Lịch sử vấn đề
Chân dung văn học là một thể loại tương đối mới trong văn học dân tộc, đã thu hút sự quan tâm của nhiều tác giả trên thế giới và Việt Nam Các nhà văn như M Gorki, K.Pautopxki, I.Erenbua, Vũ Ngọc Phan, Hoài Thanh và Tô Hoài đều đã đóng góp vào thể loại này Ngoài ra, các bài viết chân dung văn học còn xuất hiện trên các trang báo như Văn nghệ, Tiền phong, cùng với những tập sách chuyên đề.
Chân trời có người bay của Đỗ Lai Thúy, Cây bút, đời người Vương Trí
Nhàn, Phía sau con chữ của Vũ Từ Trang, Viết về bè bạn của Bùi Ngọc
Tấn, nhà văn, qua hồi ức của người thân Lưu Khánh Thơ, đã sưu tầm và biên soạn nhiều tập sách chân dung về các nhà thơ, nhà văn nổi tiếng trong nước và thế giới Những tác phẩm này không chỉ khắc họa cuộc sống đời thường và đời sống văn nghệ của các tác giả mà còn giúp độc giả hiểu rõ hơn về con người thật của họ Qua đó, người đọc có thể dễ dàng khám phá thế giới nghệ thuật phong phú của các văn nghệ sỹ Nhiều công trình nghiên cứu về thể tài này, bao gồm cả luận án tiến sỹ, đã được thực hiện, chứng tỏ giá trị của những tập chân dung này trong việc mở rộng hiểu biết về văn học.
Luận văn Thạc sỹ của Nguyễn Văn Quang (1996) tại Đại học Vinh nghiên cứu về mảng chân dung văn học trong sáng tác của Tô Hoài Bên cạnh đó, Phan An Na cũng đã chỉ ra những đặc điểm nổi bật của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại.
2008, Đại học Vinh); các khóa luận tốt nghiệp đại học như: Chân dung đối thoại: Chân dung văn học, bình luận văn học( Phạm Thị Thùy Dương –
2002, Đại học Vinh; Đóng góp của Nguyễn Tuân đối với lý luận về tiểu thuyết và thể tài chân dung văn học ( Bùi Hà Phương – 2007, Đạ học Vinh)
Các công trình nghiên cứu gần đây tập trung vào một số vấn đề cơ bản liên quan đến thể tài chân dung văn học, bao gồm khái niệm và sự phát triển của thể loại này trong những năm gần đây Đặc biệt, các tác giả phân tích những đặc điểm nổi bật của thể tài chân dung văn học và phong cách của người dựng chân dung Bên cạnh đó, một số bài viết cũng đánh giá các tác phẩm cụ thể như "Cây bút", "Đời người", "Cánh bướm và đóa hướng dương", và "Những kiếp hoa dại".
Vương Trí Nhàn và Chân dung đối thoại của Trần Đăng Khoa là hai tác phẩm nổi bật trong nghiên cứu văn học Luận án tiến sĩ của Nguyễn Quốc Luân đã phân tích sâu sắc lịch sử và đặc trưng của thể tài này, trong khi luận văn thạc sĩ của Phan An Na tập trung vào việc nghiên cứu thể tài như một đối tượng chuyên biệt Những công trình nghiên cứu này đều có những đóng góp quan trọng và đáng ghi nhận cho lĩnh vực văn học.
Hầu hết các nghiên cứu về chân dung văn học thường chỉ dừng lại ở việc xây dựng hình ảnh của các nhà văn từ góc nhìn của các nhà nghiên cứu hoặc qua ký ức của người thân trong gia đình họ Bài viết này dựa trên những công trình trước đó để tìm hiểu đặc điểm của thể loại chân dung văn học thông qua một tác phẩm cụ thể Tuy nhiên, do kinh nghiệm còn hạn chế, bài viết chưa hoàn thiện và chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp từ quý thầy cô và các đồng nghiệp.
Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu, chúng tôi áp dụng nhiều phương pháp như hệ thống - cấu trúc, so sánh, đối chiếu, phân tích và tổng hợp.
