H04: 3-4 Bản ảnh gạch vồ xám in chữ Hán “Tam Phụ Quân” 17.ĐKT.H1.V78 H04: Bản dập gạch vồ xám in chữ Hán “Tam Phụ Quân” 17.ĐKT.H1.V78 H04: Gạch vồ xám in chữ Hán “Hổ Uy quân” 17.ĐKT.H1.V15 H04: Gạch vồ xám in chữ Hán “Hổ Uy quân” 18 Hoàng Diệu H5: 1-2 Gạch in chữ Hán Thu Vật huyện Vũ Linh hương 17.ĐKT.H1.V79 H5: 3-4 Gạch in chữ Hán Thu Vật huyện Nhân Khảm hương 19.ĐKT.H1.V13 H5: Gạch chữ nhật xám trang trí chấm trịn 17.ĐKT.H1.V70 H5: Gạch vng khơng trang trí 17.ĐKT.H1.V34 H6: 1-2 Gạch chữ nhật xám trang trí chấm trịn 17.ĐKT.H1.V69 H6: 3-4 Gạch thẻ trang trí rồng 19.ĐKT.H1.V03 H6: 5-6 Gạch thẻ trang trí rồng 19.ĐKT.H1.V05 H7: 1-2 Gạch thẻ trang trí hoa dây có nhũ đinh 18.ĐKT.H1.V04 H7: 3-4 Gạch thẻ trang trí hoa dây 19.ĐKT.H1.V06 H7: 5-6 Gạch thẻ trang trí hoa dây dạng hình sin 19.ĐKT.H1.V07 H8: 1-2 Gạch thẻ trang trí hoa dây dạng hình sin 19.ĐKT.H1.V02 H8: 3-4 Gạch thẻ trang trí hoa dây dạng hình sin 19.ĐKT.H1.V23 H8: Gạch trang trí hoa dây cách điệu (miếu Trung Nhạc, Trung Quốc) H8: Gạch thẻ trang trí nhũ đinh 17.ĐKT.H1.V341 H9: 1-2 Gạch thẻ trang trí nhũ đinh men xanh 18.ĐKT.H1.V24 H9: 3-4 Gạch thẻ trang trí nhũ đinh men vàng 17.ĐKT.H1.V270 H9: 5-6 Gạch hộp (thơng gió) trang trí rồng men xanh 18.ĐKT.H1.V30 H10: 1-2 Gạch hộp (thơng gió) trang trí rồng men vàng 18.ĐKT.H1.V8 H10: 3-4 Gạch hộp (thơng gió) xám trang trí rồng 18.ĐKT.H1.V31 H10: 5-6 Gạch hộp (thơng gió) xám trang trí hoa sen 18.ĐKT.H1.V32 H11: 1-2 Gạch hộp (thơng gió) trang trí hoa cúc 18.ĐKT.H1.V33 H11: 3-4 Gạch hộp (thơng gió) trang trí hoa chanh 19.ĐKT.H1.V57 H11: 5-6 Gạch hộp (thơng gió) trang trí in chữ Hán 18.ĐKT.H1.V74 H12: 1-2 Gạch hộp (thơng gió) trang trí in chữ Hán "Tứ Ngũ" 19.ĐKT.H1.V81 H12: Vị trí đặt gạch thơng gió H13 Giả định vị trí Bát giác đình, cố cung Thẩm Dương Trung Quốc H14: 1-2 Đi ngói ống men vàng loại 1, 18.ĐKT.H1.V03 H14: 3-4 Đi ngói ống men vàng loại 2, 17.ĐKT.H1.V181 H14: 5-6 Đi ngói ống men vàng loại 3, 17.ĐKT.H1.V174 H15: 1-2 Đầu ngói ống trang trí rồng men vàng 17.ĐKT.H1.V184 H15: 3-4 Đầu ngói ống trang trí rồng men vàng 18.ĐKT.H1.V05 H15: Đầu ngói trích thủy trang trí rồng men vàng 17.ĐKT.H1.V187 H15: Đầu ngói trích thủy trang trí rồng men vàng 17.ĐKT.H1.V189 H16: 1-2 Đầu ngói trích thủy trang trí hoa cúc men vàng 17.ĐKT.H1.V193 H16: 3-4 Đi ngói ống men xanh loại 1, 17.ĐKT.H1.V205 H16: 5-6 Đi ngói ống men xanh loại 2, 18.ĐKT.H1.V22 H17: 1-2 Đi ngói ống men xanh loại 3, 17.ĐKT.H1.V202 H17: 3-4 Đầu ngói ống hình trịn trang trí rồng men vàng 17.ĐKT.H1.V209 H17: 5-6 Đầu ngói ống nửa hình trịn trang trí rồng men vàng 18.ĐKT.H1.V28 H18: 1-2 Ngói lịng máng men xanh 17.ĐKT.H1.V208 H18: 3-4 Ngói trích thủy trang trí rồng men xanh 17.