PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
Môi trường và phát triển
5.1.1 Khái niệm về phát triển
Phát triển được hiểu là quá trình mà xã hội đáp ứng các nhu cầu thiết yếu, bao gồm cả vật chất và phi vật chất, thông qua việc tích lũy vốn cộng đồng và đầu tư hiệu quả vào nền kinh tế Mục tiêu của phát triển là nâng cao chất lượng cuộc sống cho tất cả mọi người, đồng thời chú trọng đến việc bảo vệ môi trường, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên con người và tài nguyên văn hóa.
Phát triển kinh tế là yếu tố then chốt trong sự phát triển tổng thể, phản ánh sự chuyển biến tích cực của nền kinh tế thông qua sự thay đổi về số lượng, chất lượng và cơ cấu của các yếu tố cấu thành Theo Phan Thúc Huân (2006), phát triển kinh tế bao gồm nhiều vấn đề cơ bản cần được xem xét.
- Mức độ gia tăng sản lượng và quy mô sản xuất, mức sống của quốc gia trong thời gian nhất định;
Mức độ biến đổi cơ cấu kinh tế của một quốc gia, đặc biệt là tỷ trọng của ngành công nghiệp trong tổng sản phẩm quốc dân, là yếu tố quan trọng phản ánh mức độ phát triển kinh tế Tỷ lệ này càng cao, càng cho thấy sự phát triển mạnh mẽ và chuyển biến tích cực trong nền kinh tế.
Sự tiến bộ trong cơ cấu xã hội và đời sống xã hội, cùng với mức gia tăng thu nhập thực tế của người dân, đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao mức độ công bằng xã hội của quốc gia.
Tăng trưởng kinh tế là sự gia tăng quy mô sản lượng của nền kinh tế trong một khoảng thời gian nhất định, được thể hiện qua tỷ lệ tăng sản lượng thực tế Kết quả này phản ánh các hoạt động sản xuất và dịch vụ của nền kinh tế Tốc độ tăng trưởng kinh tế, so sánh giữa các năm liên tiếp, được đo lường qua các chỉ tiêu như Tổng thu nhập quốc dân, Tổng sản phẩm quốc nội, Tổng sản phẩm quốc dân ròng, Thu nhập quốc dân sử dụng và Thu nhập quốc dân trên đầu người.
5.1.2 Quan hệ giữa tài nguyên, kinh tế và môi trường
5.1.2.1 Dân s ố và môi tr ườ ng
Dân số toàn cầu đang gia tăng nhanh chóng, dẫn đến áp lực lớn lên môi trường thông qua việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên (TNTN), phát triển kinh tế và xả thải Trong khi đất đai phục vụ cho cư trú và sản xuất là hữu hạn, tài nguyên không tái tạo ngày càng cạn kiệt, và tài nguyên tái tạo có nguy cơ bị khai thác vượt quá khả năng tự tái sinh Sự gia tăng dân số và nhu cầu của con người không chỉ làm tăng lượng chất thải mà còn gây ra tình trạng suy thoái và ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.
Sự gia tăng dân số là nguyên nhân sâu xa dẫn đến chiến tranh, đói kém, dịch bệnh và suy thoái môi trường Theo công thức I = P x F của Ehrlich và Holdren (1971), tác động môi trường (I) phụ thuộc vào quy mô dân số (P) và mức độ tác động môi trường bình quân đầu người (F) Mức độ tác động này được xác định bởi tiêu dùng bình quân đầu người (c), tác động của công nghệ (t) và lượng tài nguyên sử dụng (g) Do đó, việc gia tăng dân số không thể không ảnh hưởng đến tài nguyên và môi trường Cần phải chú trọng vào việc khai thác tài nguyên một cách bền vững, đảm bảo phát triển kinh tế đồng thời bảo vệ môi trường, duy trì trữ lượng tài nguyên cho các thế hệ tương lai và khai thác hiệu quả các nguồn tài nguyên tái tạo.
Theo Miller (1993), sự suy thoái môi trường và tình trạng sử dụng năng lượng không bền vững phụ thuộc vào ba yếu tố chính: số lượng người sử dụng, số đơn vị năng lượng tiêu thụ trên mỗi người và mức độ suy thoái môi trường do mỗi đơn vị năng lượng gây ra Hiện nay, tác động tiêu cực của sự gia tăng dân số toàn cầu thể hiện rõ nét qua nhiều khía cạnh khác nhau.
