Khái niệm tư vấn và hỗ trợ học sinh trong hoạt động giáo dục và dạy học
Trong thực tế, “tư vấn” và “hỗ trợ” là hai khái niệm có liên quan nhưng có nội hàm khác nhau Trong đó:
"Tư vấn" là hoạt động chuyên môn giúp người khác đưa ra quyết định và giải quyết vấn đề, đồng thời nâng cao năng lực cá nhân thông qua các phương pháp và nghiệp vụ chuyên môn Người thực hiện nghề này được gọi là "nhà tư vấn".
Trong lĩnh vực tư vấn tâm lý, tư vấn không chỉ đơn thuần là việc "cho lời khuyên" mà còn là quá trình mà nhà tư vấn sử dụng tri thức, phương pháp và kỹ năng nghề nghiệp để giúp đối tượng nhận ra bản thân Qua đó, người được tư vấn có thể tự thay đổi hành vi và thái độ, khôi phục lại sự cân bằng tâm lý ở mức độ cao hơn.
"Hỗ trợ" thường được hiểu là "sự giúp đỡ" dành cho người khác trong những lúc khó khăn, bao gồm cả vấn đề vật chất lẫn tinh thần Bất kỳ ai cũng có thể trở thành người hỗ trợ, ngay cả với những hành động đơn giản Ví dụ, học sinh có thể chép bài giúp bạn khi ốm, giáo viên thăm và động viên học sinh khi gặp chuyện buồn, hay đồng nghiệp hỗ trợ tìm tài liệu cho nhau khi cần.
Trong hoạt động nghề nghiệp, một số nghề được gọi là “nghề trợ giúp” do tính chất tư vấn và hỗ trợ rõ ràng Các nghề này được phân chia thành ba kiểu trợ giúp cơ bản.
Trong nội dung 1, tài liệu sẽ tập trung trình bày khái quát về:
Tư vấn và hỗ trợ học sinh trong giáo dục là một hoạt động quan trọng, bao gồm các thành tố như chủ thể, nội dung, phương pháp, yêu cầu đạo đức, các giai đoạn của quá trình tư vấn và các kỹ năng cần thiết Hoạt động này không chỉ giúp học sinh phát triển kiến thức mà còn hỗ trợ họ trong việc giải quyết khó khăn trong học tập Việc nắm vững các kỹ năng tư vấn và hỗ trợ sẽ nâng cao hiệu quả giáo dục, tạo điều kiện cho học sinh đạt được mục tiêu học tập tốt hơn.
Học sinh trung học cơ sở trải qua những đặc điểm phát triển tâm sinh lý đặc thù, đồng thời đối mặt với nhiều khó khăn trong môi trường học đường Những yếu tố xã hội mới, như áp lực từ bạn bè và công nghệ, có tác động mạnh mẽ đến tâm lý của các em Việc hiểu rõ những thách thức này là cần thiết để hỗ trợ học sinh phát triển toàn diện và vượt qua khó khăn trong giai đoạn chuyển tiếp quan trọng này.
Trợ giúp chuyên nghiệp là hình thức hỗ trợ từ những người có đào tạo chuyên sâu về kiến thức và kỹ năng liên quan đến hành vi con người, giao tiếp và giải quyết vấn đề Những chuyên gia này, như nhà tâm lý, nhà tham vấn hay nhân viên công tác xã hội, được trang bị khả năng đáp ứng hiệu quả nhu cầu của đối tượng mà họ phục vụ.
Trợ giúp bán chuyên nghiệp là hình thức hỗ trợ mà người tham gia có thể trải qua đào tạo ngắn hạn hoặc có kinh nghiệm từ các mối quan hệ trợ giúp, chẳng hạn như giữa giáo viên và học sinh, hiệu trưởng và giáo viên, hoặc giám đốc và nhân viên.
Trợ giúp không chuyên nghiệp là hình thức hỗ trợ mà người cung cấp thường không được đào tạo chính thức về các kỹ năng chuyên môn Họ thường chỉ tham gia vào mối quan hệ tạm thời với đối tượng, như nhân viên bán hàng, tiếp tân hoặc tình nguyện viên cộng đồng hỗ trợ người bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS Mối quan hệ trợ giúp này thường không chính thức, có cấu trúc lỏng lẻo, thời gian ngắn và hiệu quả hỗ trợ thường có giới hạn.
Tư vấn và hỗ trợ đều mang ý nghĩa giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho người khác trong những lúc khó khăn trong cuộc sống hoặc công việc Tuy nhiên, tư vấn thường mang tính chuyên nghiệp cao hơn, trong khi hỗ trợ có ý nghĩa rộng rãi và phổ quát hơn.
Trong tài liệu này, chúng tôi sử dụng khái niệm “tư vấn và hỗ trợ” để chỉ hoạt động của giáo viên và các lực lượng khác trong và ngoài nhà trường nhằm giúp đỡ học sinh trong quá trình giáo dục và dạy học Sự trợ giúp này có thể được thực hiện qua nhiều hình thức như lắng nghe, động viên, và cung cấp chỉ dẫn, nhằm giúp học sinh vượt qua khó khăn trong học tập, quan hệ xã hội và phát triển bản thân Chúng tôi sẽ phân tích các yếu tố liên quan đến quá trình tư vấn, hỗ trợ cho học sinh trung học cơ sở, tập trung vào những khó khăn trong học tập, định hướng nghề nghiệp và kỹ năng xã hội Đồng thời, giáo viên cũng cần nhận được sự tư vấn, hỗ trợ từ đồng nghiệp để nâng cao hiệu quả trong hoạt động giáo dục.
