1 TrƯờNG ĐạI họC vinh Khoa giáo dục thể chất - - Kho¸ ln tèt nghiƯp T¸c dụng tập luyện khí công lên số tiêu sinh học ng-ời cao tuổi bị hen phế quản thành phố vinh Ngành s- phạm giáo dục thể chất Giáo viên h-ớng dân: TS Hoàng Thị Khuê Sinh viên thực : Lê Thị Thu Huyền Líp 47A - GDTC : Vinh - 2010 ĐẶT VẤN ĐỀ Theo Tổ chức Y tế giới (WHO), hen phế quản (HPQ) hiểm họa loài người, bệnh mạn tính hay gặp Các nghiên cứu gần nhiều quốc gia cho thấy, tỷ lệ người cao tuổi bị HPQ khoảng 4,5-9% Số bệnh nhân HPQ nhóm tuổi 65 chiếm khoảng 10% tổng số trường hợp HPQ tồn giới Trong đó, tỷ lệ tử vong nhóm tuổi 65 cao gấp 14 lần tần suất nhập viện HPQ người cao tuổi 65 Hiện giới có khoảng 300 triệu người bị HPQ, dự tính đến năm 2025 số tăng lên khoảng 400 triệu [7], [8] Tại Mỹ, năm HPQ gây khoảng 5.000 ca tử vong, triệu lần phải cấp cứu, 500.000 trường hợp phải nhập viện năm Trong đó, Đơng Nam Á khu vực có độ lưu hành HPQ tăng nhanh, Malaysia 9,7%, Philippines 11,8%, Thái Lan 9,2%, Singapore 14,3%, Việt Nam khoảng 5% Tử vong HPQ năm có 200.000 trường hợp, Việt nam 3.000 ca [7] HPQ gây nên biến chứng xẹp phổi, nhiễm khuẩn phế quản, khí phế thủng, tràn khí màng phổi tràn khí trung thất, tâm phế mãn suy hô hấp Các biến chứng có tỉ lệ tử vong cao [2], [4] Hiện bệnh HPQ điều trị thuốc corticosteroid dạng hít dạng thuốc uống, thuốc tiêm Nhiều nghiên cứu thấy rằng, corticosteroid có tác dụng tốt chống viêm; dạng thuốc hít ngồi có tác dụng chống viêm phế quản dẫn đến co thắt, cịn có tác dụng giãn trơn phế quản, làm tăng thể tích khí lưu thông Tuy nhiên, dạng thuốc uống tiêm gần hạn chế dùng gây nhiều tác dụng phụ (loét dày, teo cơ, loãng xương, xẹp cột sống, tăng huyết áp [2], [7], [8] Trong y học cổ truyền phương đơng, để phịng chống bệnh HPQ, ngồi việc dùng thuốc, châm cứu, xoa bóp, ẩm thực trị liệu…, người ta sử dụng phương pháp tập luyện khí cơng dưỡng sinh Đây phương thức trị liệu độc đáo thực hành cách kiên trì hiệu đem lại nhiều nằm ngồi sức tưởng tượng Có nhiều quan điểm cơng pháp phịng chống hen phế quản khác nhau, nhiên phương pháp dựa nguyên tắc chính: tĩnh luyện (tức điều tâm), luyện thở (tức điều tức), luyện ngoại hình (tức điều thân) [1], [3] Nhằm góp phần phịng chống bệnh HPQ tăng cường sức khỏe cho người cao tuổi bị HPQ, chúng tơi thực đề tài với mục đích góp phần chăm sóc sứ khoẻ cho người cao tuổi nói chung người cao tuổi bị hen phế quản nói riêng Mục tiêu nghiên cứu: Đánh giá thực trạng HPQ độ tuổi 60 – 75 Thành phố Vinh Nghệ An Tìm hiểu tác dụng tập luyện khí cơng lên số tiêu sinh học bệnh nhân cao tuổi bị hen phế quản thành phố Vinh CHƢƠNG I TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1 Đại cƣơng hen phế quản 1.1.1 Khái niệm hen phế quản Hen phế quản (hen suyễn) bệnh viêm mạn tính đường dẫn khí (phế quản) Trong giữ vai trị nhiều tế bào