- Sức ép lớn tới TNTN và môi trường do khai thác quá mức phục vụ các nhu cầu sinh sống và sản xuất
- Tạo ra các nguồn thải tập trung vượt quá khả năng tự làm sạch của môi truờng trong các khu vực đô thị, khu vực sản xuất công nghiệp…;
Sự chênh lệch về tốc độ tăng dân số giữa các nước phát triển và đang phát triển gây ra ô nhiễm do đói nghèo ở các nước đang phát triển, trong khi các nước phát triển đối mặt với ô nhiễm do dư thừa Bên cạnh đó, sự khác biệt giữa khu vực thành thị và nông thôn dẫn đến tình trạng di cư dưới nhiều hình thức.
Sự gia tăng dân số và đô thị hóa đang gây ra tình trạng quá tải và suy thoái môi trường nghiêm trọng tại nhiều khu vực Điều này tạo ra áp lực lớn về nguồn nước sạch, nhà ở và không gian xanh trong đô thị.
5.1.2.2 Các hoạt động kinh tế và môi trường
(i) Công nghiệp hóa, đô thị hóa và môi trường
Sự tập trung cao độ của ngành công nghiệp và đô thị, kết hợp với quản lý kém, đã gây ra tác động nghiêm trọng đến môi trường Các loại chất thải như khí thải, nước thải, chất thải rắn và chất thải nguy hại không chỉ xuất hiện cục bộ mà còn lan rộng, ảnh hưởng lớn đến các yếu tố môi trường quan trọng như nước mặt, nước ngầm, không khí và đất Hệ quả là sức khỏe con người bị đe dọa, dẫn đến các bệnh lý liên quan đến mắt, đường hô hấp và tiêu hóa.
Đô thị hóa và công nghiệp hóa (ĐTH-CNH) có thể gây ra sự mất cân bằng trong hệ sinh thái đô thị Vì lý do này, các khái niệm về “đô thị bền vững”, “đô thị sinh thái” và “nền công nghiệp xanh” đang ngày càng được chú trọng và phát triển.
Để phát triển bền vững, cần chú trọng vào kích cỡ đô thị và hạn chế sự hình thành các siêu đô thị Thay vào đó, nên xây dựng một chuỗi đô thị bao gồm đô thị trung tâm và các đô thị, khu công nghiệp vệ tinh xung quanh.
- Khi mở rộng cần quan tâm các yếu tố như địa hình, nguồn nguyên liệu, thị trường, giao thông…;
Để đảm bảo môi trường sống tốt, cần dành ít nhất 12-15m² cây xanh cho mỗi người, đồng thời thiết lập hệ thống quản lý chất thải rắn, chất thải nguy hại và nước thải hiệu quả Việc cung cấp nước sạch cho sinh hoạt và sản xuất cũng rất quan trọng, cùng với việc hạn chế tình trạng ách tắc giao thông.
(ii) Nông nghiệp và môi trường
Lịch sử nhân loại được phân chia thành bốn thời kỳ nông nghiệp: hái lượm và săn bắt, trồng trọt và chăn nuôi, nông nghiệp công nghiệp hóa, và nông nghiệp sinh thái học Mỗi giai đoạn này thể hiện một mối quan hệ khác nhau với môi trường, phản ánh sự phát triển và thay đổi trong cách con người tương tác với thiên nhiên.
Nông nghiệp hái lượm và săn bắt: Sản phẩm thu hoạch không nhiều, dân số còn ít nên không tác động đến thiên nhiên cuu duong than cong com
Phát triển bền vững
Lịch sử hoạt động BVMT và PTBV của nhân loại đã bước qua những mốc đặc biệt quan trọng, đặc biệt là các mốc thời gian:
Năm 1972, Hội nghị Thế giới về Môi trường tại Stockholm, Thụy Điển, đánh dấu sự khởi đầu của khái niệm phát triển bền vững (PTBV) Hội nghị nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường (BVMT) không chỉ ở các nước phát triển mà còn ở các nước đang phát triển Ban đầu, PTBV được hiểu chủ yếu từ góc độ BVMT, nhưng theo thời gian, con người đã nhận thức rằng PTBV còn bao gồm các yếu tố kinh tế và xã hội sâu rộng hơn.
Năm 1982, Chiến lược bảo vệ môi trường toàn cầu được công bố và sau đó đã được thử nghiệm thông qua việc xây dựng các chiến lược quốc gia và địa phương tại hơn 50 quốc gia.
