Lịch sử vấn đề
Phan Thị Thanh Nhàn là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cùng với các tác giả nổi bật như Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ và Ý Nhi Hành trình thơ của bà kéo dài qua hai thế kỷ, phản ánh từ chiến tranh đến hòa bình và đổi mới, vẫn luôn được độc giả nhiều thế hệ đón nhận nồng nhiệt Những cống hiến và sáng tạo bền bỉ của bà là món quà vô giá cho nền thơ ca Việt Nam Trong bối cảnh thơ đương đại, Phan Thị Thanh Nhàn duy trì phong cách thơ truyền thống sắc nét và đậm nữ tính, mặc dù không theo đuổi sự đổi mới hình thức mạnh mẽ như nhiều nhà thơ nữ khác.
2.1 Các bài viết, ý kiến đánh giá về thơ Phan Thị Thanh Nhàn
Tiếng thơ của Phan Thị Thanh Nhàn đã thu hút sự mến mộ từ đông đảo độc giả và giới nghiên cứu phê bình Nhiều bài viết khảo sát về đề tài này đều nhận định rằng thơ của cô mang âm hưởng dịu dàng, đằm thắm và đậm chất nữ tính.
Tập thơ "Tháng Giêng Hai" của Phan Thị Thanh Nhàn, Hoàng Thị Minh Khanh và Thúy Bắc, được tác giả Phong Vũ nhận định là mang nét nhẹ nhàng, thanh thoát qua các thể thơ lục bát, thơ 5 chữ, 7 chữ và thơ tự do Những hình ảnh, ngôn ngữ và cách diễn đạt trong thơ của Thanh Nhàn thể hiện sự tìm tòi và gọt giũa tinh tế Với sự nhạy cảm, tế nhị và duyên dáng, thơ của chị có sức cuốn hút, mặc dù vẫn giữ được sự nhẹ nhàng và thùy mị.
Từ Tháng Giêng Hai đến Hương Thầm, thi nhân đã khẳng định được bản sắc riêng và vị thế của mình trên thi đàn, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong hành trình sáng tác thơ ca.
Hương thầm đã khẳng định tên tuổi của Phan Thị Thanh Nhàn, như được chỉ ra trong bài viết “Đọc Hương thầm” của tác giả Thu Vân Bài thơ của bà không sắc sảo nhưng mang một hồn thơ dễ cảm, giống như một bông hoa dịu nhẹ, kín đáo Phan Thị Thanh Nhàn có khả năng tinh tế phát hiện vẻ đẹp của cuộc sống, với tiếng thơ ấm áp và đề tài bình dị, cảm xúc mạnh mẽ được dẫn dắt bởi con tim hơn là lý trí Tuy nhiên, tác giả cũng nhận thấy một số hạn chế trong sáng tác của bà.
Phan Thị Thanh Nhàn được nhận định là một nhà thơ có phong cách riêng biệt, với cảm xúc dịu nhẹ, duyên dáng và kín đáo, khác biệt không chỉ so với các nhà thơ nam mà còn với nhiều nhà thơ nữ Nhà phê bình Thiếu Mai đã chỉ ra rằng thơ của bà thể hiện sự chân thành trong tình yêu với Hà Nội và quê hương, mang đậm chất nữ tính và sự sáng tạo phong phú Thơ đối với Nhàn không chỉ là nghệ thuật mà còn là những trang đời của chính bà, phản ánh sâu sắc những trải nghiệm và cảm xúc của mình.
Trong bài viết “Hình như mình vẫn cô đơn” của Nguyễn Kim Anh trên Thông tấn xã Việt Nam ngày 30/8/2004, tác giả nhận định về bài thơ “Hương thầm” rằng nó lặng lẽ đến mức ngay cả những người trong cuộc cũng không nhận ra Nữ thi sĩ được cho là đã viết về cuộc chia ly của chính mình, thể hiện một mối tình thầm lặng Nguyễn Kim Anh đánh giá hồn thơ của Phan Thị Thanh Nhàn là giản dị và chân thực, không bị ảnh hưởng bởi các kỹ thuật phức tạp Độc giả cảm nhận thơ của chị như một tâm tình gần gũi, với nguồn cảm hứng từ cuộc sống thường nhật, thể hiện cảm xúc giản dị nhưng sâu lắng.
