Âm giới biểu tượng vũ trụ luận tang ma người Mường1 (Nguồn: Đinh Hồng Hải, “Âm giới biểu tượng vũ trụ luận tang ma người Mường,” Tạp chí Văn hóa dân gian số 2, 2013 ISSN: 0866-7284) Cùng với nghi lễ hoạt động có liên quan đến vịng đời người sinh đẻ, trưởng thành, kết hôn, tang ma hoạt động có tính lễ nghi quan trọng đời người Do tính chất đặc biệt quan trọng nó, tang ma trở thành phần thiếu nghi lễ vòng đời người tộc người khắp nơi giới Tang ma nghi lễ mà người thân cộng đồng tiễn đưa người cố (hay linh hồn họ) đến cõi vĩnh Theo Accurate and Reliable Dictionary,2 tang ma (funeral) có nghĩa sau: Các nghi lễ trang trọng sử dụng việc ứng xử với người chết hình thức mai táng chơn cất, hoả táng hình thức khác, dạng nghi lễ tưởng niệm trọng thể Tiến trình tham dự vào nghi lễ mai táng người chết thông qua số loại hình diễn xướng dành cho tang lễ Bài cúng/điếu văn tang lễ (sermon) Loại nghi lễ phức tạp có khác biệt lớn văn hố, tơn giáo, tộc người, tuỳ thuộc quan niệm họ vào cõi vĩnh Cõi vĩnh ‘thế giới bên kia’ - giới mà người chết linh hồn họ tồn vĩnh viễn sau chết, tạm dùng thuật ngữ chung âm giới.3 Do tộc người, tơn giáo hay văn hố có cách thể riêng tang ma, phụ thuộc vào quan niệm văn hoá chủ thể, nên quan niệm âm giới khác biệt Chẳng hạn, người phương Tây tin vào Thiên chúa cầu mong sau chết linh hồn họ lên Thiên đàng sống bên cạnh Đức Chúa Giê-su (về bên Chúa) Trong khi, người dân châu Á theo Phật giáo mong muốn lên cõi Niết bàn Đức Phật, đầu thai (theo quan niệm luân hồi) vào pháp giới tốt đẹp cõi Phật, cõi Trời, cõi Người, tránh bị đày đoạ cõi Atula, Ngạ quỷ, Súc sinh hay Địa ngục Những người Hồi giáo Ả Rập lại mong sau chết bên thánh Ala họ, Có thể nói âm giới giới mang tính biểu tượng thể âm giới thông qua tang lễ tạo nên vô số biểu tượng Tính biểu tượng mơ quan niệm hoạt động sống chủ thể văn hố Vì vậy, muốn tìm hiểu tang ma hay quan niệm âm giới văn hoá hay tộc người cần phải xét đến quan niệm vũ trụ luận (cosmology) tộc người hay văn hố Bỏ qua ý nghĩa sử dụng cho khoa học tự nhiên, tập trung vào ý nghĩa xã hội thuật ngữ vũ trụ luận, đặc biệt vai trị tơn Bài viết thực sở đề tài khoa học Quỹ khoa học & công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) tài trợ, nhân tác giả xin chân thành cảm ơn Accurate and Reliable Dictionary tạm dịch Từ điển Chính xác Tin cậy Một từ điển trực tuyến có uy tín http://ardictionary.com/Funeral/7005 Xem thêm: Đinh Hồng Hải, Âm giới Thập điện Diêm vương văn hố Việt Nam, Tạp chí văn hố dân gian số 5, 2005 Theo Từ điển Merriam Webster vũ trụ luận là: 1- a)Một nhánh lý thuyết siêu hình có mối liên hệ với chất tự nhiên vũ trụ; b) Một lý thuyết hay học thuyết mô tả đặt tự nhiên vũ trụ 2- Một nhánh thiên văn học có mối liên hệ với nguồn gốc, cấu trúc, mối quan hệ thời-khơng gian vũ trụ http://www.merriamwebster.com/dictionary/cosmology Cịn theo Bách khoa thư Triết học Đại học Standford vũ trụ luận “những cố gắng người việc tìm hiểu ý nghĩa vũ trụ với học thuyết vũ trụ Hơn thế, quan niệm thần linh thường