1.1.1.2 Tư vấn, hỗ trợ học sinh trong hoạt động giáo dục và dạy học
Hoạt động học tập và rèn luyện trong nhà trường là yếu tố quyết định sự phát triển tâm lý và nhân cách của học sinh Hoạt động này đòi hỏi học sinh phải đối mặt với nhiều khó khăn để đạt được yêu cầu về tri thức, kỹ năng và đạo đức Khi vượt qua những thách thức này, học sinh sẽ phát triển toàn diện về thể chất, tâm lý, trí tuệ và nhân cách Giáo viên, với vai trò chủ đạo trong giáo dục, cần tổ chức và hướng dẫn hoạt động học tập, đồng thời theo dõi và phát hiện kịp thời những khó khăn của từng học sinh để hỗ trợ hiệu quả Theo Thông tư 20/2018/TT-BGDĐT, năng lực tư vấn và hỗ trợ học sinh là một tiêu chuẩn quan trọng trong phát triển chuyên môn của giáo viên Việc giáo viên thực hiện tốt công tác tư vấn sẽ góp phần tích cực vào quá trình giáo dục và dạy học, mang lại kết quả tốt đẹp cho cả giáo viên và học sinh.
Theo Thông tư 31/2017/TT-BGDĐT, hoạt động tư vấn tâm lý trong trường phổ thông là quá trình hỗ trợ học sinh nâng cao hiểu biết về bản thân, gia đình và mối quan hệ xã hội Mục tiêu của tư vấn tâm lý là giúp học sinh tăng cường cảm xúc tích cực và khả năng tự đưa ra quyết định trong những tình huống khó khăn mà họ gặp phải trong quá trình học tập.
Quá trình tư vấn và hỗ trợ học sinh trong giáo dục không chỉ dừng lại ở việc giúp đỡ từng em khi gặp khó khăn, mà còn bao gồm các hoạt động phòng ngừa cho toàn bộ học sinh Những hoạt động này giúp học sinh nâng cao hiểu biết về bản thân, gia đình và mối quan hệ xã hội, từ đó tăng cường cảm xúc tích cực và khả năng tự ra quyết định trong các tình huống khó khăn Mục tiêu là tạo ra một môi trường thuận lợi cho sự phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh theo định hướng giáo dục đã đề ra.
Trong nhà trường phổ thông, tư vấn và hỗ trợ học sinh trong giáo dục được coi là một tiến trình và hoạt động đa dạng Hoạt động này bao gồm nhiều mức độ hỗ trợ, từ phòng ngừa đến can thiệp khi cần thiết, và có thể được thực hiện qua các phương thức như: tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm nâng cao hiểu biết và khả năng thích ứng cho học sinh; tư vấn và hướng dẫn để cung cấp thông tin cần thiết; tìm kiếm nguồn lực hỗ trợ giúp học sinh tự giải quyết vấn đề; và tư vấn tâm lý, tổ chức các hoạt động chuyên nghiệp để học sinh tự nhận thức và phát triển tích cực.
Chủ thể tư vấn, hỗ trợ học sinh trong hoạt động giáo dục và dạy học
Trong giáo dục và dạy học, nhiều chủ thể tham gia tư vấn và hỗ trợ học sinh, bao gồm cán bộ, giáo viên kiêm nhiệm tư vấn tâm lý, giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn, Bí thư Đoàn, hiệu trưởng, hiệu phó và các lực lượng giáo dục khác Hoạt động này hướng tới tất cả học sinh, từ những em chưa gặp khó khăn đến những em đang gặp khó khăn ở nhiều mức độ khác nhau, giúp họ nhận được sự tư vấn và hỗ trợ cần thiết Nội dung và hình thức tư vấn, hỗ trợ rất phong phú, tùy thuộc vào từng đối tượng học sinh và tính chất, mức độ vấn đề mà các em cần giải quyết.
Trong bối cảnh hiện nay, hệ thống trường học tại Việt Nam gặp khó khăn do lực lượng chuyên trách tư vấn học đường còn hạn chế Chỉ một số ít trường ở các thành phố lớn có phòng tâm lý học đường với cán bộ chuyên trách, trong khi nhiều trường khác vẫn thiếu nguồn lực cần thiết để hỗ trợ học sinh.
Tư vấn và hỗ trợ học sinh trong giáo dục là hoạt động quan trọng của giáo viên nhằm đảm bảo sức khỏe thể chất và tâm lý cho học sinh, tạo điều kiện tối ưu cho sự phát triển cá nhân của các em Giáo viên chủ nhiệm đóng vai trò chủ chốt trong việc tư vấn, hỗ trợ học sinh về học tập, giao tiếp, hướng nghiệp và phát triển bản thân Hoạt động này đòi hỏi giáo viên phải đầu tư thời gian, công sức và tình yêu thương, thông qua việc lắng nghe, chia sẻ và đồng hành cùng học sinh Giáo viên cần thấu hiểu và động viên học sinh phát huy điểm mạnh, đồng thời khuyên nhủ các em về những điều đúng đắn Khi học sinh gặp khó khăn phức tạp, giáo viên cần hợp tác với đồng nghiệp và các chuyên gia để hỗ trợ hiệu quả hơn.