Trong bài viết “Phan Thị Thanh Nhàn: thơ mình mình đọc câu nào cũng thương”, tác giả Trần Hoàng Thiên Kim đã có những nhận xét sâu sắc về Phan Thị Thanh Nhàn, nhấn mạnh rằng “Chị đi đến đâu, nơi đó hát Hương thầm” Ông cũng cho rằng những vần thơ của chị là sự trải lòng chân thật, như những trang nhật ký được viết bằng thơ.
Vũ Quần Phương đã có những cảm nhận sâu sắc về thơ Phan Thị Thanh Nhàn, nhấn mạnh rằng đọc thơ bà không cần tìm kiếm tư tưởng phức tạp, mà cảm nhận sự gần gũi và chân thành trong từng câu chữ Thơ của Thanh Nhàn ngày càng được chăm sóc tỉ mỉ, thể hiện tình cảm sâu sắc và nỗi riêng tư một cách mạnh dạn Bà viết từ những kỷ niệm tuổi thơ và chất liệu cuộc sống thường nhật, không chạy theo những chủ đề lớn Đặng Tương Như nhận xét thơ tình của bà thể hiện một tình yêu không đòi hỏi, luôn lặng lẽ hiến dâng, trong khi Nguyễn Kim Anh mô tả bà là người phụ nữ Hà Nội đa cảm nhưng nghiêm túc Trần Thị Trường cũng nhấn mạnh chất Hà Nội trong thơ của Thanh Nhàn, cho thấy sự kết hợp giữa sự dịu dàng và những sóng gió trong cuộc đời.
Thanh Nhàn, với chất dịu dàng và điềm tĩnh, đã giữ nguyên bản sắc của mình qua nhiều năm Đến nay, chị vẫn luôn tươi vui, nhanh nhẹn và khiêm nhường Nhiều người cho rằng những người Hà Nội gốc thường mang trong mình những phẩm chất này, nhưng nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn lại đặc biệt hơn Điều này không chỉ thể hiện trong cách ứng xử hàng ngày mà còn được phản ánh rõ nét trong các tác phẩm như "Hương thầm" và "Đám cưới ngày mùa".
Việt Chiến trong bài “Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn vẫn đang còn yêu ở tuổi
Phan Thị Thanh Nhàn là một nhà thơ có phong cách đặc biệt, mang đến cho người đọc những cảm xúc sâu lắng qua từng tác phẩm Theo nhận xét của Báo Công an nhân dân, thơ của chị chứa đựng sự duyên dáng, khiến trái tim người đọc đập mạnh mẽ hơn Các bài thơ của chị, như "Con đường", "Không đề", "Trời và đất", và đặc biệt là "Hương thầm", thể hiện tâm hồn nhạy cảm và giàu cảm xúc Nguyễn Thanh đã ghi nhận rằng chị có một tâm hồn yêu thơ trẻ trung, điều này đã tạo nên những tác phẩm đầy ấn tượng trong lòng độc giả.
Các bài viết và ý kiến của các nhà phê bình cùng các tác giả đã trích dẫn, mặc dù chưa phân tích một cách hệ thống về thơ Phan Thị Thanh Nhàn, nhưng đã góp phần phác họa chân dung của nữ thi sĩ này với những nét cảm nhận độc đáo từ mỗi tác giả.
2.2 Các luận án, luận văn, khóa luận nghiên cứu về thơ Phan Thị Thanh Nhàn
Chúng tôi đã khảo sát một số luận văn chọn thơ Phan Thị Thanh Nhàn làm đối tượng nghiên cứu, mỗi luận văn tiếp cận vấn đề từ những khía cạnh khác nhau Luận án tiến sĩ “Đặc điểm thơ nữ thế hệ chống Mỹ cứu nước” của Hà Thị Dung, bảo vệ năm 2015 tại Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, đóng góp cái nhìn tổng quát về thành tựu của các nhà thơ nữ kháng chiến chống Mỹ, đặc biệt là Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ và Phan Thị Thanh Nhàn Tác giả luận văn tìm hiểu cảm hứng chủ đạo và cái tôi trữ tình của ba nhà thơ này, đồng thời liên kết với nghiên cứu phê bình nữ quyền tại Việt Nam Nghiên cứu đã chỉ ra những đặc điểm tương đồng về cảm hứng và nghệ thuật biểu hiện trong thơ của ba tác giả, nhưng chưa đi sâu vào một nghiên cứu chuyên biệt về thơ Phan Thị Thanh Nhàn.