nhiều thành phần tế bào Viêm mạn tính kèm với nhạy cảm đường dẫn khí dẫn đến hen suyễn tái tái lại với triệu chứng khị khè, khó thở, nặng ngực ho, đặc biệt xảy vào ban đêm hay sáng sớm - Hen phế quản gây hậu trầm trọng VD: Mỹ năm hen phế quản gây khoảng 5.000 ca tử vong, triệu lần phải cấp cứu 500.000 trường hợp phải nhập viện năm Hơn có chứng ngày gia tăng khơng điều trị điều trị không cách, hen phế quản gây suy giảm dài hạn chức phổi(suy hơ hấp mãn tính) Hen phế quản bệnh lý có vấn đề chủ yếu sâu bên đường dẫn khí phổi + Co thắt đường dẫn khí: Các quan đường dẫn khí siết chặt hay thắt chặt lại co thắt gọi “Co thắt phế quản” gây cản trở khơng cho khơng khí hít vào hay thở phổi + Viêm đường dẫn khí: Nếu bị bệnh hen phế quản đường dẫn khí phổi luôn bị viêm trở nên sưng nhiều kích ứng bắt đầu có hen Sự sưng gọi “viêm” Viêm làm giảm lượng khơng khí hít vào thở khỏi phổi Sự thắt viêm đường dẫn khí đồng thời gây thu hẹp đường dẫn khí, có lẽ làm thở khò khè, co kéo-cò cữ, thắt chặt lồng ngực thở hổn hển Ở người bị hen phế quản, đường đẫn khí bị viêm khơng có triệu chứng thể phế quản bình thường lịng phế quản thơng thống, khí thở lưu thơng dễ dàng thể phế quản bị suyễn, lòng phế quản hẹp, khí lưu thơng khó Hình 1.1 Ống phế quản bình thường ống phế quản bị co thắt người bị hen phế quản 1.1.2 Các tác nhân gây hen phế quản Các tác nhân gây hen phế quản bao gồm dị ứng nguyên chất gây kích ứng mơi trường gây triệu chứng hen suyễn hay hen suyễn Có nhiều tác nhân gây hen suyễn làm trầm trọng triệu chứng hen suyễn thường khác người Có thể khơng hồn tồn loại trừ hết tất tác nhân gây hen suyễn người bệnh cần cố gắng loại bỏ nhiều tốt tác nhân gây hen suyễn nhà nơi làm việc Điều làm giảm triệu chứng hen suyễn hen Các tác nhân gây hen suyễn gồm: - Thuốc - Bụi - Thú nuôi nhà - Nấm mốc nhà - Khói, mùi nặng dạng bụi thuốc - Phấn hoa nấm mốc trời - Vận động thể lực - Thời tiết - Các tác nhân khác như: Rượu, số thuốc uống thuốc chữa tăng huyết áp, thuốc chữa đau khớp,… 1.1.3 Phân loại hen phế quản Bệnh hen phế quản xếp chung nhóm với bệnh “Tác nhân gây bùng phát” gây triệu chứng hen suyễn hay hen Bất kể loại hen điều trị cách góp phần kiểm sốt bệnh Hen phế quản gồm loại: - Hen phế quản dị ứng Hen phế quản dị ứng gây phản ứng dị ứng với dị ứng nguyên phấn hoa hay vảy da thú vật Một cách điển hình người bị loại hen có tiền sử cá nhân hay tiền sử gia đình bị bệnh dị ứng viêm mũi dị ứng hay sốt cỏ khô châm (những bệnh da gây ngứa, nỗi ban đỏ đơi có bóng nước nhỏ) - Hen phế quản theo mùa: Một dạng hen phế quản dị ứng gây bùng phát cỏ hoa phóng thích phấn hoa vào khơng khí Ví dụ: số người bệnh thấy rằng, bệnh họ tồi tệ vào mùa xuân cỏ nở hoa, số người khác thấy họ bị nặng vào cuối mùa hạ hay đầu mùa thu cúc dại (cỏ, phấn hương nấm mốc từ nguyên nhân gây hen) - Hen