Khi học sinh gặp phải những vấn đề khó khăn vượt quá khả năng hỗ trợ của giáo viên, cần thiết phải chuyển họ đến các cán bộ tâm lý học đường để nhận sự tư vấn chuyên sâu Nếu trường không có phòng tâm lý học đường, giáo viên nên liên hệ với Tổng đài Quốc gia bảo vệ trẻ em (hotline 111) để được hướng dẫn thêm Ngoài ra, giáo viên cũng có thể kết nối với các cán bộ tâm lý ở trường khác hoặc giới thiệu học sinh đến các chuyên gia tại các trung tâm tư vấn, trị liệu và bệnh viện để đảm bảo hỗ trợ kịp thời.
Trong tài liệu này, từ "giáo viên" được hiểu bao gồm cả giáo viên chủ nhiệm và giáo viên bộ môn, đóng vai trò quan trọng trong việc tư vấn và hỗ trợ học sinh tại trường học.
Các chủ thể tham gia tư vấn, hỗ trợ học sinh trong dạy học và giáo dục bao gồm:
1 Cán bộ, giáo viên kiêm nhiệm công tác tư vấn tâm lí cho học sinh
2 Giáo viên chủ nhiệm; giáo viên bộ môn
3 Bí thư Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh
5 Các lực lượng giáo dục khác trong nhà trường
Một số yêu cầu về đạo đức trong tư vấn và hỗ trợ học sinh trung học cơ sở
Để tạo điều kiện tốt nhất cho học sinh trong học tập và rèn luyện, giáo viên và các bên liên quan cần tuân thủ các yêu cầu đạo đức trong công việc tư vấn và hỗ trợ Những yêu cầu này không chỉ hướng dẫn hoạt động của giáo viên mà còn giúp đảm bảo sự hỗ trợ hiệu quả và an toàn cho học sinh, tránh những rủi ro có thể xảy ra cho cả hai bên.
Giáo viên trong quá trình tư vấn và hỗ trợ học sinh cần tuân thủ các yêu cầu đạo đức để đảm bảo hiệu quả và tính chính xác của hoạt động này.
Sơ đồ 1.1 Những yêu cầu cơ bản về đạo đức trong tư vấn, hỗ trợ học sinh
Bảo mật thông tin cá nhân của học sinh là rất quan trọng trong hoạt động tư vấn và hỗ trợ, vì nó ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả của sự trợ giúp Để đảm bảo sự riêng tư cho học sinh, giáo viên cần chú ý đến việc giữ bí mật những vấn đề liên quan đến sự phát triển bản thân, tình cảm và mối quan hệ của các em.
▪ Cuộc tư vấn, trò chuyện được bố trí ở nơi kín đáo, người khác không nghe thấy và không quấy rầy
Để đảm bảo an toàn cho hồ sơ học sinh, cần lưu trữ dữ liệu một cách cẩn thận, tránh tình trạng mất mát hoặc rò rỉ thông tin trên máy tính Chỉ nên lưu giữ những thông tin cần thiết liên quan đến mục đích tư vấn, không lưu trữ thông tin không liên quan.
Giáo viên cần giải thích rõ ràng cho học sinh về mục đích và quy trình tư vấn ngay từ đầu, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ bí mật Tuy nhiên, có một số ngoại lệ liên quan đến tính bảo mật mà học sinh cần biết, bao gồm việc giáo viên chỉ được tiết lộ thông tin khi học sinh đồng ý chia sẻ vấn đề của mình, khi vấn đề đó đe dọa đến tính mạng của bản thân hoặc người khác, hoặc khi có liên quan đến các vấn đề pháp lý hoặc tòa án.
▪ Không tiết lộ nội dung của cuộc tư vấn, hỗ trợ học sinh cho bên thứ ba, trừ khi học sinh đồng ý
Bảo vệ những thông tin có liên quan đến thân nhân của học sinh trong các giấy tờ, hồ sơ, số liệu có liên quan đến học sinh
Tôn trọng học sinh là yếu tố quan trọng trong quá trình tư vấn và hỗ trợ, thể hiện qua cả lời nói và hành động của giáo viên Đây không chỉ là yêu cầu đạo đức mà còn là thái độ cần thiết để giáo viên có thể đồng hành cùng học sinh Những biểu hiện của sự tôn trọng học sinh bao gồm việc lắng nghe, thấu hiểu và đánh giá cao ý kiến cũng như cảm xúc của các em.
✔ Giáo viên đặt học sinh ở vị trí là một nhân cách độc lập với những đặc điểm riêng về tình cảm, quan điểm, suy nghĩ và cá tính…
✔ Giáo viên coi trọng quyền tự chủ và tự quyết của học sinh cũng như cha mẹ, người đại diện cho các em
Công bằng trong đối xử và tôn trọng sự khác biệt cá nhân của học sinh là rất quan trọng, bao gồm việc hiểu và chấp nhận các yếu tố như kinh nghiệm, tính cách, quan điểm, hoàn cảnh gia đình, văn hóa, giá trị và niềm tin của từng em Điều này không chỉ tạo ra một môi trường học tập tích cực mà còn khuyến khích sự phát triển toàn diện của học sinh.
Tin tưởng vào khả năng của học sinh và khẳng định giá trị của các em là điều quan trọng Cần cùng học sinh xây dựng kế hoạch hỗ trợ phù hợp với năng lực và hoàn cảnh riêng của từng em.
Giáo viên không nên phán xét hành vi, suy nghĩ hay thái độ của học sinh, mà cần tập trung vào việc tư vấn và hỗ trợ để giúp các em vượt qua khó khăn Việc phân tích vấn đề và tìm ra giải pháp là ưu tiên hàng đầu, thay vì đưa ra nhận định hay đánh giá về cá nhân học sinh.