Nhiệm vụ nghiên cứu
Thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam đương đại được thể hiện rõ nét qua tác phẩm "Người" của Nguyễn Quang Thiều, với những đặc điểm nổi bật Tác phẩm không chỉ cung cấp tư liệu quý giá về các nhà văn, mà còn cắt nghĩa một thời kỳ văn học, ca ngợi nhân cách và sự nghiệp của họ Về mặt hình thức, tác giả khéo léo lựa chọn những chi tiết "đắt" và tiếp cận góc nhìn đời tư của các nhân vật trong mối quan hệ thân thiết, tạo nên một giọng điệu đặc sắc Qua đó, thể tài chân dung văn học khẳng định ý nghĩa đa dạng và quan trọng của nó trong bức tranh tổng thể của văn học Việt Nam đương đại.
Cấu trúc khóa luận
Ngoài các phần Mở đầu, Kết Luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của khóa luận được triển khai thành ba chương:
Chương 1: Nhìn chung về sự phát triển của thể tài chân dung văn học trong văn học Việt Nam hiện đại
Chương 2: Nội dung chân dung văn học trong tác phẩm Người –
Chương 3: Nghệ thuật thể hiện chân dung văn học trong tác phẩm
NHÌN CHUNG VỀ SỰ PHÁT TRIỂNCỦA THỂ TÀI CHÂN
Quá trình hình thành và phát triển của thể tài chân dung văn học 8 1 Cơ sở của thể tài chân dung văn học
Giá trị của tác phẩm chân dung văn học được xác định qua nhiều khía cạnh, bao gồm sự đóng góp của tác giả trong việc cung cấp tư liệu đặc sắc, hình tượng nghệ thuật sinh động và những giá trị thẩm mỹ, nhận thức, giáo dục sâu sắc Những giá trị này hiện diện trong các tác phẩm của các tác giả nổi tiếng quốc tế như M.Gorky, K Pautopxki, I Erenbua, cũng như trong văn học Việt Nam đương đại với những tên tuổi như Tô Hoài, Nguyễn Tuân, Tạ Tỵ, Nguyễn Đăng Mạnh, Vương Trí Nhàn, và Bùi Ngọc Tấn.
Việc khái quát lý thuyết về các nhà văn, nhà thơ, họa sĩ trong thể tài này còn hạn chế, khiến việc xây dựng chân dung thành công của họ trở nên khó khăn Điều này đòi hỏi sự “đọc” sáng tạo, kết hợp với việc “đọc” trực tiếp về cuộc đời, sự nghiệp và quan niệm của từng cá nhân, nhằm tạo ra một chân dung văn học vừa đặc sắc, hấp dẫn và tôn trọng sự thật.
1.2 Quá trình hình thành và phát triển của thể tài chân dung văn học
1.2.1 Cơ sở ra đời của thể tài chân dung văn học
Văn học nghệ thuật là một hình thức ý thức xã hội, thể hiện sự đồng hóa hiện thực qua thẩm mỹ và sử dụng ngôn từ làm chất liệu Sự phát triển của văn học phụ thuộc vào những cơ sở và tiền đề nhất định Chân dung văn học, một thể tài mới mẻ, cũng ra đời dựa trên những tiền đề này và xuất hiện muộn hơn so với các thể loại văn học khác.
Vào những năm 30 của thế kỷ XX, văn học Việt Nam chứng kiến sự bùng nổ của nhiều nhà văn, nhà báo và tác phẩm đa dạng, tạo nên phong cách mới cho nền văn học hiện đại Thời kỳ này, thói quen đọc sách và báo bắt đầu hình thành trong giới tri thức và công chúng đô thị, dẫn đến sự phát triển mạnh mẽ của văn học với hàng loạt truyện ngắn và tiểu thuyết ra đời Nhiều cây bút trẻ xuất hiện bên cạnh những tác giả nổi tiếng như Nam Cao, Nguyễn Tuân, và Nguyễn Huy Tưởng, tạo nên một bức tranh văn học phong phú Đặc biệt, sau năm 1986, tinh thần đổi mới và tôn trọng cá nhân được nâng cao, mang lại không khí sáng tạo nghệ thuật tự do hơn Điều này không chỉ giúp văn học phát triển về bề rộng và bề sâu mà còn cho phép nhà văn khám phá sâu sắc tâm hồn và số phận con người, mở ra tiền đề cho sự ra đời của những tác phẩm chân dung văn học độc đáo.
Trên thế giới thể tài này xuất hiện từ lâu Nhiều tác phẩm nổi tiếng
Xvaigo, một thể loại xuất hiện muộn ở Việt Nam, đã có những hình thức gần gũi như cuốn Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh – Hoài Chân và Nhà văn tư tưởng và phong cách của Nguyễn Đăng Mạnh, những tác phẩm này làm nổi bật cuộc đời của các nghệ sĩ Các chân dung văn học ngày càng phong phú với nhiều phong cách khác nhau từ các nhà văn, cho phép người đọc khám phá những nét độc đáo riêng biệt trong từng tác phẩm, dù cùng một đối tượng.