phế quản vận động thể lực Hen phế quản vận động thể lực đơn giãn nói triệu chứng hen bị kích phát vận động thể lực hoạt động gắng sức Các triệu chứng ghi nhận hay sau vận động Vận động trời vào mùa đông giường đặc biệt tệ hại bệnh nhân bị hen loại Tuy nhiên vận động gây triệu chứng người bị loại hen khác - Hen phế quản đêm Hen phế quản đêm xảy bệnh nhân mắc loại hen Loại hen có triệu chứng hen giường trở nên tồi tệ vào đêm, điển hình - 4giờ sáng Tác nhân gây triệu chứng hen trở nên nặng vào ban đêm bao gồm nhiễm khuẩn xoang hay chảy mũi sau gây dị ứng nguyên vi trùng bụi bặn, vảy da thú vật - Hen phế quản nghề nghiệp Người bị hen phế quản, loại nhạy cảm với bùng phát bệnh tiếp xúc với khói hay bụi gây kích ứng mơi trường làm việc Tuy nhiên bệnh hen nghề nghiệp nói chứng hen gây tiếp xúc với chất (như hoá chất, protêin động vật,… ) nơi làm việc Giảm nồng độ khơng khí tác nhân gây kích ứng qua việc kiểm sốt tốt bụi bặm giảm thiểu tỉ lệ hen giảm bớt nhạy cảm 1.1.4 Triệu chứng hen phế quản Điều xảy người bị hen khơng kiểm sốt Tiếng rít nghe thở, căng lồng ngực Đa số người bị hen có hay nhiều triệu chứng sau - Khị khè: Tiếng rít thường nghe thở ra, tiếng rít dễ dàng nhận bác sĩ hay người bệnh nhận - Ho: Ho kéo dài thường hay xảy Ho dấu hiệu nặng hen vào ban đêm Ho dễ bị nhầm lẫn với bệnh khác Đặc biệt Việt Nam ho hen chẫn đoán nhầm viêm phế quản, viêm họng hay chí chẫn đốn ho lao số bệnh nhân bị hen phế quản có biểu ho đặc biệt nửa đêm đến sáng - Nặng ngực: Cảm giác giống lồng ngực bị bóp chặt - Khó thở: Người bệnh thấy thở khó khăn, đặc biệt thở Các triệu chứng xảy người bệnh không điều trị hay điều trị không bệnh người bệnh tiếp xúc với chất kích ứng gây hen Hai yếu tố gây đường dẫn khí gây nên hen phế quản 1.2 Đại cƣơng khí cơng 1.2.1 Khái niệm khí cơng Theo quan điểm Phương Đơng khí cơng dạng lượng tiềm ẩn không gian khởi phát kết hợp khí tiện thiên khí hậu thiên trời - đất người Hay nói cách khác kích hoạt tinh tế khơng khí hơ hấp tinh thần người trình tham gia số yếu tố khác Khí (chân khí) có người với huyết tuần hoàn khắp thể Khí đâu dẫn huyết tới Khí sinh ít, phát tán lệch lạc sinh bệnh Khí sinh nhiều vận hành thơng suốt thể khoẻ mạnh Đây phương pháp dưỡng sinh làm cho chân khí phát động dồi chống lại bệnh tật - Khí cơng – phương thuốc tự trị bệnh Luyện khí cơng tự luyện cho khí thể Làm chủ khí người vào trạng thái tốt để phục hồi, ổn định, nâng cao sức khoẻ, tránh bệnh tật Các bệnh khác tập khí cơng khác (khác cách tiến hành) phương pháp khí cơng nhằm đến ổn định trạng thái thể, làm phát triển tâm sinh lý, dẫn đến khai mở tiềm vốn có người - Khí cơng chữa hen phế quản Luyện tập khí cơng chữa bệnh hen phế quản, quan điểm khí công phế hư mà hàn, thực mà nhiệt làm khí uất đưa lên Trẻ em nhiệt sinh hoả tạo phong gây đàm kéo + Thay đổi mơi