Để xây dựng lòng tin với học sinh, giáo viên cần thể hiện sự trung thực và trách nhiệm Những phẩm chất này được thể hiện qua hành động và lời nói, giúp tạo ra môi trường học tập tích cực và khuyến khích sự phát triển của học sinh.
Giáo viên cần hỗ trợ học sinh phù hợp với khả năng của từng em Trong trường hợp gặp khó khăn vượt quá khả năng của mình, giáo viên nên chủ động giới thiệu học sinh đến các giáo viên kiêm nhiệm tư vấn tâm lý hoặc các chuyên gia có chuyên môn để nhận được sự giúp đỡ phù hợp.
- Sử dụng những kiến thức, hiểu biết khoa học, được kiểm chứng để trợ giúp cho học sinh đúng hướng
Giáo viên cần thể hiện trách nhiệm đối với học sinh và công việc của mình bằng cách hướng dẫn, tư vấn và hỗ trợ các em thực hiện những hành vi đúng đắn và phù hợp.
- Chủ động tự tìm hiểu về pháp luật, qui định, chính sách có liên quan đến học sinh và đấu tranh bảo vệ quyền lợi cho các em
Giáo viên luôn hướng đến mục tiêu mang lại điều tốt đẹp cho học sinh, giúp các em vượt qua khó khăn và cải thiện cuộc sống cũng như học tập Để quá trình tư vấn và hỗ trợ học sinh đạt hiệu quả, giáo viên cần tuân thủ các yêu cầu đạo đức cơ bản và áp dụng linh hoạt vào từng tình huống cụ thể trong giáo dục.
Nội dung tư vấn, hỗ trợ học sinh trung học cơ sở trong hoạt động giáo dục và dạy học
Học sinh trung học cơ sở đối mặt với nhiều khó khăn trong cuộc sống học đường và cần sự tư vấn, hỗ trợ từ giáo viên Các nội dung tư vấn này sẽ được làm rõ trong các phần tiếp theo của tài liệu.
Sơ đồ 1.2 Những nội dung cần tư vấn, hỗ trợ cho học sinh trung học cơ sở 1.1.4.1 Tư vấn, hỗ trợ trong hoạt động học tập và hướng nghiệp
Trong quá trình học tập, học sinh trung học cơ sở thường gặp khó khăn như hạn chế kiến thức và lúng túng trong phương pháp giải quyết nhiệm vụ học tập Tư vấn học tập cần bao gồm cách tự nhận thức và đánh giá quá trình học của bản thân, phát triển kỹ năng và phương pháp học tập hiệu quả, cùng với việc xây dựng kế hoạch học tập cá nhân Đặc biệt, học sinh cuối cấp cần được hướng dẫn để hoàn thành các nhiệm vụ học tập khó như thuyết trình, bài tập nhóm và dự án học tập Hơn nữa, việc định hướng nghề nghiệp là rất quan trọng, giáo viên cần cung cấp thông tin về thế giới nghề nghiệp, giúp học sinh khám phá sở thích và năng lực học tập phù hợp với yêu cầu nghề nghiệp, cũng như xây dựng kế hoạch học tập liên kết với thị trường lao động hiện tại và tương lai.
1.1.4.2 Tư vấn, hỗ trợ trong giao tiếp ứng xử với gia đình, bạn bè và giáo viên
Trong mối quan hệ xã hội, học sinh trung học cơ sở cần sự tư vấn và hỗ trợ từ giáo viên để phát triển kỹ năng thiết lập và duy trì mối quan hệ, kiểm soát cảm xúc, và thể hiện hành vi giao tiếp văn hóa Học sinh cũng cần học cách tư duy tích cực và lựa chọn ứng xử phù hợp trong các tình huống xã hội Nội dung tư vấn có thể bao gồm các kỹ năng giao tiếp, quản lý cảm xúc và xây dựng mối quan hệ tích cực.
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh về giao tiếp - ứng xử với cha mẹ, người thân
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh về giao tiếp - ứng xử với giáo viên
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh về giao tiếp - ứng xử với bạn cùng tuổi
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh về giao tiếp - ứng xử với bạn khác giới
Trong quá trình dậy thì, học sinh cần được tư vấn và hỗ trợ để phát triển kỹ năng ứng xử trong mối quan hệ với bạn khác giới Điều này bao gồm việc tự bảo vệ bản thân và nâng cao hiểu biết về tình bạn, tình yêu, tình dục, giới tính và sức khỏe sinh sản.
1.1.4.3 Tư vấn, hỗ trợ các vấn đề liên quan đến sự phát triển bản thân
Lứa tuổi học sinh trung học cơ sở đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển cá nhân, đồng thời là giai đoạn đầy thách thức cho cả học sinh, gia đình và xã hội Trong bối cảnh này, sự phát triển bản thân trở thành một yếu tố thiết yếu, ảnh hưởng sâu sắc đến nhân cách và đạo đức của các em Do đó, việc tư vấn và hỗ trợ thường xuyên từ giáo viên là rất cần thiết Học sinh trung học cơ sở cần được hướng dẫn về nhiều khía cạnh để phát triển bản thân một cách toàn diện.