ĐKT.H1.V210 H18: Đi ngói ống xám loại 1, 17.ĐKT.H1.V92 H18: Đi ngói ống xám loại H19: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc(18.ĐKT.H1 ) H19: 2-3 Đầu ngói ống trang trí hoa cúc 19.ĐKT.H1.V29 H19: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc (18.ĐKT.H1 ) H19: Đầu ngói ống nửa hình trịn trang trí rồng (19.ĐKT.H1 ) H19: Đầu ngói ống nửa hình trịn trang trí rồng Lam Kinh, Thanh Hóa H20: 1-2 Ngói lịng máng xám 19.ĐKT.H1.V01 H20: 3-4 Ngói trích thủy xám trang trí rồng 17.ĐKT.H1.V93 H20: 5-6 Ngói trích thủy xám trang trí hoa cúc H21: 1-2 Ngói bị trang trí hoa sen 19.ĐKT.H1.V32 H21: 3-4 Ngói chống dột 19.ĐKT.H1.V5 H21: Vị trí lợp ngói chống dột H22: 1-2 Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa sen 19.ĐKT.H1.V9 H22: 3-4 Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa dây cách điệu 19.ĐKT.H1.V18 H22: 5-6 Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa dây cách điệu 19.ĐKT.H1.V17 H23: 1-2 Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa dây cách điệu 19.ĐKT.H1.V10 H23: 3-4 Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa dây cách điệu 19.ĐKT.H1.V16 H23: Ngói lót lợp diềm mái trang trí hoa dây cách điệu 18 Hồng Diệu Hình 28: 1-2: Chân tảng loại ký hiệu 18.ĐKT.ĐA.CT02 3-4: Chân tảng loại ký hiệu 18.ĐKT.ĐA.CT06 5-6: Chân tảng loại ký hiệu 18.ĐKT.ĐA.CT04 Nguồn: Bùi Văn Sơn Hình 29: 1: Cột góc 18.ĐKT.H1.Go01 2: Cột góc 18.ĐKT.H1.Go01 3-4: Con rường (rường bụng lợn)17.ĐKT.H1.Go06 5: Vị trí đặt xà thượng lương 5: Cấu trúc liên kết khung mái Nguồn: 1, 2, Nguyễn Hữu Thiết Dự án điện Kính Thiên 5: Đỗ Đức Tuệ 6: Trịnh Ngọc Huân Hình 30: 1-2: Xà soi rãnh 18.ĐKT.H1.Go17 3-4: Hồnh 19.ĐKT.H1.Go06 5-6: Xà góc (kẻ góc) 18.ĐKT.H1.Go03 Nguồn: 1, 3, 5, Nguyễn Hữu Thiết 2, Dự án điện Kính Thiên Hình 31: 1: Xà góc (kẻ góc) 18.ĐKT.H1.Go04 2: Chi tiết cấu trúc góc đao Đình Tây Đằng (Ba Vì) 3-4: Rui bay 18.ĐKT.H1.Go04 5: Rui bay 19.ĐKT.H1.Go9 6: Rui bay 19.ĐKT.H1.Go Nguồn: 1, 4, 5, Dự án điện Kính Thiên Nguyễn Hữu Thiết Tống Trung Tín Hình 32: 1-2: Cấu kiện gỗ dạng ang19.ĐKT.H1.Go32 3: Kết cấu đấu củng điện Thánh, Chùa Bối Khê (Thanh Oai) 4: Bản vẽ Kết cấu đấu củng điện Thánh, Chùa Bối Khê (Thanh Oai) 5-6: Xà có vân mây ý kí hiệu 18.ĐKT.H1.Go07 Nguồn: 1, Nguyễn Hữu Thiết 2, Dự án điện Kính Thiên 3, Tống Trung Tín Hình 33: 1-2: Xà có vân mây ý 18.ĐKT.H1.Go09 3: Hoa van trang trí xà có vân mây 18.ĐKT.H1.Go09 4: Kết cấu đấu củng điện Thánh, Chùa Bối Khê (Thanh Oai) 5-6: Thanh ngang lắp xà củng 18.ĐKT.H1.Go6 Nguồn: 1, 3, Nguyễn Hữu Thiết 2, Dự án điện Kính Thiên Tống Trung Tín Hình 34: 1: Gạch vồ xám 17.ĐKT.H1.V23 2: Gạch chữ nhật dấu tích bồn hoa thời Lê Trung hưng 3: Gạch thỏi hình thang xám 17.