đóng vai trị trung tâm học thuyết vũ trụ.” http://plato.stanford.edu/search/searcher.py?query=religious+cosmology giáo, tín ngưỡng Theo đó, vũ trụ luận quan niệm cách lý giải người vũ trụ Do quan niệm vũ trụ luận văn hoá, tộc người khác biệt phức tạp nên thống kê cách đầy đủ Vì vậy, sâu tìm hiểu trường hợp Trong nội dung viết này, xin sâu tìm hiểu quan niệm vũ trụ luận người Mường, mối quan hệ với khái niệm âm giới đề cập trên, thể tang ma họ Qua tìm hiểu tính biểu tượng vũ trụ luận người Mường mối quan hệ với văn hố Mường nói chung hành vi ứng xử mang tính biểu tượng người khuất thơng qua tang lễ nói riêng Quan niệm Âm giới văn hoá Việt Nam5 Âm giới quan niệm tồn hầu hết văn hóa từ cổ đại, trung đại, cận đại đến đại Đây không quan niệm sống chết, mất, thể xác linh hồn mà cịn phản ánh nhân sinh quan, vũ trụ quan đời sống tinh thần người Xa hơn, cịn thể nét đặc trưng văn hóa Đây dạng biểu đặc biệt hoạt động tinh thần tồn đời sống người Con người nhiều văn minh giới biểu tượng hóa, hệ thống hóa khái qt hóa tồn dương gian âm giới họ thành vũ trụ với tầng: Tầng nơi tồn vĩnh viễn người "chết đẹp" với vị thần họ Nơi thường gọi tên đẹp đẽ thiên đường, cõi niết bàn, chốn cực lạc, Tầng thứ hai nơi người sống Tầng xem "nơi trung chuyển đời sống thực"6 người để lên thiên đường hay xuống địa ngục Vì vậy, kết việc làm thực tạo hệ cho “đời sống vĩnh hằng” họ thiên đường hay địa ngục tương lai Trong lịch sử Việt Nam, tín ngưỡng âm giới tồn văn hoá dân gian tộc người qua biểu vũ trụ quan tầng: trời - người - địa ngục hai giới: Âm giới dương Sau tiếp nhận văn hoá Trung Hoa với thâm nhập mạnh mẽ Đạo giáo, tín ngưỡng âm giới người Việt chia làm ba hướng phát triển riêng biệt: - Hướng cung đình hố (thờ trời - tế giao Dạng tín ngưỡng nhà vua triều đình độc chiếm); - Hướng tơn giáo hố (theo mơ hình Đạo giáo cuả người Trung Hoa); - Hướng gia đình hố (tức tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên) Cho tới nay, tín ngưỡng âm giới theo hướng cung đình hố khơng cịn tồn Hình bóng nó, cịn, dạng biến thái hội đền Hùng, nơi vị lãnh đạo cao cấp nhà nước (Chủ tịch nước) hành lễ ngày Giỗ Tổ 10/3 Âm lịch Tuy nhiên, hoạt động khác xa với nghi lễ mang tính cung đình xưa lễ tế giao mà Vua triều Nguyễn cử hành cách nửa kỷ mang tính “gia đình” “cung đình.” Tín ngưỡng âm giới theo hướng tơn giáo hố với mơ hình Đạo giáo Trung Hoa có lịch sử phát triển phức tạp Về bản, hướng phát triển hưng thịnh suy tàn theo tồn vong Đạo giáo Trung Hoa Việt Nam Giai đoạn hưng thịnh vào khoảng kỷ 15-16 với nhiều Đạo Quán tiếng Linh Tiên Quán, Hưng Thánh Quán, Hội Linh Quán, tới cuối kỷ 16, Đạo Quán dần bị thu hẹp bị xoá sổ Một số bị Phật giáo hoá thành chùa chùa Mui, chùa Sổ (ở Hà Tây cũ) Các vị thần, thánh Đạo giáo đưa vào thờ Xem thêm chi tiết sách tác giả: Những biểu tượng đặc trưng văn hoá truyền thống Việt Nam, mục: Thập điện tr 207-226 Quan niệm "sống gửi thác về"cho rằng: Cuộc sống tam thời sống sau chết sống vĩnh chùa gọi tên Tam Thanh biến thành Tam Thánh, Quan Ngun Sư