Chương trình Môi trường của Liên Hiệp Quốc (UNEP) trong tác phẩm “Hãy cứu lấy Trái Đất - chiến lược cho một cuộc sống bền vững” năm 1991 đã nêu ra 9 nguyên tắc của một xã hội bền vững, bao gồm: tôn trọng và quan tâm đến cuộc sống cộng đồng, cải thiện chất lượng cuộc sống của con người, bảo vệ sức sống và tính đa dạng của Trái Đất, hạn chế suy giảm các nguồn tài nguyên không tái tạo, giữ vững khả năng chịu đựng của Trái Đất, thay đổi tập tục và thói quen cá nhân, cho phép các cộng đồng tự quản lý môi trường, tạo ra khuôn mẫu quốc gia thuận lợi cho phát triển và bảo vệ, cùng với việc xây dựng khối liên minh toàn cầu.
Vào tháng 6/1992, Hội nghị thượng đỉnh thế giới về Môi trường và Phát triển tại Rio de Janeiro, Brazil, quy tụ 178 quốc gia, đã xác định rõ ràng nội dung về phát triển bền vững (PTBV) Hội nghị khẳng định lại tuyên bố của Hội nghị Liên Hiệp Quốc về Môi trường và Con người (Stockholm, 1972) và thảo luận các biện pháp thực hiện Các nhà hoạt động kinh tế, xã hội, môi trường và chính trị đã thống nhất quan điểm về PTBV như một trách nhiệm chung của các quốc gia và toàn nhân loại Tuyên bố Rio bao gồm 27 nguyên tắc cơ bản về PTBV và Chương trình Nghị sự 21, xác định các hành động cần thiết cho sự PTBV toàn cầu trong thế kỷ 21 Sau hội nghị, nhiều quốc gia đã xây dựng Chương trình Nghị sự 21 quốc gia để triển khai các cam kết này.
Nghị định thư Kyoto (1997) của Nhật Bản đã thiết lập một kế hoạch nhằm giảm phát thải khí nhà kính, đóng góp vào cuộc chiến chống biến đổi khí hậu Việc áp dụng kỹ thuật sản xuất sạch hơn tại các quốc gia phát triển sẽ giúp giảm thiểu hiệu ứng nhà kính, thúc đẩy sự bền vững môi trường.
Năm 2002, hội nghị Trái Đất lần thứ hai về phát triển bền vững được tổ chức tại Johannesburg, Nam Phi, với trọng tâm thảo luận các vấn đề quan trọng như tài chính cho phát triển, tiếp cận thị trường công bằng, bảo vệ môi trường, cung cấp vệ sinh và nước sạch, cũng như phục hồi nguồn năng lượng.
• Khái ni ệ m phát tri ể n b ề n v ữ ng
Báo cáo Brundtland năm 1987, hay còn gọi là Báo cáo Our Common Future, do Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới (WCED) phát hành, khẳng định rằng phát triển bền vững (PTBV) là việc đáp ứng nhu cầu của các thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai Điều này được nhấn mạnh trong Khoản 4, Điều 3 của Luật Bảo vệ Môi trường 2014, nhấn mạnh sự kết hợp hài hòa giữa hiệu quả kinh tế, công bằng xã hội và chất lượng môi trường.
Theo Nguyên tắc 13 của Tuyên bố Stockholm, các quốc gia cần áp dụng phương pháp tiếp cận tích hợp và phối hợp trong quy hoạch phát triển nhằm quản lý hợp lý tài nguyên và cải thiện môi trường, vì lợi ích của nhân dân.
Tuyên bố Rio De Janeiro khẳng định rằng để đạt được sự phát triển bền vững, bảo vệ môi trường phải là một phần không thể tách rời trong quá trình phát triển Điều này nhấn mạnh rằng phát triển bền vững là sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa ba yếu tố chính của sự phát triển.
- Phát triển kinh tế: Chú trọng vào tăng trưởng kinh tế
- Phát triển xã hội: Chú trọng vào việc thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, xóa đói giảm nghèo và giải quyết việc làm
Bảo vệ môi trường là nhiệm vụ quan trọng, tập trung vào việc xử lý và khắc phục ô nhiễm Cần phải phục hồi và cải thiện chất lượng môi trường, đồng thời khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên để đảm bảo sự bền vững cho tương lai.
Phát triển bền vững (PTBV) là quá trình phát triển nhằm thỏa mãn nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai Điều này dựa trên sự kết hợp giữa tăng trưởng kinh tế, bảo vệ môi trường (BVMT) và các giá trị xã hội khác.