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh xây dựng hình ảnh bản thân
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh hình thành mẫu người lí tưởng
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh phát triển khả năng tự khẳng định bản thân
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh tự nhận thức, tự đánh giá bản thân
▪ Tư vấn, hỗ trợ học sinh trong việc định hướng giá trị, phát triển các phẩm chất và năng lực cá nhân…
Hình thức và phương pháp tư vấn, hỗ trợ học sinh
1.1.5.1 Hình thức tư vấn, hỗ trợ học sinh
Tùy thuộc vào những tiêu chí cụ thể mà có thể chia thành các hình thức tư vấn, hỗ trợ khác nhau như:
- Căn cứ vào tính chất của hoạt động tư vấn,hỗ trợ: Có thể chia thành hai dạng cơ bản gồm:
Tư vấn, hỗ trợ trực tiếp là hình thức giao tiếp giữa giáo viên và học sinh, cho phép họ tương tác “mặt đối mặt” mà không cần qua trung gian Hình thức này có thể diễn ra trong lớp học, phòng tâm lý học đường (nếu có) hoặc tại nhà của học sinh, tạo điều kiện cho việc trao đổi thông tin và giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.
Hình thức tư vấn và hỗ trợ gián tiếp giữa giáo viên và học sinh hoặc nhóm học sinh diễn ra thông qua các phương tiện trung gian như điện thoại, mạng internet và "hộp thư tâm tình".
Dựa trên nội dung tư vấn và hỗ trợ, có thể phân chia thành ba hình thức chính: tư vấn và hỗ trợ về học tập và hướng nghiệp; tư vấn và hỗ trợ các vấn đề liên quan đến mối quan hệ và giao tiếp; và tư vấn cùng hỗ trợ cho sự phát triển bản thân của học sinh.
Giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc tư vấn và hỗ trợ học sinh về nhiều vấn đề cụ thể Đầu tiên, họ cung cấp kiến thức về giới tính và sức khỏe sinh sản, giúp học sinh hiểu rõ về sự phát triển tâm lý và sinh lý ở lứa tuổi của mình, cũng như các bệnh lây qua đường tình dục và vấn đề lạm dụng tình dục Thứ hai, giáo viên hỗ trợ học sinh nhận thức về các chất gây nghiện, tác hại của chúng và cách phòng tránh lạm dụng để bảo vệ sức khỏe thể chất và tinh thần Cuối cùng, giáo viên cũng hướng dẫn học sinh sử dụng mạng xã hội an toàn, trang bị cho họ kỹ năng khai thác thông tin và ứng xử trên mạng, đồng thời hạn chế rủi ro khi tham gia các hoạt động trực tuyến.
1.5.1.2 Phương pháp tư vấn,hỗ trợ học sinh
Trong quá trình giáo viên tư vấn và hỗ trợ học sinh, ngoài các phương pháp cơ bản như trò chuyện và trực quan, việc sử dụng các phương pháp khác để đánh giá và nhận diện khó khăn của học sinh là rất cần thiết Các phương pháp như quan sát và trắc nghiệm giúp giáo viên hiểu rõ hơn về mức độ khó khăn mà học sinh gặp phải Do đó, chúng tôi sẽ trình bày nhóm các phương pháp đánh giá khó khăn của học sinh và nhóm các phương pháp tư vấn, hỗ trợ học sinh một cách rõ ràng và hiệu quả.
Sơ đồ 1.3 trình bày các phương pháp đánh giá khó khăn của học sinh, đồng thời đề xuất các phương pháp tư vấn và hỗ trợ phù hợp Nhóm các phương pháp này nhằm mục đích xác định và phân tích những khó khăn mà học sinh gặp phải trong quá trình học tập Việc áp dụng những phương pháp đánh giá hiệu quả sẽ giúp giáo viên hiểu rõ hơn về tình hình học tập của học sinh, từ đó đưa ra những giải pháp hỗ trợ kịp thời và hiệu quả.
Phương pháp giáo viên dựa trên tri giác có chủ định nhằm xác định đặc điểm tâm lý và mức độ khó khăn của học sinh thông qua hành vi, cử chỉ, lời nói và biểu cảm trong các tình huống tự nhiên Phương pháp này giúp giáo viên tư vấn và hỗ trợ học sinh một cách hiệu quả hơn.
Phương pháp này giúp giáo viên thu thập thông tin về hành vi, thái độ và diễn biến tâm lý của học sinh trong các môi trường khác nhau, bao gồm lớp học, trường học, và không gian mạng Nó cho phép theo dõi sự tương tác của học sinh với nhiều đối tượng như bạn bè, thầy cô, cha mẹ và người thân.
- Giúp giáo viên nhìn nhận vấn đề trực tiếp trong bối cảnh tự nhiên
Giúp giáo viên hiểu rõ hơn về học sinh sẽ giải thích nguyên nhân và mức độ khó khăn mà các em đang gặp phải, từ đó tạo điều kiện để lên kế hoạch hỗ trợ hiệu quả Việc này cũng cho phép giáo viên điều chỉnh phương pháp giảng dạy để phù hợp hơn với nhu cầu của từng học sinh.
Giáo viên cần quan sát học sinh A trong giờ học toán để đánh giá sự chuyên cần, mức độ tham gia, việc làm bài tập về nhà và thái độ đối với giáo viên Ngoài ra, cần chú ý đến sức khỏe thể chất, tâm lý và mối quan hệ của học sinh A với bạn bè trong và ngoài giờ học Từ những thông tin này, giáo viên có thể xác định nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của vấn đề học tập mà học sinh A đang gặp phải, từ đó đưa ra các biện pháp tư vấn và hỗ trợ phù hợp.
* Yêu cầu khi sử dụng:
Giáo viên cần xây dựng một kế hoạch quan sát chi tiết, trong đó ghi chép đầy đủ các thông tin quan trọng như mục đích, thời gian, địa điểm, tình huống quan sát và kết quả thu được.