trường sống (tránh tà khí gây dị ứng xâm nhập hệ phế) + Điều độ không dùng thức ăn thức uống độc hại Giải thích khoa học hệ đối giao cảm hệ âm, hệ trực giao cảm hệ dương Điều hoà hệ thực vật cách vừa giảm âm xuống vừa nâng dương lên để có cân Tĩnh cơng: Khi khơng lên thở hai kỳ Khi thời kỳ lên hen liên tục phải thở theo nhịp -1 tức hít vào thật sâu dài sau thở nhanh mạnh để ức chế âm (đối giao cảm) nâng dương (trực giao cảm) ổn định chuyển qua hai kỳ Động công: Tập thể tinh hoa giành cho phế kinh, tập đơn giản, dễ tập thập nhị liên hoa chủ điều hoà âm dương 1.2.2 Cơ sở khoa học việc điều trị hen phế quản khí cơng - Chuyển hố: Thư giãn thả lỏng ngồi yên lặng điều tức nên làm giảm chuyển hoá bản, không làm hao tổn lượng nên thiếu O2 chịu dù thở nhẹ nhàng - Thần kinh: Kiểm soát nhịp thở cách vững nên thắng phản xạ kích thích thần kinh phế vị gây hen phế quản Hai nhịp thở hít vào nên quân bình âm dương hệ thực vật - Tâm thần: Bằng an tâm trí, thư thái không xúc cảm với ngoại cảnh nên không bị rối loạn hệ thực vật gây hen phế quản Mọi stress hố giải nên khơng bị ảnh hưởng gây hen phế quản - Nội tiết: Thở bụng làm máu dồn vào vùng bụng (quan nguyên) lưng mệnh môn Mệnh môn xem tuyến thượng thận tiết 10 glucocorticoid catecholamin có tác dụng hưng phấn trực giao cảm làm hạ hen phế quản tây y điều trị - Miễn dịch: Khí công giúp cho thể quen dần với hưng phấn hệ đối giao cảm, điều hoà phản ứng miễn dịch gây hen phế quản - Hoá học: Khí cơng điều hồ cân tiết, ức chế, trung hồ chất trung gian hố học gây nên phản ứng dị ứng bộc phát hen Biến đổi thể quen dần với chất hoá học gây bệnh hen phế quản 1.2.3 Hơ hấp khí cơng “Khí” tức lực, lượng Khí thể nhiều hình thức khác như: Nhiệt năng, năng, quang năng, điện năng, hoá năng, lực tinh thần Khí vật có liên hệ mật thiết với nhau, khí cấu tạo vật kết hợp với vật Vật hoạt động sinh khí quan có liên hệ mạt thiết với Cơ định hình thành phát triển quan Cơ quan sinh hoạt biến thành Nhà khoa học Einstein giải thích liên khí vật phương trình E = m x c2 Năng lượng khí khối lượng nhân với bình phương tốc độ ánh sáng Năng lượng khí khối lượng vật hai hình thức khác Khi khối lượng vật chất bị phá huỷ, kết lượng sinh dạng khí toả Về phương diện sinh lý: Cơ thể người thể chất hoá hợp tế bào phân tử nguyên tử khác Tuỳ theo nhiều yếu tố điều kiện sống xung quanh (Thực phẩm, nước uống, khơng khí, thời tiết, xã hội,…) Cũng thở qua việc hơ hấp khơng khí yếu tố quan trọng tiến trình phát sinh lực (khí) người 1.2.3.1 Hơ hấp sống Hơ hấp (Hít thở) khơng khí đóng vai trò quan trọng nhất, sống người Do đó, hơ hấp để sống, sống để hơ hấp, sống cần phải 18 CHƢƠNG III KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN 3.1 Kết ngiên cứu thực trạng hen phế quản độ tuổi 60 – 75, phƣờng Trung Đô, Trƣờng Thi Thành phố Vinh - Nghệ An