biến thành Quan Cơng hay Đức Ơng, Ngọc Hoàng Đại Đế biến thành Ngọc Hoàng, Cho tới nay, âm giới theo hướng tồn cách mờ nhạt bên cạnh phát triển mạnh mẽ Phật giáo (các hướng tơn giáo hố theo mơ hình Thiên Chúa giáo hay Hồi giáo phổ biến đề cập đến chuyên khảo khác) Sự phát triển tín ngưỡng âm giới Phật giáo kết hợp đặc biệt tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên thờ Phật người Việt Có thể coi tượng dân gian hoá Phật giáo hay Phật giáo hố tín ngưỡng dân gian Ngồi biểu tín ngưỡng âm giới mà chúng tơi thống kê Việt Nam, tín ngưỡng âm giới biểu trạng thái đặc biệt: giới âm hồn Đây giới đối lập với giới thực tại/thế giới hữu hình/thế giới mà người sống Thế giới âm hồn không thuộc âm phủ (tầng dưới) hay thiên đàng (tầng trên) mà giới riêng linh hồn rời thể xác Theo đó, linh hồn có sức mạnh siêu nhiên nên điều khiển người âm giới dương Những âm hồn không định danh cách cụ thể tôn giáo nên người Việt gọi chung người cõi âm Trong tín ngưỡng dân gian người Việt, người cõi âm bao gồm vong linh ông bà tổ tiên, gì, chú, bác thuộc thành phần xã hội, người phù hộ cho cháu họ giáng hoạ cho họ Đây dạng tín ngưỡng vừa mang tính gia đình vừa mang tính xã hội với nhiều nghi lễ hoạt động tín ngưỡng liên quan đến văn hoá xã hội người Việt Hiện dạng tín ngưỡng phát triển mạnh mẽ có biến đổi hết lớn, nhiên, dạng tín ngưỡng không nằm nội dung nghiên cứu nên chúng tơi tìm hiểu chun khảo khác Âm giới vũ trụ luận người Mường Cùng có tảng văn hố nhóm ngôn ngữ Việt-Mường nên biểu quan niệm âm giới vũ trụ luận người Mường đáng để đặt mối quan tâm Điều PGS Từ Chi chứng minh qua việc tìm hiểu cội nguồn văn minh Việt-Mường dựa hoa văn cạp váy người Mường Trong bối cảnh nay, thành tố văn hoá truyền thống người Việt bị mai nhanh chóng, chí nhiều thành tố bị xố sổ việc tìm hiểu cội nguồn văn hố Mường cách thức tốt để tìm thấy “hình bóng” tổ tiên người Việt từ hàng nghìn năm trước Giống nhiều tộc người khác Việt Nam giới, âm giới quan niệm người Mường nơi linh hồn cư ngụ sau rời khỏi thể xác Việc cử hành tang lễ hình thức “hướng dẫn” linh hồn đến âm giới khơng cịn nơi trú ngụ dương Và nghệ thuật diễn xướng (mà cụ thể mo Mường) công cụ quan trọng để thực hành nghi lễ Theo PGS Từ Chi: “Nếu thực, nghĩ, khái niệm “linh hồn” hạt nhân tư tưởng tôn giáo, tang lễ phải biểu rõ nét khái niệm Vì ma chay khơng phải giải pháp cao cuối - giải pháp tối chung – mà cộng đồng người sống đưa để khuôn xếp số phận linh hồn thành viên Theo dõi diễn biến tang lễ, thông qua đường nước bước hồn người chết, biết số vùng thuộc vũ trụ ” (Từ Chi, 1996, tr 11-17) Rõ ràng đường linh hồn đường giúp tìm hiểu vũ trụ luận theo quan niệm tộc người nói chung người Mường nói riêng Xem: Từ Chi, “Hoa văn cạp váy, hoa văn hình học,” Góp phần nghiên cứu văn hố tộc người, Nhà xuất Văn hố thơng tin, Hà Nội 1996 Theo quan niệm tồn hầu hết tộc người văn hoá, người có linh hồn, cư ngụ thể xác sống rời bỏ thể xác người tắt thở.8 Do đó, điểm khởi đầu hành trình linh hồn để “trở với cát bụi” người trút thở