- Tập trung tri giác nhưng không để học sinh cảm thấy các em đang bị theo dõi, giám sát
- Kết hợp quan sát sự kiện và mức độ thường xuyên của hành vi
- Giữ thái độ khách quan khi quan sát, không đánh giá hành vi, thái độ hay sự kiện xảy ra với học sinh
- Nên thiết kế bảng ghi chép và cách thức ghi chép dễ dàng, thuận tiện
Khi sử dụng các phương tiện hỗ trợ như camera hay máy ảnh, cần phải sử dụng một cách khéo léo để không làm phá vỡ bối cảnh tự nhiên của hành vi và sự kiện.
Khái niệm này đề cập đến phương pháp sử dụng một hoặc nhiều công cụ chuẩn hóa để đo lường một cách khách quan các đặc tính cá nhân, bao gồm tính cách, sở thích, hành vi và thái độ.
Việc thu thập thông tin về học sinh giúp giáo viên đánh giá chính xác mức độ khó khăn và vướng mắc mà học sinh đang gặp phải Từ đó, giáo viên có thể xây dựng kế hoạch tư vấn và hỗ trợ phù hợp, nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và giúp học sinh vượt qua những thách thức trong học tập.
* Yêu cầu khi sử dụng:
- Khi sử dụng phương pháp trắc nghiệm, nếu cần thiết, phải có ý kiến chuyên môn của các nhà tâm lí hay chuyên gia trắc nghiệm
Giáo viên cần hiểu rõ mục đích và ý nghĩa của việc sử dụng các trắc nghiệm, đồng thời phải được tập huấn và hướng dẫn cách sử dụng cũng như phân tích kết quả của những trắc nghiệm được chuẩn hóa.
- Một số trắc nghiệm chuyên sâu khi cho học sinh trả lời cần có sự đồng ý
Phương pháp phân tích sản phẩm hoạt động
Các giai đoạn của quá trình tư vấn, hỗ trợ học sinh trung học cơ sở
Trong hoạt động giáo dục và dạy học, giáo viên thường phải đối mặt với nhiều tình huống phong phú và đa dạng, do đó, việc tư vấn và hỗ trợ học sinh cần được thực hiện một cách linh hoạt, tùy thuộc vào từng vấn đề cụ thể Hỗ trợ có thể đơn giản chỉ là lắng nghe và động viên, hoặc cung cấp những chỉ dẫn giúp học sinh hiểu rõ vấn đề Ở mức độ sâu hơn, giáo viên có thể huy động và kết nối các nguồn lực từ nhiều bên để giúp học sinh đối diện và giải quyết vấn đề của mình Quá trình này có thể được chia thành ba giai đoạn chính.
Sơ đồ 1.4 Các giai đoạn của quá trình tư vấn, hỗ trợ học sinh trong hoạt động giáo dục và dạy học
Trong trường hợp học sinh gặp khó khăn và cần hỗ trợ sâu hơn, chúng tôi sẽ trình bày chi tiết trong phần 2 “Phân tích trường hợp thực tiễn trong tư vấn, hỗ trợ học sinh” của tài liệu này Phân tích trường hợp thực tiễn sẽ cụ thể hóa bước 2 - thực hiện tư vấn, hỗ trợ học sinh trong ba giai đoạn của quá trình tư vấn, hỗ trợ được đề cập trong phần này.
1.1.6.1 Giai đoạn mở đầu tư vấn, hỗ trợ
Trong giai đoạn đầu, giáo viên cần thiết lập mối quan hệ thân thiện và tin tưởng với học sinh, vì điều này ảnh hưởng lớn đến kết quả tư vấn và hỗ trợ Việc xây dựng mối quan hệ mật thiết thông qua các kỹ năng tư vấn sẽ tạo nền tảng thuận lợi cho các giai đoạn tiếp theo Thái độ cởi mở, sự quan tâm chân thành và lắng nghe ân cần của giáo viên là những yếu tố quan trọng giúp thiết lập mối quan hệ tích cực ban đầu Để tăng cường sự tin tưởng, giáo viên nên làm rõ các yêu cầu đạo đức trong tư vấn, đặc biệt là tính bảo mật và tôn trọng học sinh Cần lưu ý rằng việc duy trì mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh không chỉ diễn ra ở giai đoạn này mà phải được tiếp tục trong suốt quá trình tư vấn và hỗ trợ.
1.1.6.2 Giai đoạn thực hiện tư vấn, hỗ trợ học sinh
Giai đoạn này gồm ba công việc chính sau đây:
(1) Xác định vấn đề của học sinh
(2) Lựa chọn giải pháp ưu thế
Để xây dựng và thực hiện kế hoạch tư vấn hỗ trợ học sinh, giáo viên cần thu thập thông tin từ nhiều nguồn khác nhau như cha mẹ, thầy cô và bạn bè, thông qua các phương pháp như trò chuyện, quan sát và trắc nghiệm Việc này diễn ra ở nhiều môi trường khác nhau, bao gồm nhà, lớp học, trường học và không gian mạng Sau khi thu thập, giáo viên sẽ phân tích các vấn đề của học sinh, xác định vấn đề chính và các hệ quả liên quan, đồng thời đánh giá mức độ nghiêm trọng của vấn đề Bước này rất quan trọng để quyết định cách thức tư vấn và lựa chọn giải pháp hỗ trợ phù hợp cho học sinh.