Bảng 3.1 Tỷ lệ người bị hen phế quản độ tuổi 60 – 75 Giới tính Không bị HPQ Bị HPQ n Tỷ lệ % n Tỷ lệ % Nam (n=2453 ) 2143 87,36 310 12,64 Nữ (n= 2453) 2348 95,72 105 4,28 Chung (n = 4906) 4491 91,54 415 8,46 - Kết bảng 3.1 cho thấy: Kết điều tra cho thấy thời điểm nghiên cứu tỷ lệ người bị HPQ độ tuổi 60 – 75 Thành phố Vinh chiếm tỷ lệ cao (8,46%), kết tương tự với kết nghiên cứu thực trạng HPQ Tổ chức y tế giới WHO, số bệnh nhân HPQ độ tuổi 65 chiếm khoảng 10% tổng số trường hợp bị HPQ toàn giới Số người bị HPQ độ tuổi 60 – 75 Thành phố Vinh chiếm khoảng 8,46%, nam chiếm tỷ lệ 12,64%, nữ chiếm tỷ lệ 4,28% Bảng 3.2 Liên quan hen phế quản tuổi Nhóm tuổi Khơng bị HPQn Bị HPQ n Tỷ lệ % n Tỷ lệ % 60 – 65 (n = 1637) 1523 93,04 114 6,96 66 – 70 (n = 1638) 1502 91,7 136 8,3 71 – 75 (n = 1631) 1466 89,88 165 10,12 Chung (n= 4906) 4491 91,54 415 8,46 19 10.12 12 8.30 10 6.96 (Tỉ lệ %) 60-65 66-70 71-75 Biểu đồ 3.1 Tỉ lệ hen phế quản nhóm tuổi Qua số liệu bảng 3.2 biểu đồ 3.1 cho thấy Số người bị HPQ tăng dần theo nhóm tuổi: Ở nhóm tuổi 60 – 65 chiếm tỷ lệ 6,96%, đến nhóm tuổi 71 – 75 tỷ lệ người mắc bệnh HPQ tăng lên 10,12% Bảng 3.3 Liên quan hen phế quản với nhóm tuổi giới tính Nhóm tuổi Nữ Nam Tổng Số người % Số người % Số người % 60-65 84 20,24 30 7,23 114 27,47 66-70 102 24,57 34 8,2 136 32,77 71-75 124 29,88 41 9,88 165 39,76 Tổng 310 74,69 105 25,31 415 100 Kết điều tra cho thấy, tổng số người bị HPQ độ tuổi 60 – 75 tỷ lệ nam mắc bệnh cao nữ khoảng lần Kết thu phù hợp với kết điều tra số tác giả đánh giá thực trạng HPQ nam nữ tỷ lệ nam cao nữ 2,5 lần 20 29.08 30 24.57 25 20.24 (Tỉ lệ %) 20 Nam 15 7.23 10 Nữ 9.88 8.20 60-65 66-70 71-75 Biểu đồ 3.2 Tỉ lệ HPQ nam nũ nhóm tuổi Kế thu bảng 3.3 biểu đồ 3.2 cho thấy: Sự xuất HPQ có liên quan đến độ tuổi giới tính Tỉ lệ HPQ nam cao nữ nam nữ tỉ lệ HPQ tăng dần theo nhóm tuổi cụ thể: + Tỉ lệ HPQ nam nhóm tuổi từ 60 – 65 20,24%, nhóm tuổi 66 – 70 24,57 % nhóm tuổi 71 – 75 29,08 % + Tỉ lệ HPQ nam nhóm tuổi từ 60 – 65 7,23%, nhóm tuổi 66 – 70 8,20% nhóm tuổi 71 – 75 9,88 % Bảng 3.4 Kết điều tra tỉ lệ người bị HPQ hút thuốc hút thuốc Nhóm Nam tuổi Hút thuốc Khơng hút thuốc n % n % 60-65(n =84) 53 63,09 31 36,91 66-70(n =102) 67 65,68 35 34,32 71-75(n =124) 86 69,35 38 30,65 Tổng (n =310) 206 66,51 104 33,49 21 Kết số liệu bảng 3.4 cho thấy: - Tại nhóm tuổi, người bị HPQ có tỉ lệ hút thuốc cao, chiếm trung bình 66,51% Điều chứng tỏ, hút thuốc có liên quan đến bệnh HPQ Kết nghiên cứu tương tự với nghiên cứu nhiều tác giả phù hợp với nhận định Tổ chức y tế giới Theo tổ chức y tế giới WHO kết luận có tới 80% người bị ung thư phổi hút thuốc Một số nghiên cứu Việt Nam cho thấy có tới 60% - 80% người bị bệnh hô hấp hút thuốc HPQ bệnh hô hấp (theo [9]) Khói thuốc gây kích đường dẫn khí làm cho đường dẫn khí trở