Hình 5.2 Cấu phần của PTBV (UN sustainable Development Goals, 2015)
5.2.2 Mục tiêu của phát triển bền vững
(1) Sử dụng hợp lý tài nguyên và tính bền vững
Bảng 5.2 Một số mục tiêu về sử dụng hợp lý tài nguyên phù hợp tiêu chí PTBV Đối tượng Nội dung Tóm tắt một số mục tiêu
Tài nguyên đất và tài nguyên rừng
Sử dụng tài nguyên đất lâu dài và bền vững, phải tính đến các khu bảo tồn,
- Trồng rừng để giảm sức ép đến rừng nguyên sinh và rừng lâu năm;
- Giảm nguy cơ ô nhiễm xuyên biên giới (cháy rừng, sâu bệnh, chất ô nhiễm đến rừng…);
Hạn chế và chấm dứt tình trạng du canh du cư là một trong những mục tiêu quan trọng nhằm bảo vệ rừng lâu dài Chính sách bảo vệ rừng cần tập trung vào việc xác định quyền sử dụng đất và tài nguyên rừng, từ đó tạo ra các biện pháp bảo vệ hiệu quả Việc này không chỉ giúp duy trì hệ sinh thái mà còn hỗ trợ cộng đồng địa phương trong việc phát triển bền vững.
- Khai thác rừng hợp lý, hiệu quả kinh tế, giảm thiểu lãng phí gỗ, ít gây ô nhiễm;
- Phát triển lâm nghiệp đô thị, phủ xanh những nơi có người sinh sống;
- Quản lý bền vững các vùng đệm
Để ngăn chặn hoang mạc hóa và hạn hán, việc sử dụng đất cần chú trọng đến bảo vệ đất, đồng thời đảm bảo tính khả thi về mặt kinh tế và chấp nhận được về mặt xã hội.
Sử dụng và quản lý bền vững tài nguyên nước là rất quan trọng, bao gồm việc thực hiện các kế hoạch quốc gia, khai thác nước hiệu quả, áp dụng nông lâm kết hợp và phát triển hệ thống tưới tiêu thủy lợi quy mô nhỏ.
- Cải tạo các vùng đất suy thoái Hướng dẫn lối sống thay thế, bảo vệ đất, nước…;
- Đẩy nhanh các chương trình trồng cây theo hướng trồng các loại cây phát triển nhanh, cây địa phương chịu hạn tốt và các loại thực vậy khác;
- Sử dụng năng lượng hiệu quả và năng lượng thay thế Giảm nhu cầu củi đốt;
- Thiết lập hệ thống ngân hàng, tín dụng nhằm giúp đỡ về mặt tài chính;
- Thiết lập một hệ thống quốc tế để ứng phó khẩn cấp khi có hạn hán;
- Tăng cường giám sát, cảnh báo sớm về hạn hán
Bảo vệ và quản lý tài nguyên nước
Bảo vệ và quản lý đại dương
- Đưa bảo vệ môi trường biển vào chính sách tổng thể phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia;
- Áp dụng nguyên tắc “Người gây ô nhiễm phải trả tiền” và các khuyến khích kinh tế nhằm giảm ô nhiễm biển;
- Nâng cao điều kiện sống của người dân ven biển, để họ hỗ trợ bảo vệ môi trường biển;
- Kiểm soát việc thải bỏ chất thải ra biển;
- Bảo vệ hệ sinh thái nhạy cảm: Hệ sinh thái rạn san hô, cửa sông, rừng ngập mặn…
Bảo vệ và quản lý nước ngọt
- Có nước uống an toàn cho nhân dân ở nông thôn;
- Kiểm soát các bệnh và dịch bệnh liên quan tới nước;
- Quản lý trong mối quan hệ hài hòa với hệ sinh thái thủy sinh; cuu duong than cong com Đối tượng Nội dung Tóm tắt một số mục tiêu
- ĐTM đối với tất cả các dự án phát triển liên quan đến tài nguyên nước loại lớn, có khả năng gây hại cao;
- Phát triển nguồn nước ngọt thay thế (khử muối, nước mưa, nước quay vòng tái sử dụng) với công nghệ phù hợp với các nước đang phát triển;
- Bảo vệ rừng đầu nguồn, giảm thiểu chất ô nhiễm từ nông nghiệp
(2) Duy trì đa dạng sinh học và tính bền vững
Hàng hóa và dịch vụ thiết yếu phụ thuộc vào sự đa dạng và biến động của các nguồn tiền, loài và hệ sinh thái Do đó, cần có những hành động khẩn cấp và quyết định để bảo vệ và duy trì sự đa dạng này.