Cũng trong mạch nghiên cứu nhƣ vậy, luận văn “Sự vận động của thơ tình
Việt Nam qua hai thế hệ nhà thơ nữ từ Xuân Quỳnh, Phan Thị Thanh Nhàn tới
Luận văn của Vi Thùy Linh và Phan Huyền Thư đã làm nổi bật sự đặc sắc của thơ tình Việt Nam qua hai thế hệ nhà thơ nữ, khẳng định bản sắc độc đáo của từng ngòi bút bên cạnh những điểm tương đồng trong cảm nhận và thể hiện tình yêu Nghiên cứu chỉ ra xu hướng vận động của văn học Việt Nam, đặc biệt là thơ ca đương đại, từ truyền thống đến sự phá cách của cái tôi trữ tình So với thế hệ Xuân Quỳnh và Phan Thị Thanh Nhàn, thế hệ Vi Thùy Linh và Phan Huyền Thư đã kế thừa và phát huy giá trị truyền thống, đồng thời mở ra những đổi mới tích cực, mặc dù cũng có những phương diện đi ngược lại với chuẩn mực thẩm mỹ và tâm lý của người Việt Tác giả luận văn còn đề cập đến thơ tình yêu của Phan Thị Thanh Nhàn trong mối tương quan với các tác giả nữ khác, từ đó làm rõ xu hướng và mạch vận động của thơ tình từ truyền thống đến hiện đại.
Tương tự, luận văn “Cái tôi trữ tình trong thơ Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mĩ
Dạ, Phan Thị Thanh Nhàn” của Hà Duy Linh bảo vệ năm 2014 tại Đại Học Sƣ
Luận văn "Phạm Hà Nội 2" khám phá những đặc điểm nổi bật của cái tôi trữ tình và hình thức thể hiện cái tôi trữ tình trong thơ của ba tác giả Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ và Phan Thị Thanh Nhàn Tác giả chỉ ra sự tương đồng trong cuộc đời của các nữ sĩ, những người trưởng thành từ kháng chiến và bước ra thời bình, từ đó khám phá cái tôi trữ tình của họ Vẻ đẹp tâm hồn của họ thể hiện sự nữ tính, thùy mị, nhạy cảm nhưng cũng mạnh mẽ và táo bạo trong tình yêu Họ là những người phụ nữ nghị lực, vượt qua khó khăn để tỏa sáng tâm hồn cao đẹp của người phụ nữ Việt Nam Luận văn không chỉ nghiên cứu riêng thơ của Phan Thị Thanh Nhàn mà còn đặt trong mối tương quan với Xuân Quỳnh và Lâm Thị Mỹ Dạ về khía cạnh cái tôi trữ tình.
Đối tƣợng và mục tiêu nghiên cứu
Trong luận văn này, chúng tôi tập trung nghiên cứu các đặc điểm nội dung và nghệ thuật thể hiện trong thơ của Phan Thị Thanh Nhàn.
Phan Thị Thanh Nhàn nổi bật với những đặc điểm riêng biệt trong thơ ca, được thể hiện qua nội dung sâu sắc và nghệ thuật tinh tế Bài viết sẽ phân tích những nét đặc sắc trong sáng tác của bà, từ đó khẳng định những đóng góp quan trọng của Phan Thị Thanh Nhàn đối với thơ nữ và nền thơ Việt Nam hiện đại.
Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu
- Tìm hiểu hành trình sáng tác của Phan Thị Thanh Nhàn trong dòng chảy của thơ nữ hiện đại
- Làm rõ đặc điểm về nội dung qua cảm hứng chủ đạo và nhân vật trữ tình trong thơ Phan Thị Thanh Nhàn
- Khám phá những đặc điểm về nghệ thuật thể hiện trong thơ Phan Thị Thanh Nhàn qua: cấu tứ, thể thơ, ngôn ngữ và giọng điệu
Trong quá trình triển khai đề tài, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:
- Phương pháp tiểu sử: Phương pháp này chúng tôi chủ yếu sử dụng ở chương
Phan Thị Thanh Nhàn là một tác giả nổi bật, với tài năng văn chương được hình thành từ những trải nghiệm sống phong phú và sự ảnh hưởng của môi trường văn hóa xung quanh Sự chuyển biến tư duy thơ của bà không chỉ phản ánh những biến động xã hội mà còn thể hiện chiều sâu tâm hồn và cảm xúc đa dạng Những yếu tố này đã góp phần tạo nên phong cách sáng tác độc đáo và ấn tượng của Nhàn, khẳng định vị thế của bà trong nền văn học hiện đại.
Chúng tôi áp dụng phương pháp thống kê và phân loại để đánh giá một cách toàn diện và khoa học các đặc điểm nội dung cũng như nghệ thuật trong thơ của Phan Thị Thanh Nhàn.
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã thu thập và tìm hiểu tư liệu về các tác giả nữ cùng thời để thực hiện phương pháp so sánh, từ đó khám phá những đặc điểm riêng biệt và cá tính sáng tạo của từng tác giả.
Phương pháp phân tích tác phẩm theo thể loại giúp chúng tôi cảm nhận sâu sắc và đưa ra những kết luận chính xác về nội dung cũng như nghệ thuật thơ của Phan Thị Thanh Nhàn.
- Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Chúng tôi dùng phương pháp này để bổ trợ trong quá trình phân tích thơ theo thể loại.
Đóng góp của luận văn
Bài viết này nghiên cứu sâu về nội dung và nghệ thuật trong thơ của Phan Thị Thanh Nhàn, khẳng định rằng thơ của bà không chỉ kế thừa mà còn phát triển từ những thế hệ trước, tạo nền tảng cho sự phát triển của nhiều nhà thơ nữ sau này Phan Thị Thanh Nhàn là một trong những gương mặt tiêu biểu thời kỳ chống Mỹ, đã góp phần bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống của thơ ca và tâm hồn Việt Nam trước những biến động lịch sử Thơ của bà mang âm hưởng dịu dàng, khiêm nhường, thể hiện đậm nét nữ tính, từ đó khẳng định tài năng và những đóng góp của bà cho nền thi ca Việt Nam.
Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương:
SÁNG TÁC CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN TRONG DÒNG CHẢY CỦA THƠ NỮ HIỆN ĐẠI
Khái lƣợc về thơ nữ Việt Nam hiện đại
Thơ hiện đại, bao gồm cả thơ nữ hiện đại, kế thừa và phát huy những thành tựu của các giai đoạn trước, tạo thành một dòng chảy liên tục và liền mạch giữa các thời kỳ.
Thơ nữ hiện đại Việt Nam quy tụ nhiều thế hệ nhà thơ, từ những tác giả trưởng thành trong thời kỳ chiến tranh như Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ, Ý Nhi, đến các cây bút trẻ như Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư Họ tiếp nối mạch nguồn thơ của thế hệ trước, khai thác những đề tài quen thuộc như thân phận người phụ nữ, tình yêu, tình mẫu tử và tình bạn Đồng thời, thơ của họ còn dũng cảm khám phá những chủ đề mới mẻ, phản ánh những biến động của đời sống hiện đại, đồng thời thể hiện cái tôi cá nhân sâu sắc và đầy bất trắc Tiếng thơ của họ nhanh chóng hòa nhập vào dòng chảy văn học trong bối cảnh đổi mới, mang hơi thở thời đại nhưng vẫn giữ được nét thuần Việt đặc trưng.
Những nhà thơ không chỉ đơn thuần ghi lại cuộc sống qua từng trang viết mà còn mong muốn xây dựng một thế giới tràn đầy bình yên, tình yêu và khát khao Với tâm hồn nhạy cảm và tinh tế, họ mang đến cho thơ ca những cảm xúc mãnh liệt, chân thực và đầy liều lĩnh Chính họ đang góp phần định hình một phong cách mới trong trào lưu thơ Việt Nam hiện đại.
Trong bối cảnh thơ ca hiện đại, những nỗ lực cách tân của các nhà thơ nữ đã thu hút sự quan tâm của độc giả, đặc biệt là khi họ tiếp nối dòng chảy của thơ ca truyền thống Với tâm hồn tinh tế và lòng trắc ẩn, các nữ thi sĩ thường khai thác những đề tài đời tư và thế sự, nhằm sẻ chia cảm xúc với những con người xung quanh Những hình ảnh chân thực từ cuộc sống như ông già mù, mụ còng bới rác hay những em bé chịu thiệt thòi trong hoàn cảnh gia đình đều được phản ánh qua cái nhìn sâu sắc và cảm thông của họ, tạo nên một dòng thơ gần gũi và đầy sức sống.