nên hẹp, cản trở lượng khí vào phổi, bệnh nhân khó thở thiếu O Thuốc tăng nguy hen suyễn cấp tính làm tổn thương vĩnh viễn đường dẫn khí Bên cạnh điều kiện làm việc nguyên nhân gây nên bệnh HPQ Theo nhận định Tổ chức Y tế giới WHO (theo [12]) năm Việt Nam có khoảng 40.000 người bị chết bệnh liên quan đến thuốc Một thống kê gần Việt Nam cho thấy Việt Nam nước có tỷ lệ nam giới hút thuốc cao giới, nước có số ca tử vong hàng năm bệnh liên quan đến thuốc cao Có có nghĩa ngày có 100 người chết thuốc lá, nhiều gấp lần số người chết tai nạn giao thông Theo thống kê Tổ Chức Y Tế Thế Giới (WHO), có nửa số nam giới Việt Nam hút thuốc Phần lớn người bắt đầu hút thuốc từ sớm Cũng theo ước tính Tổ Chức Y Tế Thế Giới, có khoảng nửa số người hút thuốc chết bệnh có liên quan đến thuốc Hút thuốc nguyên nhân ung thư phổi, họng, hen phế quản Ở nữ ngửi phải khói thuốc dẫn đến hen phế quản ung thư tử cung Chính mà điều trị cho bệnh nhân bị HPQ, bác sỹ chuyên khoa đưa lời khuyên “Loại bỏ yếu tố gây hen, tạo môi trường 22 sống không ô nhiễm khói thuốc nghiện ngập hay hút thuốc thụ động” (theo [13]) Bảng 3.5 Tình hình tập luyện thể dục thể thao người bị hen phế quản Môn tập Nam (n=310) Nữ (n=105) Số lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ % Đi 73 23,57 31 29.52 Cầu lông 1,61 0,00 Thể dục buổi sáng 52 16,77 6,67 Thái cực quyền 36 11,61 12 11,43 Đi xe đạp 2,58 0,00 Tâm dưỡng sinh 49 15,80 10 9,52 Tổng số người tập TD 223 71,94 60 57,14 Không tập thể dục 87 28,06 45 42,86 Kết điều tra cho thấy, số lượng người bị HPQ không tập luyện TDTT tương đối lớn (nam 28,06%; nữ 42,86%); môn TDTT người HPQ chọn tập luyện chủ yếu bộ, thể dục buổi sáng, thái cực quyền tâm dường sinh Đi thái cực quyền thường tập luyện trời bất lợi cho người bị HPQ, đặc biệt vào thời gian lên hen Theo bác sĩ Đồng Sĩ Tính - Sức khoẻ đời sống cho biết: môn thể thao ngồi trời làm khởi phát hen gây triệu chứng hen nặng môn khác Tập luyện ngồi trời khơ lạnh gây triệu chứng hen nặng trời ẩm ấm 23 3.2 Kết nghiên cứu số tiêu hình thái hơ hấp đƣợc trình bày bảng 3.6-3.7 biểu đồ 3.3-3.4 Kết bảng 3.6 cho thấy: Tại thời điểm bắt đầu nghiên cứu, như: cân nặng, tần số thở, dung tích sống, số thể thời gian nhịn thở tối đa nhóm ĐC nhóm TN khơng có khác biệt, tất với p >0.05 Bảng 3.6 Chỉ tiêu cân nặng số số hô hấp thời điểm bắt đầu nghiên cứu Nhóm ĐC (n=25) Nhóm TN (a) (n=25) (b) Cân nặng (kg) 51, 5 4,2 51,2  4,4 >0.05 TS thở (lần/phút) 19,3  3,2 19,8  3,5 >0.05 Dung tích sống (lít) 2,73  0,49 2,72  0,51 >0.05 Chỉ số thể (ml/kg) 53,0  6,1 53,1  5,8 >0.05 TGNTTĐ (giây) 25,7  5,2 26,2  5,5 >0.05 Chỉ số Pa-b Kết bảng 3.7 cho thấy: - Nhóm ĐC, sau tháng, số nghiên cứu thay đổi không đáng kể so với thời điểm trước tháng Trong nhóm TN, sau tháng tập khí cơng, số cân nặng, dung tích sống tăng có ý nghĩa với p