Khi vấn đề đã được làm sáng tỏ, giáo viên và học sinh cần tìm kiếm giải pháp và xây dựng kế hoạch thực hiện Đây là giai đoạn quan trọng trong quá trình tư vấn Sau khi đề xuất giải pháp, cần giúp học sinh hình dung về tương lai và kết quả tinh thần của các lựa chọn Đồng thời, xác định những hành động cụ thể mà học sinh có thể thực hiện để cải thiện tình hình và cùng nhau ưu tiên các giải pháp khả thi.
Kết quả của giai đoạn này là việc lựa chọn các giải pháp tối ưu Giáo viên và học sinh cùng lập kế hoạch hành động để thực hiện các giải pháp, bao gồm xác định mục tiêu, phương pháp thực hiện, thời gian và người chịu trách nhiệm Học sinh cần nhận thức rõ trách nhiệm của mình trong việc tích cực tham gia giải quyết vấn đề, thực hiện kế hoạch đã đề ra, đồng thời nhận được sự động viên từ giáo viên để vượt qua khó khăn và giải quyết vấn đề hiệu quả.
1.1.6.3 Giai đoạn kết thúc tư vấn, hỗ trợ
Trước khi đưa ra quyết định kết thúc quá trình tư vấn, hỗ trợ học sinh hoặc là tiếp tục, giáo viên thực hiện hai công việc sau:
(1) Đánh giá kết quả thực hiện tư vấn, hỗ trợ học sinh
(2) Theo dõi sự tiến bộ của học sinh
Sau khi học sinh thực hiện kế hoạch giải pháp, giáo viên cần đánh giá kết quả dựa trên các mục tiêu đã đề ra Cần xác định học sinh đã giải quyết vấn đề gì, học được những gì và sử dụng nguồn lực hỗ trợ nào để đạt được kết quả Giáo viên nên ghi nhận những tiến bộ, dù nhỏ, để khuyến khích học sinh Quan trọng là cần có thời gian cho sự thay đổi dần dần, vì vậy giáo viên cần kiên nhẫn Nếu học sinh chưa hoàn thành nhiệm vụ, thay vì trách móc, giáo viên nên tìm hiểu nguyên nhân và đưa ra hướng khắc phục phù hợp.
Khi học sinh đối diện và giải quyết khó khăn, giáo viên cần theo dõi trực tiếp hoặc gián tiếp để hỗ trợ kịp thời Dù học sinh đã cải thiện, việc theo dõi trong các tình huống tương tự vẫn quan trọng để tư vấn hiệu quả Khi học sinh đã tự kiểm soát và ứng phó thành công, giáo viên có thể kết thúc quá trình hỗ trợ.
Một số kĩ năng tư vấn, hỗ trợ học sinh trong hoạt động giáo dục và dạy học
Các kĩ năng tư vấn, hỗ trợ mà giáo viên có thể sử dụng linh hoạt trong quá trình trợ giúp học sinh gồm:
Sơ đồ 1.5.Các kĩ năng tư vấn, hỗ trợ cơ bản 1.1.7.1 Kĩ năng lắng nghe
Khả năng của giáo viên trong việc tập trung chú ý và thấu hiểu suy nghĩ, cảm xúc cũng như vấn đề của học sinh là rất quan trọng Điều này không chỉ giúp học sinh cảm thấy được quan tâm mà còn tạo ra những phản hồi phù hợp, từ đó khuyến khích sự chia sẻ và kết nối giữa giáo viên và học sinh.
* Tầm quan trọng của kĩ năng:
- Làm cho học sinh cảm thấy được tôn trọng, thấy mình có giá trị
- Góp phần xây dựng mối quan hệ tin tưởng, thân thiện giữa giáo viên và học sinh
- Cho phép học sinh giải tỏa cảm xúc, giảm căng thẳng
- Khuyến khích học sinh chia sẻ nhiều thông tin
*Chỉ dẫn thực hiện kĩ năng:
Giáo viên có thể khích lệ học sinh thông qua các biểu cảm phi ngôn ngữ, như gật đầu, nghiêng người về phía học sinh, duy trì giao tiếp bằng mắt, sử dụng giọng nói nhẹ nhàng, giữ khoảng cách phù hợp và thực hiện im lặng tích cực Những hành động này không chỉ tạo ra một môi trường học tập thân thiện mà còn khuyến khích sự chia sẻ và tương tác của học sinh.
Đón nhận và thấu hiểu cảm xúc của học sinh là điều quan trọng, đặc biệt khi họ chia sẻ những sự kiện và suy nghĩ của mình Việc này cần được thực hiện mà không có sự phán xét hay bình luận, nhằm tạo ra một môi trường an toàn và hỗ trợ cho học sinh.
- Sử dụng những câu nói thể hiện sự khích lệ, động viên học sinh (như cô/thầy hiểu, à, ra thế, cô/thầy đang nghe em đây….)
Lắng nghe trong giáo dục không chỉ là việc tiếp nhận thông tin một chiều, mà còn cần sự tương tác giữa giáo viên và học sinh Để nâng cao hiệu quả lắng nghe, giáo viên nên áp dụng các kỹ thuật lắng nghe tích cực như phản hồi cảm xúc và phản hồi nội dung Những kỹ thuật này giúp học sinh cảm nhận được sự thấu hiểu và đồng cảm từ giáo viên với câu chuyện và vấn đề của mình.
Ví dụ: Học sinh phàn nàn “Tại sao mẹ lại không cho em đi sinh nhật bạn trong lớp nhỉ? Mẹ định giam cầm em trong nhà mãi sao?”
Giáo viên nhận thấy rằng học sinh đang cảm thấy bực bội và thất vọng vì không được mẹ cho phép tham gia sinh nhật bạn trong lớp.