Tình cảm gia đình là chủ đề nổi bật và thường xuyên xuất hiện trong thơ nữ, thể hiện những lo âu, hờn giận và yêu thương trong cuộc sống hôn nhân Các tác giả như Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ và Phan Thị Thanh Nhàn đã khéo léo khắc họa những cung bậc cảm xúc này trong tác phẩm của họ.
“Chiều nay chắc giận em ghê lắm
Anh bực mình triết lý lung tung:
Hai đứa ta như trời với đất
Tính tình sao xung khắc vô cùng!”
Bỏ qua những khác biệt về tính cách, họ vẫn rất cần cho nhau:
“Nhưng anh có biết không: trời-đất
Sẽ chả là gì nếu thiếu nhau”
Để đạt được sự hòa hợp trong đời sống gia đình, vai trò của người phụ nữ là rất quan trọng, với những phẩm chất như hy sinh, nhẫn nhịn và bao dung.
“Đất khiêm nhường màu nâu lao động
Mà thẳm sâu lặng lẽ sinh sôi
Trên mặt đất chính là cuộc sống
Có cần chi biện bạch nhiều lời”
Trong thơ nữ, tình yêu lứa đôi là một đề tài quen thuộc, thể hiện qua trái tim đa cảm và lòng trắc ẩn Các tác giả thường giãi bày những cung bậc sắc thái của tình yêu với những ứng xử mới mẻ, như việc thẳng thắn thừa nhận lầm lỗi và nỗi đau của bản thân Những câu thơ như “Bạn lan man vào tôi, Thứ tình yêu lá cỏ, Rồi để lại trong tôi, Nỗi đau như đại thụ” hay “Càng say càng gặp tình vờ” (Đoàn Thị Lam Luyến) và “Có lẽ mai sau sẽ tự cười mình, Đa cảm thế sống làm sao nổi” cho thấy sự sâu sắc trong cảm xúc và suy tư của các tác giả nữ về tình yêu.
“Một đời dại, vẫn đa mang một đời” (Nguyễn Thị Hồng Ngát) thể hiện tâm tư sâu sắc về những trải nghiệm và nỗi niềm trong cuộc sống Câu nói “Cám ơn anh đã không tráo trở ngay từ phút đầu tiên, Để em được có thời gian nhầm lẫn” cho thấy sự trân trọng đối với những mối quan hệ chân thành, dù có thể dẫn đến những hiểu lầm Những cảm xúc này khắc họa rõ nét hành trình tìm kiếm tình yêu và sự chân thật trong cuộc sống.
Tình yêu thường mang đến sự dâng hiến và hi vọng, nhưng khi tan vỡ, nỗi đau và mất mát trở thành hiện thực Như Phạm Thị Ngọc Liên đã viết, tình yêu là sự kết nối giữa hai tâm hồn, nhưng khi chia ly, một bên có thể quên đi, trong khi bên kia vẫn mãi bàng hoàng Những kỷ niệm đẹp được lưu giữ, như trong bài thơ của Phan Thị Thanh Nhàn, nhưng thực tế không phải lúc nào cũng như cổ tích Cuối cùng, cánh cửa trái tim phải đóng lại, khi mà phép màu không xảy ra và mùa xuân không trở lại.
Em gọi mãi vừng ơi, câu thần chú không còn linh ứng, trước cánh cửa là em, sau cánh cửa là con đường hun hút Họ chấp nhận đắng cay như một liều thuốc đắng, bao ngày đã thành quen.
Luyến nhận ra rằng người đàn ông đã ra đi, để lại cảm giác xa lạ và hoang dã trong lòng Họ có vẻ tàn nhẫn và vô tâm, như thể không còn chút tình cảm nào Dù bị bội tình, người phụ nữ vẫn chọn cách bao dung và vị tha, không hờn giận hay oán trách, chỉ mong muốn tránh những kỷ niệm vui vẻ đã qua.
Trong bài thơ "Con đường" của Phan Thị Thanh Nhàn, nhân vật nữ không chỉ cầu xin cho bản thân mà còn cho người phụ nữ khác Con đường mà cô nhắc đến ban đầu có vẻ vui vẻ nhưng lại dẫn đến khổ đau về sau, với người phụ nữ là người gánh chịu thiệt thòi nhiều nhất Do đó, cô tha thiết van xin người đàn ông hãy tránh xa con đường đó, để không làm khổ người khác và cũng không dẫm đạp lên trái tim cô.