cuối Sau đó, linh hồn đến giới khác Cái giới khác nơi mà bàn đến, vũ trụ quan tộc người đối tượng mà đặt mối quan tâm âm giới Như vậy, âm giới bao gồm nơi tốt đẹp khơng tốt đẹp, giới mà linh hồn trú ngụ sau rời thể xác Trong quan niệm vũ trụ luận người Mường vũ trụ hệ thống “ba tầng, bốn giới.” Vũ trụ PGS Từ Chi mô sau: H1 Vũ trụ luận người Mường Theo đó, “1 Hệ thống vũ trụ “ba tầng-bốn giới” người Mường lấy mường Pưa, giới người sống, làm trung tâm, đường xuất phát từ đây, giới khác qui tụ Tuy khơng gian hữu hạn cả, giới lại có chất riêng, đó, thơng thương giới bị hạn chế Mường Pưa giới tự nhiên, “cõi sống” người Mường Mường Pưa tín, vốn thơng thương với mường Pưa, giới tự nhiên, thấp Mường Klơi (mường Trời) giới siêu nhiên hoàn chỉnh nhất: thời gian vô tận Mường Vua Khú, mang nặng tính chất cổ tích tơn giáo, giới siêu nhiên Vượt qua ranh giới giới tự nhiên giới siêu nhiên, phải có mơi giới pháp thuật” (Từ Chi, tr 24-25) Sự môi giới pháp thuật đóng vai trị yếu tố định để hình thành nên tơn giáo-tín ngưỡng mà tang ma q trình mơ cụ thể Chúng tơi trở lại với vấn đề tìm hiểu mo Mường chuyên mục sau Có thể thấy quan niệm vũ trụ ba tầng người Mường dạng thức phổ biến nhiều văn hoá nhiều tộc người giới, dạng quan niệm sơ khai vũ trụ luận Hầu hết tộc người Việt Nam người Việt/Kinh, người Thái, người Ba-na, người Cơtu, người Bru-Vân Trong tiếng Anh, chữ spirit vừa có nghĩa tinh thần (của người sống) vừa linh hồn (của người khuất) Kiều, có quan niệm vũ trụ luận tương tự Một số tộc người đa số có trình độ phát triển cao Kinh, Chăm, Kh’mer ảnh hưởng tôn giáo, thiên văn học, triết học, đến từ Ấn Độ Trung Hoa khiến cho quan niệm vũ trụ luận họ biến đổi nhiều Mặc dù vậy, quan niệm vũ trụ ba tầng không thay đổi với tầng Trời thần thánh; Tầng giới người sống gọi trần gian hay dương thế; Tầng cõi âm, âm phủ,cõi ma,thế giới ma Đây vũ trụ mang tính ước lệ tính biểu tượng Tính biểu tượng9 vũ trụ luận người Mường Mặc dù hầu hết người nhiều nhắc tới nghĩ tới linh hồn có nhiều nghiên cứu đề cập đến đối tượng Tuy nhiên, thực tế chưa xác định cách cụ thể linh hồn Bởi theo nguyên tắc khoa học thực nghiệm linh hồn không/chưa phải vật thể hay thành tố cụ thể để đem cân-đong-đo-đếm Do khơng có loại linh hồn thể khí, thể lỏng, hay thể rắn để xác định tồn điều kiện khoa học Những quy ước có đề cập đến linh hồn tơn giáo, tín ngưỡng văn hố mang tính ước lệ tính biểu tượng Vì vậy, vũ trụ luận nguời Mường vũ trụ mang tính biểu tượng Vì lý mà biểu tượng giới âm/dương quan niệm giới Ma giới Người người Mường xếp cách tương đối theo chiều ngang - dưới, chiều dọc - hai bên: H2 biểu tượng hai giới người Mường (minh họa Từ Chi) Đây dạng quan niệm trần – âm vậy, dương – âm phổ biến Việt Nam Có nghĩa bên cạnh (hoặc bên dưới) giới mà người sống có giới khác giống “bản âm bản” sống thực Quan niệm tồn từ lâu đời thể giai đoạn với tượng phổ biến “đốt vàng mã.” Hiện tượng đốt vàng mã với đủ loại sản phẩm dành cho ‘người âm” hệt sống “trên trần” với nhà lầu, xe hơi, du thuyền, tivi, tủ lạnh, xe máy, Bên cạnh ý nghĩa tính từ biểu tượng, “tính biểu tượng” cịn đặc trưng triết học hình mẫu biểu tượng (symbolic forms), mối quan tâm đến dạng thức "nguyên thủy" mô tả giới dạng thức văn hoá cao phức tạp Xem thêm: Ernst Cassirer, The phylosophy of symbolic forms, Yale university Press 1971 cho thấy quan niệm giới âm người sống tạo nên Theo chúng tơi, minh chứng hữu hình giới vơ hình, biểu đạt giới biểu tượng H3 Nhà lầu, xe hơi, dành cho “người âm.” Ảnh: TG Như vậy, tính biểu tượng quan niệm hai giới (âm dương) rõ ràng dễ hiểu Tuy nhiên, quan niệm vũ trụ ba tầng phức tạp có tách bạch hai phần tốt xấu âm giới (giống dương thế) mà đại diện cụ thể mường Klơi/Trời mường Pưa tín Nhưng lại có hai phần đó? Đây câu hỏi khơng dễ trả lời Theo chúng tơi, phân chia dựa quy luật nhân-quả10 tốt xấu vốn tồn xã hội Trong xã hội ln có người thiện - kẻ ác, người thật - kẻ gian manh, người trung thành - kẻ phản bội, Các cặp đối lập thường song hành tồn người “cùng thời” chết khoảng thời gian Vậy hai loại người khác hẳn dĩ nhiên khơng thể có kết cục giống từ giã cõi đời: Kẻ gieo nhân thiện gặp ngọt, kẻ gieo nhân ác gặp đắng Rốt cuộc, phải có hai phần đối lập âm giới để đưa linh hồn “đối lập” nói vào “cư ngụ” hai nơi khác Mường Trời mường Pưa tín 10 Quy luật nhân-quả Phật giáo nhấn mạnh nhiều khía cạnh khơng phải quy luật có Phật giáo Trên thực tế tồn hầu hết văn hoá dựa quan niệm tốt-xấu Chẳng hạn người Việt quan niệm “ở hiền gặp lành” hay “thiện giả thiện báo-ác giả ác báo” biểu cụ thể hai phần đối lập này, chúng biểu tượng trọng tâm vũ trụ luận người Mường bên cạnh giới thực người sống Dưới góc nhìn cấu trúc, vũ trụ luận người Mường mơ cặp đối lập văn hoá tộc người Trong chuyên mục đây, xin làm rõ thêm nội dung qua nghệ thuật diễn xướng Mo Mường Tính biểu tượng mo11 vũ trụ luận người Mường Để tìm hiểu tính biểu tượng nghệ thuật diễn xướng mo Mường, cần đặt trường lý thuyết phù hợp trường lý thuyết mà sử dụng q trình diễn ngơn 12 hệ thống ký hiệu sử dụng ngôn từ mà Pộ Mo sử dụng Hệ thống ký hiệu yếu tố tạo nên cấu trúc đặc biệt mo mà giá trị nhiều nhà nghiên cứu Vương Anh, Cao Huy Đỉnh, Nguyễn Đức Từ Chi, Jeanne Cuisinier, đánh giá cao, chí, cịn xếp vào loại hình “sử thi sáng thế” Việt Nam Chính q trình diễn ngơn, hệ thống ký hiệu cấu trúc đặc biệt nói kiến tạo nên vũ trụ luận người Mường nghệ thuật ngôn từ sử dụng mo Mường Cấu trúc đặc biệt mo Mường giúp cho Pộ Mo dựa vào để thực mo riêng họ thủ pháp nghệ thuật diễn xướng Chính mà mo khơng hồn tồn giống nhau, dài ngắn khác nhau, có nhiều dị khác nhau, Nói cách ví von, cấu trúc đặc biệt mo Mường phần “xương” ngôn từ (thông qua diễn ngôn Pộ Mo) phần “thịt” cấu tạo nên “cơ thể” mo Để hiểu rõ phân tích nói trên, cần đặt đối tượng góc nhìn cấu trúc luận 13 Theo đó, “cấu trúc luận “lược quy hình thức diễn ngơn vào hệ thống kí hiệu”, quan niệm hệ thống ngơn ngữ có tính tự trị, kí hiệu vật định khơng có mối liên hệ tất yếu nào, kí hiệu ngơn ngữ có nghĩa đối lập với kí hiệu khác hệ thống khơng phải