ĐKT.H1.V30 4: Dấu tích đường thời Lê Trung Hưng năm 2018 5-6: Gạch thẻ trang trí hoa dây ký hiệu 18.ĐKT.H1.V35 Nguồn: 1-5 Nguyễn Hữu Thiết Dự án điện Kính Thiên Hình 35: 1-2: Đi ngói ống xám ký hiệu 17.ĐKT.H1.V146 3: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại kiểu 1ký hiệu 17.ĐKT.H1.V137 4: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 17.ĐKT.H1.V136 5-6: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại Nguồn: 1-4 Nguyễn Hữu Thiết 5-6 Bùi Văn Sơn Hình 36: 1: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại 2-3: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại kiểu 19.ĐKT.H1.V30 4: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 17.ĐKT.H1.V133 5: Đầu ngói ống trang trí hoa cúc loại 6: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại Nguồn: 1, 2, 4, 5, Nguyễn Hữu Thiết Dự án điện Kính Thiên Hình 37: 1: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 18.ĐKT.H1 2: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 19.ĐKT.H1 3-4: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc ký hiệu 19.ĐKT.H1.V79 5-6: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại kiểu 2ký hiệu 19.ĐKT.H1.V28 Nguồn: 1, 2, 3, Nguyễn Hữu Thiết 2, Dự án điện Kính Thiên Hình 38: 1-2: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 19.ĐKT.H1.V78 3-4: Đầu ngói trích thủy tráng trí hoa cúc loại kiểu ký hiệu 19.ĐKT.H1.V27 5-6: Diềm mái trang trí ký hiệu 19.ĐKT.H1.V85 Nguồn: 1, 3, Nguyễn Hữu Thiết 2, 4, Dự án điện Kính Thiên Hình 39: 1-2: Chân tảng 18.ĐKT.ĐA.CT07 3-4: Chân tảng 18.ĐKT.ĐA.CT08 5-6: Chân tảng 18.ĐKT.ĐA.CT09 Nguồn: Nguyễn Hữu Thiết Hình 40: 1-2: Chân tảng 18.ĐKT.ĐA.CT10 3-4: Chân tảng 18.ĐKT.ĐA.CT08 5: Đá hình chữ nhật 6: Đá cong Nguồn: 1, 3, 5, Nguyễn Hữu Thiết 2, Dự án Điện Kính Thiên Hình 41: 1-2: Lan can đá chạm rồng ký hiệu 17.ĐKT.H1.V361 3-4: Cối cửa ký hiệu 17.ĐKT.ĐA14 5-6: Khẩu giếng ký hiệu 17.ĐKT.H1.ĐA18 Nguồn: Dự án Điện Kính Thiên 2 Hình 42: 1: Giếng đá chùa Báo Thiên (Hà Nội) 2: Chân tảng Giếng lăng Nguyễn Văn Nghị (Thanh Hóa) Nguồn: Đỗ Đức Tuệ ... nghiên cứu vật liệu kiến trúc kỷ XVXVIII khu vực Chính điện Kính Thiên qua đợt khai quật 2017- 2019 Chương Vật liệu kiến trúc kỷ XV- XVIII khu vực Chính điện Kính Thiên qua đợt khai quật 2017- 2019 Chương... Di vật vật liệu xây dựng kỷ XV – XVIII năm 2017- 2019 21 CHƯƠNG VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV- XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN QUA CÁC ĐỢT KHAI QUẬT NĂM 2017- 2019 23 2.1 Vật liệu kiến. .. CỦA VẬT LIỆU KIẾN TRÚC THẾ KỶ XV- XVIII TẠI KHU VỰC CHÍNH ĐIỆN KÍNH THIÊN QUA CÁC ĐỢT KHAI QUẬT 2017- 2019 72 3.1 Đặc trưng vật liệu kiến trúc kỷ XV- XVIII khu vực điện Kính Thiên