Cảm xúc đời thường trước những biến đổi xã hội và tình yêu được thể hiện qua tâm hồn trắc ẩn của con người Họ trải qua tình cảm gia đình với những lo toan hàng ngày, sự hy sinh cho con cái, và những trăn trở về cuộc sống hiện đại với những phận đời khó khăn Dù phải đối mặt với bất công và sự xuống cấp đạo đức, cũng như nỗi cay đắng khi tình yêu tan vỡ, họ vẫn giữ vững niềm lạc quan và tin yêu vào cuộc sống.
Bên cạnh trách nhiệm công dân và gia đình, cái tôi của họ thể hiện sự cô đơn và khao khát tình cảm, như trong bài thơ "Một người" của Phan Thị Thanh Nhàn Họ lo âu trước hạnh phúc mong manh của tình yêu, như Xuân Quỳnh đã diễn tả trong "Tự hát" Thiên tính nữ giúp họ trở về với chính mình, thể hiện khao khát tìm kiếm sự đồng điệu trong tâm hồn, với hình ảnh thuyền và biển trong thơ của Xuân Quỳnh, khẳng định rằng chỉ có tình yêu mới có thể kết nối và hiểu được những nỗi niềm sâu thẳm.
Thơ nữ hiện đại Việt Nam đang trải qua những bước đột phá mạnh mẽ, mang lại giá trị cao về nội dung và nghệ thuật Sự hình thành của nhiều xu hướng và trào lưu mới đã tạo nên sự đa dạng và phong phú cho diện mạo thơ ca đương đại.
CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO VÀ NHÂN VẬT TRỮ TÌNH TRONG THƠ PHAN THỊ THANH NHÀN
Cảm hứng chủ đạo trong thơ Phan Thị Thanh Nhàn
2.1.1 Giới thuyết về cảm hứng chủ đạo
Cảm hứng là yếu tố quan trọng nhất trong việc hình thành tác phẩm văn học, đóng vai trò chi phối nội dung và nghệ thuật của tác phẩm Đây là trạng thái tâm lý đặc biệt, thể hiện sự tập trung cao độ và cảm xúc mãnh liệt, thúc đẩy trí tưởng tượng và khả năng sáng tạo của người nghệ sĩ Theo Bielinxki, cảm hứng là trạng thái hưng phấn cao độ của nhà văn khi họ chiếm lĩnh bản chất cuộc sống mà mình miêu tả, xuất phát từ lý tưởng xã hội nhằm phát triển và cải tạo thực tại.
Nhà nghiên cứu Trần Đình Sử định nghĩa cảm hứng là một tình cảm mạnh mẽ mang tư tưởng, thể hiện ham muốn tích cực dẫn đến hành động Cảm hứng được xem như một lớp nội dung đặc thù trong tác phẩm văn học, phản ánh niềm say mê khẳng định chân lý và lý tưởng, đồng thời phủ định sự giả dối và các hiện tượng tiêu cực Nó thể hiện thái độ ngợi ca, đồng tình với nhân vật chính diện, cũng như phê phán, tố cáo các thế lực đen tối và những hiện tượng tầm thường.
Cảm hứng chủ đạo là trạng thái tình cảm mãnh liệt và say đắm xuyên suốt tác phẩm nghệ thuật, liên kết với một tư tưởng xác định và gây tác động đến cảm xúc của người tiếp nhận Bê-lin-xki cho rằng cảm hứng chủ đạo là điều kiện thiết yếu để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật đích thực, bởi nó biến sự chiếm lĩnh trí óc thành tình yêu mãnh liệt và khát vọng nhiệt thành đối với tư tưởng.
Cảm hứng chủ đạo ban đầu chỉ là yếu tố nhiệt tình trong diễn thuyết, sau này được hiểu là trạng thái mê đắm khi sáng tác thơ Theo lý luận văn học, cảm hứng chủ đạo là yếu tố cốt lõi của nội dung nghệ thuật, phản ánh thái độ tư tưởng và cảm xúc của nghệ sĩ đối với thế giới Nó thống nhất với đề tài và tư tưởng của tác phẩm, mang lại cho tác phẩm một trạng thái xúc cảm tinh thần nhất định Cảm hứng chủ đạo kết nối tất cả các yếu tố của nội dung tác phẩm, tạo ra mức căng thẳng cảm xúc giúp nghệ sĩ khẳng định quan điểm thế giới của mình Nó còn gắn liền với tình cảm của tác giả, người sáng tạo.
2.1.2 Cảm hứng về quê hương, đất nước
Phan Thị Thanh Nhàn, một nhà thơ tiêu biểu của thế hệ chống Mỹ, đã có hành trình sáng tạo kéo dài qua hai thế kỷ, chứng kiến nhiều biến đổi của đất nước Tác phẩm của bà không chỉ tập trung vào quê hương Hà Nội mà còn mở rộng tầm nhìn đến các vùng miền khác, thể hiện tình yêu quê hương, đất nước và con người trong từng trang thơ.
Trong thơ Phan Thị Thanh Nhàn, "chất Hà Nội" hiện lên rõ nét, thể hiện sự đối lập giữa vẻ đẹp lịch lãm của thành phố và cuộc sống giản dị ở xóm đê ven đô Tại đây, những con người bình thường sống trong tình yêu thương ấm áp, dù mỗi người có một nghề nghiệp khác nhau nhưng đều chung cảnh nghèo khó Trẻ em xóm đê với làn da cháy nắng và mái tóc râu ngô, đều nghịch ngợm như quỷ sứ, tạo nên bức tranh sống động về cuộc sống nơi đây Những cái tên giản dị được gọi nhau một cách trìu mến, thay thế cho những tên gọi cũ, thể hiện tình cảm gắn bó giữa họ Những chàng trai xóm đê, từng là "thằng bé đánh giầy", giờ đây đã lên đường nhập ngũ, mang theo ước mơ và hy vọng cho tương lai.
Trong bối cảnh cảm hứng về Tổ quốc, các nhà thơ nữ đã thể hiện niềm tự hào và tình yêu quê hương theo cách riêng của mình Xuân Quỳnh với "Gió lào cát trắng" và Lâm Thị Mỹ Dạ qua "Khoảng trời và hố bom" đã mang đến những hình ảnh sâu sắc về quê hương Đặc biệt, Phan Thị Thanh Nhàn khắc họa quê hương trong nỗi đau qua tên phố cụ thể, thể hiện sự gắn bó chặt chẽ giữa con người và đất nước.
Khâm Thiên, nơi tôi đã trải qua những đêm không thể khóc vì căm thù quá lớn trước sự tàn phá của bom đạn, đã trở thành nỗi đau nhức nhối trong lòng người Hà Nội Trong thơ của Phan Thị Thanh Nhàn, Hà Nội hiện lên như một trái tim yêu thương, bất chấp chiến tranh hay hòa bình Hình ảnh người dân thủ đô kiên cường trước bom đạn thể hiện rằng cuộc sống vẫn tiếp diễn, tình yêu và hôn nhân vẫn diễn ra bình thản Trong những năm tháng chiến tranh, Hà Nội đã tổ chức lại nhịp sống của mình, vẫn thanh lịch và hào hoa Những câu thơ của bà gợi nhớ ký ức về một thời kỳ khó khăn, nơi tình yêu và sự gần gũi vẫn tồn tại trong từng góc phố, mang đến cảm xúc ấm áp cho những ai đã sống qua những năm tháng ấy.
Con đường nào cây cũng bước song đôi
Anh đã đến chia cùng em tuổi trẻ Bàn tay gầy thương bàn tay gầy thế Thức canh trời thành phố đáng yêu thêm
Phan Thị Thanh Nhàn, một nhà báo năng động, đã có cơ hội và nhiệm vụ ghi lại những con người, sự kiện và vùng đất trên khắp tổ quốc, không chỉ riêng Hà Nội Trước mỗi chuyến đi, bà luôn cảm thấy hồi hộp và tràn đầy xúc động, như trong bài thơ của mình: "Mơ con đường phía trước Suốt chặng dài tưởng tượng." Người đọc theo chân bà đến Chợ Tết vùng cao, trải nghiệm mùa gặt ở Tân Phong và hòa mình vào không khí vui tươi của đám cưới ngày mùa Đà Lạt, với vẻ đẹp riêng biệt, cũng để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng bà: "Tôi đã đi gần khắp quê hương, mỗi thành phố một gương mặt đẹp, riêng Đà Lạt tuyệt vời thanh khiết, duyên dáng và dịu êm."
Trước khi giải phóng, Phan Thị Thanh Nhàn đã nhạy bén nhận ra sự tương phản rõ rệt giữa hai bờ giới tuyến, đặc biệt là tại Triệu Phong ở bờ Bắc.