quy chiếu thực.”14 Dựa vào cấu trúc luận xác định cấu 11 Từ MO tiếng Mường có nhiều nghĩa: 1) Danh từ loại giáo sĩ chuyên hành lễ đám tang 2) Danh từ lễ ca mà bố Mo phải xướng lên trình hành lễ Lưu ý: người Mường không gọi “thầy Mo” nhiều người lầm tưởng, mà gọi Pộ Mo (bố Mo) hay Ơơng Mo (ông Mo) 3) Động từ hành động xướng lễ ca nói Để tránh nhầm lẫn, từ MO dùng theo nghĩa chúng tơi viết hoa (Mo), cịn dùng theo hai nghĩa sau chúng tơi khơng viết hoa (mo) Theo Từ Chi 12 Diễn ngôn thuật ngữ quan trọng ngôn ngữ học, văn học nghệ thuật học Phạm vi sử dụng thuật ngữ rộng phức tạp nên đưa cách lý giải dễ hiểu sau: Quan niệm R Barthes diễn ngôn không bó hẹp ngơn ngữ mà mở rộng đến hệ thống kí hiệu khác Ơng nói: diễn ngơn viết ra, thể hình thức chụp ảnh, phóng sự, thể thao, quảng cáo; với tư cách diễn ngôn, văn chương tạo thành biểu đạt, biểu đạt; tư cách hình thức, lối viết, biểu đạt trở thành diễn ngôn Ở chỗ khác, R Barthes cịn giải thích: khái niệm diễn ngơn tương tự với văn ngôn ngữ học nghiên cứu Mỗi diễn ngơn bao gồm đoạn lời nói hữu tận ), tạo thành thể thống xét từ quan điểm nội dung, truyền đạt với mục đích giao tiếp thứ cấp, có tổ chức nội phù hợp với mục đích này, đoạn lời gắn bó với nhân tố văn hố khác nữa, ngồi nhân tố có quan hệ đến thân ngôn ngữ.”Xem: Trần Thiện Khanh, Bước đầu nhận diện diễn ngôn, diễn ngôn văn học, diễn ngôn thơ, trong: http://lyluanvanhoc.com/?p=2167 13 Cấu trúc luận (structuralism) hệ hình (paradigm) lý thuyết có liên quan chặt chẽ đến ký hiệu học, ngôn ngữ học, nhân học, văn học, nghệ thuật học, hình thành cách kỷ phát triển mạnh mẽ suốt kỷ qua với tên tuổi tiếng Ferdinand des Sausure, Charles Sander Peirce, Roman Jakobson, Roland Barthes, Michael Foucault, Mặc dù có nhiều tranh luận xoay quanh hệ thống lý thuyết tác động ảnh hưởng phạm vi tồn giới Góc nhìn mà chúng tơi đặt mối tương quan hệ thống ký hiệu, ngơn ngữ, văn hố đặt hệ hình mà nhà cấu trúc luận sử dụng 14 Xem: Trần Thiện Khanh, Bước đầu nhận diện Bđd trúc mo (cũng cấu trúc thần thoại 15 hay sử thi sáng thế) có quy luật riêng Vì vậy, nhà nghiên cứu dựa vào để tìm hiểu, phân tích đốn dị tương đương thể loại Trên thơng tin tóm lược trường lý thuyết mà chúng tơi sử dụng q trình tìm hiểu vũ trụ luận người Mường sở phân tích nghệ thuật ngơn từ sử dụng mo Mường, qua làm rõ số chi tiết tính biểu tượng mo Mường Theo nội dung mo, sau rời khỏi thể xác, linh hồn bắt đầu hành trình đến âm giới dẫn dắt Pộ Mo qua nhiều trường đoạn khác bối cảnh khác “Cuốn phim quay chậm” bắt đầu với Đẻ đất đẻ nước16 tiếp ba chuyến quan trọng tới mường Ma gặp gỡ người thân qua đời gọi “nhịm họ,” tới nơi “chơn rau cắt rốn” gọi “nhòm mường” chuyến thứ ba lên mường Trời Sau hoàn tất “thủ tục” chuyến này, linh hồn vĩnh viễn tồn giới bên 17 Với “vật thể không xác định” linh hồn không gian không phần “mông lung” mường Ma hay mường Trời, rõ ràng, “diễn tả” hình ảnh điều khó Đây ngun để loại hình nghệ thuật diễn xướng có tên gọi “mo” đời phát triển rực rỡ văn hố người Mường, có mo hội đủ khả diễn ngôn cho nghệ thuật ngôn từ mo Mường Chúng nhấn mạnh đến yếu tố nghệ thuật ngơn từ mo Mường thực tế loại hình diễn xướng có đóng góp nhạc khí giai điệu mo yếu tố quan trọng tạo nên giá trị bất hủ mo Mường nội dung mo Có thể nói, mo Mường diễn ngơn quan trọng hình thành vũ trụ luận người Mường yếu tố cấu thành mo bất hủ tính biểu tượng Có thể tóm tắt q trình biểu tượng hố mo Mường để hình thành nên vũ trụ luận người Mường thông qua cặp đối lập hệ thống cấu trúc mo Mường sau: Yếu tố thực Yếu tố ảo Con người Ma Thế giới thực/dương Âm giới Mo Diễn ngơn mo Tang lễ Tính biểu tượng nghi lễ Thế giới quan Vũ trụ luận Các cặp đối ngẫu cấu trúc mo Mường Tính biểu tượng mo Mường không biểu qua ngơn từ thành tố khơng nhìn thấy (invisible) mà cịn thể qua thành tố nhìn thấy (visible) Đó “thức ăn, nước uống, nón, gậy đường, gà báo thức,” đặc biệt “lá phướn ghi tên họ quê quán người chết” coi “chứng minh thư linh hồn” (Từ Chi tr 33-34) Cũng loại hình nghệ thuật diễn xướng khác, mo Mường khơng có lời thoại, lời kể, hay lời hát mà minh hoạ “đạo cụ” dành riêng cho chúng Dĩ nhiên, đạo cụ mơ dụng cụ có thực đời sống của người chúng hình ảnh tượng trưng hình nhân mạng, hay tiền âm phủ, Đây “ý thức nhân người Mường xâm nhập vào giới siêu 15 Xem “Cấu trúc thần thoại” Claude Levi-Strauss, Structural anthropology, Basic Books, New York 1963 p.206-231 16 "Đẻ đất đẻ nước" tác phẩm thơ dân gian đồ sộ kho tàng văn học cổ Việt Nam, cấu trúc chặt chẽ, có yếu tố lịch sử thần thoại mang đậm màu sắc tượng trưng, biểu sáu kiện lớn dân tộc Mường: hình thành đất nước, người; xây dựng sở vật chất, văn hố; thu xếp cơng việc gia đình; lo việc nước, xung đột, chiến cơng; bảo vệ lãnh thổ hồn chỉnh chế độ cai trị." Đẻ đất đẻ nước" khắc hoạ bước phát triển ban đầu dân tộc Mường Theo http://daitudien.net 17 Xem chi tiết phần mô tả Từ Chi, tlđd tr.30 nhiên”(Từ Chi, tr.34) Rõ ràng, vũ trụ luận người Mường mô giới siêu nhiên chất liệu để xây dựng lên lại chất liệu có thực giới tự nhiên Dĩ nhiên, giới siêu nhiên kiến tạo thiếu yếu tố định, tính biểu tượng Thay lời kết Trên nghiên cứu bước đầu chúng tơi q trình tìm hiểu âm giới biểu tượng vũ trụ luận tang ma người Mường thông qua hoạt động nghi lễ đặc biệt: tang ma Trong bối cảnh “trăm hoa đua nở” quan niệm âm giới hàng nghìn loại dịch vụ dành cho tang ma Việt Nam, việc xác định “đường đi” cho linh hồn người thân cố gia đình việc khó khăn Bên cạnh khó khăn đối tượng hướng đến mang tính biểu tượng nên khó xác định linh hồn, âm giới, khó khăn khác “bối cảnh hậu đại” 18 tác động khoa học công nghệ, văn hố, từ bên ngồi du nhập vào Việt Nam nói chung tộc người thiểu số người Mường nói riêng Vì vậy, việc bảo tồn phát huy giá trị văn hoá truyền thống mo tang lễ người Mường việc làm cần thiết Công việc khơng nhằm bảo lưu giá trị văn hoá truyền thống đặc sắc tộc người, mà thế, cịn giúp cho thân nhân người cố an lòng với người thân Xa hơn, giúp cho linh hồn người cố (nếu có!) “thanh thản” “siêu thốt” theo quan niệm ln hồi Từ góc nhìn nghiên