1.1.7.2 Kĩ năng đặt câu hỏi
Khả năng của giáo viên trong việc sử dụng các dạng câu hỏi để thu thập thông tin từ học sinh là rất quan trọng Điều này không chỉ giúp làm sáng tỏ những vấn đề chưa rõ mà còn khuyến khích học sinh tự bộc lộ suy nghĩ và cảm xúc của bản thân.
* Các dạng câu hỏi: Có hai dạng câu hỏi cơ bản gồm câu hỏi đóng và câu hỏi mở
✔ Câu hỏi đóng là câu hỏi đưa đến câu trả lời cụ thể, ngắn: “có” hoặc
Câu hỏi dạng “không”; “đúng” hoặc “sai” mặc dù ít hiệu quả hơn, nhưng vẫn rất cần thiết để thu thập thông tin nhanh chóng và cụ thể, đồng thời giúp kết thúc những câu chuyện dài dòng và tản mạn.
Ví dụ: “Em có tức giận khi bạn ấy tỏ ra coi thường em không?”
Câu hỏi mở là công cụ hiệu quả trong tư vấn và hỗ trợ, giúp thu thập thông tin phong phú và cụ thể Loại câu hỏi này khuyến khích học sinh chia sẻ nhiều hơn về cảm xúc và suy nghĩ cá nhân Thông thường, câu hỏi mở bắt đầu bằng các từ như “thế nào?”, “khi nào?” hoặc kết thúc bằng “ra sao”, “như thế nào”.
Ví dụ: “Quan hệ của em với bố như thế nào?”; “Việc chơi thể thao có ý nghĩa gì với em?”
Bài viết đề cập đến các dạng câu hỏi khác nhau để khám phá nhận thức, cảm xúc, hành vi và nguyên nhân trong cuộc sống của cá nhân Các câu hỏi nhận thức như “Em nghĩ như thế nào về việc làm của bản thân mình?” giúp người hỏi hiểu rõ hơn về suy nghĩ của người được hỏi Câu hỏi cảm xúc như “Em cảm thấy thế nào khi bị bạn bè xa lánh?” tìm hiểu cảm xúc và phản ứng của cá nhân trước tình huống xã hội Câu hỏi hành vi “Em sẽ làm gì sau khi nhận ra sai lầm của bản thân?” khuyến khích sự tự phản ánh và hành động tích cực Cuối cùng, câu hỏi nguyên nhân “Điều gì khiến em bỏ học mấy tiết hôm thứ ba vừa rồi?” giúp xác định lý do và động lực dẫn đến hành vi cụ thể.
* Chỉ dẫn thực hiện kĩ năng:
- Giáo viên vận dụng linh hoạt các dạng câu hỏi để tìm hiểu thông tin về học sinh và đặt câu hỏi đúng lúc, đúng thời điểm
Để giúp học sinh hiểu rõ hơn về sự kiện, giáo viên cần đặt câu hỏi theo lôgic và tư duy của các em Đầu tiên, giáo viên hướng dẫn học sinh mô tả hiện trạng bằng cách trả lời câu hỏi "như thế nào?" Tiếp theo, giáo viên yêu cầu học sinh phân tích và giải thích nguyên nhân của hiện trạng đó Cuối cùng, học sinh cần trả lời câu hỏi về vấn đề chính là gì.
- Nên sử dụng câu hỏi mở để thu thập thông tin về sự kiện (cái gì?); quá trình hay cảm xúc (như thế nào?), nguyên nhân (vì sao?)
Sử dụng câu hỏi giả định tích cực như "Nếu thì " hoặc câu hỏi phép lạ như "Nếu có một điều ước, em ước gì?" có thể giúp hướng học sinh đến sự thay đổi tích cực Những câu hỏi này khuyến khích học sinh suy nghĩ về tương lai và những điều tốt đẹp, từ đó tạo động lực cho sự phát triển cá nhân.
* Những điều cần tránh khi sử dụng câu hỏi:
- Hỏi nhiều câu hỏi “Tại sao”
- Hỏi tới tấp, nhiều câu hỏi cùng lúc
- Câu hỏi mang tính chất suy diễn
Khái niệm về khả năng giáo viên đặt mình vào vị trí của học sinh là rất quan trọng, giúp họ hiểu biết sâu sắc và đầy đủ về các vấn đề cũng như tâm tư, tình cảm của học sinh Điều này không chỉ tạo ra sự kết nối giữa giáo viên và học sinh mà còn giúp các em tự tin hơn trong việc đối diện và giải quyết những khó khăn của mình.
* Tầm quan trọng của kĩ năng:
Giúp giáo viên hiểu rõ suy nghĩ và cảm xúc của học sinh, từ đó tạo ra sự kết nối sâu sắc hơn giữa giáo viên và học sinh Điều này không chỉ nâng cao khả năng giảng dạy mà còn hỗ trợ học sinh phát triển toàn diện hơn.
Việc giúp học sinh cảm thấy được lắng nghe và thừa nhận là rất quan trọng, vì điều này góp phần xây dựng mối quan hệ tin tưởng và thân thiện giữa giáo viên và học sinh.
* Chỉ dẫn thực hiện kĩ năng:
Giáo viên cần đặt mình vào vị trí của học sinh để thấu hiểu những sự kiện, suy nghĩ và cảm xúc mà các em đang trải qua Việc này giúp giáo viên nắm bắt được tâm tư của học sinh, từ đó tạo ra môi trường học tập thân thiện và hỗ trợ hơn.