Trưa bình yên nắng cũng thơm tho/ Mùa gặt ở Triệu Phong như ở quê tôi đấy/
Mồ hôi đọng thành hạt vàng tròn mẩy, khóm lúa cong mềm mang dáng mẹ nắng mưa Triệu Phong bên kia dòng Thạch Hãn chia đôi, nơi không có bóng trâu cày và không mùa no ấm Đất vẫn chỉ mọc đầy ụ súng, với những tròng mắt đen ngòm hằn học ngó sang.
Phan Thị Thanh Nhàn đến với những dòng sông phương Nam: Bây giờ tôi Hậu
Giang/Bến Ninh Kiều với vẻ đẹp của vầng trăng và dòng sông Cần Thơ xôn xao, nơi thủy triều hòa quyện giữa biển và sông, mang đến niềm vui trào dâng Nhà thơ, sau khi trở lại Sài Gòn, không thể quên những con đường lá me bay xanh mát, tạo nên nét đặc trưng của thành phố Tháp Chàm, giữa nắng gió và sa mạc cát, hiện lên rực rỡ và uy nghi, thu hút bao người từ khắp nơi đến chiêm ngưỡng vẻ đẹp vĩnh hằng, mang lại sự bình an cho tâm hồn Với tình cảm chân thành và đam mê xê dịch, Phan Thị Thanh Nhàn đã ghi dấu ấn sâu sắc trong lòng người đọc qua những miêu tả không chỉ thị giác mà còn mang tính tâm hồn, thể hiện tình yêu quê hương mãnh liệt.
2.1.3 Cảm hứng về thế sự:
Trong không gian văn học thời kỳ đổi mới, cảm hứng thế sự đời tư đã trở thành chủ đạo, thay thế cho cảm hứng sử thi Thơ ca dũng cảm đề cập đến những vấn đề cốt lõi của thực tại và thân phận con người, thể hiện cái nhìn hiện thực và gai góc hơn Các nhà thơ nữ, bên cạnh tiếng nói mạnh mẽ của các nhà thơ nam, đã khai thác sâu sắc hơn những khía cạnh nhân sinh, mang đến cái nhìn đàn bà hơn Sau 1975, đặc biệt là sau đổi mới 1986, tư duy thơ của Phan Thị Thanh Nhàn đã chuyển mình tự nhiên qua các tập thơ như “Bông hoa không tặng” và “Nghiêng về anh”, thể hiện sự hòa nhập với cuộc sống và những trải nghiệm cá nhân phong phú.
Bài viết "Thơ Việt Nam sau 1975 - cái nhìn toàn cảnh" của Nguyễn Đăng Điệp khẳng định rằng thơ sau 1975 đã chuyển từ cái nhìn sử thi và cảm hứng lãng mạn sang thể loại thơ thế sự và đời tư, phản ánh những phức tạp của đời sống hiện thực Những xu hướng nổi bật trong thơ thời kỳ này bao gồm việc viết về chiến tranh với những khúc ca bi tráng, trở về với cái tôi cá nhân, thể hiện những âu lo trong cuộc sống thường nhật, và khám phá những vùng mờ tâm linh mang tính tượng trưng, siêu thực Điều này cho thấy sự cần thiết thể hiện con người cá nhân trong bối cảnh xã hội đầy biến động.
Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn, với tâm hồn tinh tế và nhạy cảm, cảm thấy đau đớn trước những nghịch lý trong cuộc sống, khi giá trị đạo đức và nhân phẩm bị đảo lộn Nỗi buồn của bà đôi khi sâu sắc đến mức muốn tìm đến cái chết như một cách giải thoát Tuy nhiên, cái chết trong suy nghĩ của bà lại là sự nhấn mạnh vào tình yêu cuộc sống, chân thiện mỹ và những giá trị nhân văn tốt đẹp, phản ánh rõ rệt thực trạng xã hội Những ý định tự tử của bà không chỉ xuất phát từ nỗi buồn cá nhân mà còn là kết quả của những tác động tiêu cực từ môi trường xung quanh.
Sống làm chi khi bè bạn bon chen
Cơ quan quanh năm đấu đá Sống làm chi khi người yêu thành người lạ Sống làm chi lương ba cọc ba đồng
Viết báo làm thơ kiếm từng xu vẫn loay hoay không đủ Sống làm chi khi mọi tượng thần sụp đổ
Người ta tin yêu lại hóa tầm thường