cứu nhân học văn hố xã hội, cho quan niệm âm giới biểu tượng vũ trụ luận tang ma người Mường quan niệm mang tính nhân văn sâu sắc Nó khác xa với cách nghĩ “chết hết” quan niệm người theo vô thần luận (atheism) Tính nhân văn xuất phát từ quan niệm khơng có tác động tốt người thân lại mà cịn có tác động tốt người hay linh hồn họ Đối với người thân sống, giúp cho họ giảm bớt gạt bỏ cảm xúc buồn đau lúc phải chia tay người Hơn thế, giúp họ báo hiếu, trả nghĩa suy nghĩ đậm tính nhân văn: “nghĩa tử nghĩa tận.” Đối với người an lành vịng tay người thân gia đình, dịng họ hay tổ chức tơn giáo cảm giác mãn nguyện cần thiết (“vui vẻ chết cày xong ruộng”- Tố Hữu) trước lúc rời xa gian Và thực linh hồn có tồn việc hướng dẫn linh hồn “nhòm họ,” “nhòm mường,” lên trời tang lễ người Mường lại trở nên cần thiết hết trước chuyến xa Suy cho mãn nguyện người điều cần thiết cho dù linh hồn có tồn hay khơng Đ.H.H Tài liệu trích dẫn: Vương Anh Cb., Mo-Sử thi dân tộc Mường, Nhà xuất Văn hoá dân tộc, Hà Nội 1997 Antoine Compagnon, Bản mệnh lý thuyết (Lê Hồng Sâm Đặng Anh Đào dịch), Nhà xuất Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2006 Từ Chi, Góp phần nghiên cứu văn hố tộc người, Nhà xuất Văn hố thơng tin, Hà Nội 1996 Ernst Cassirer, The phylosophy of symbolic forms, Yale University Press 1971 Đinh Hồng Hải, Âm giới Thập điện Diêm vương văn hoá Việt Nam, Tạp chí văn hố dân gian số 5, 2005 Đinh Hồng Hải, Những biểu tượng đặc trưng văn hoá truyền thống Việt Nam, Nhà xuất Tri Thức 2012 18 Láy tên tác phẩm tiếng Jean-Francois Lyotard đề cập đến tác động biến đổi xã hội sau giai đoạn đại Đinh Hồng Hải,Cấu trúc luận với nghiên cứu biểu tượng: Từ kí hiệu học đến nhân học biểu tượng, 2012, trang Lý luận văn học Viện Văn học: www.lyluanvanhoc.com Jeanne Cuisinier, Người Mường - Địa lý nhân văn xã hội học, Nhà xuất Lao động, Hà Nội 1995 Trần Thiện Khanh, Bước đầu nhận diện diễn ngôn, diễn ngôn văn học, diễn ngôn thơ, trong: http://lyluanvanhoc.com/?p=2167 Claude Levi-Strauss, Structural anthropology, Basic Books, New York 1963 p.206-231 Nguyễn Hưng Quốc, Thơ v.v… v.v…, Nhà xuất Văn nghệ, California 1996 Từ điển trực tuyến: http://ardictionary.com/Funeral/7005 http://www.merriam-webster.com/dictionary/cosmology http://plato.stanford.edu/search/searcher.py?query=religious+cosmology14 http://www.merriam-webster.com/dictionary/cosmology 10 ... linh hồn tr? ? ngụ sau rời thể xác Trong quan niệm vũ tr? ?? luận người Mường vũ tr? ?? hệ thống “ba tầng, bốn giới.” Vũ tr? ?? PGS Từ Chi mô sau: H1 Vũ tr? ?? luận người Mường Theo đó, “1 Hệ thống vũ tr? ?? “ba... tượng đặc tr? ?ng văn hoá truyền thống Việt Nam, mục: Thập điện tr 207-226 Quan niệm "sống gửi thác về"cho rằng: Cuộc sống tam thời sống sau chết sống vĩnh chùa gọi tên Tam Thanh biến thành Tam Thánh,... ngưỡng Theo đó, vũ tr? ?? luận quan niệm cách lý giải người vũ tr? ?? Do quan niệm vũ tr? ?? luận văn hoá, tộc người khác biệt phức tạp nên thống kê cách đầy đủ Vì vậy, sâu tìm hiểu tr? ?ờng hợp Trong nội dung