1.2.2 Những thành tựu của thể tài chân dung văn học
Thể tài chân dung văn học đã ra đời và phát triển mạnh mẽ, đạt nhiều thành tựu xuất sắc Trên thế giới, thể loại này xuất hiện sớm với các tác phẩm tiêu biểu như "Bông hồng vàng", "Bình minh mưa" và "Một mình với mùa thu" của K Pautopxki, cùng với "Những người cùng thời" của I Êrenbua và "Những cuộc đời tỏa sáng" của A Môroa Tại Việt Nam, nhiều tác giả cũng đã thể hiện tài năng trong việc dựng chân dung văn học, với nhiều tác phẩm mang ý nghĩa sâu sắc.
Cát bụi chân ai của Tô Hoài, dài hơn 400 trang, chân thật khắc họa chân dung những nhà văn cùng thế hệ với ông và chính bản thân tác giả Vương Trí Nhàn khẳng định tên tuổi qua các tác phẩm như Những kiếp hoa dại, Cánh bướm và đóa hướng dương, Cây bút, đời người Trong Cây bút, đời người, ông đã vẽ nên nhiều chân dung xuất sắc như Xuân Quỳnh, Lưu Quang Vũ, Nguyễn Khải, Nguyễn Tuân, Thanh Tịnh, Tế Hanh, Tô Hoài và Xuân Diệu, thể hiện tình cảm chân thành dành cho các bạn văn.
Bùi Ngọc Tấn đã dành hơn 500 trang viết để khắc họa chân dung của bạn bè và chính mình, thể hiện những cảm xúc sâu sắc Ông chia sẻ: “Các bạn của tôi hầu hết là những người chịu vất vả, kể cả đắng cay… Tôi viết về sự nhếch nhác của họ.”
Tác giả Đỗ Lai Thúy trong tác phẩm "Chân trời có người bay" mang đến một giọng điệu mới mẻ qua việc khắc họa mười bảy chân dung tinh thần Trong khi đó, Phùng Quán với "Ba phút sự thật" thể hiện phong cách viết hài hước chuyên nghiệp, với cấu trúc mạch lạc dẫn dắt độc giả từ bất ngờ này đến bất ngờ khác.
Tập sách "Họ trở thành nhân vật của tôi" của Hồ Anh Thái không chỉ khắc họa chân dung của các nhà văn, nhà thơ trong nước mà còn mở rộng ra toàn cầu Tác giả đặc biệt giới thiệu đến người đọc những hình ảnh sống động của các nghệ sĩ nổi tiếng như Lê Dung, người phụ nữ hát dạo một mình, và Mạc.
Can – lời tư vấn của bộ mặt cười…
Những tập chân dung Mười khuôn mặt văn nghệ - Tạ Tỵ, Phía sau con chữ - Vũ Từ Trang, Những chân dung song hành – Nguyễn Huy
Thắng, Gương mặt những nhà thơ – Võ Văn Trực, Phác thảo mươi lăm chân dung văn học – Đoàn Văn Nhã… là những cuốn sách có giá trị
Tập chân dung văn học được biên soạn từ những bài viết của người thân trong gia đình nghệ sĩ, ghi lại suy nghĩ và cảm nhận về các nhà văn, nhà thơ, nhà soạn kịch Những bài viết này mang đến cái nhìn ấm áp và thân thương, thể hiện rõ qua tác phẩm "Nhà văn qua kí ức người thân" do Lưu Khánh Thơ sưu tầm và biên soạn.
Ngoài các tác phẩm văn học, chân dung văn học cũng thường xuất hiện trên các trang báo như An ninh thế giới và Tạp chí văn học, cho thấy sự quan tâm đặc biệt của độc giả đối với thể loại này Hầu hết các tờ báo đều dành không gian cho mảng chân dung văn học, góp phần làm phong phú thêm đời sống văn hóa.
Sự ra đời của thể tài chân dung văn học phản ánh nhu cầu sâu sắc của con người Mỗi nhà văn đều có những cách tiếp cận riêng, tạo nên sự độc đáo và đa dạng cho thể loại này.
Sự ra đời của những tác phẩm tiêu biểu ấy khẳng định sự nở rộ của thể tài chân dung văn học trong văn học Viêt Nam.
Thể tài chân dung văn học trong “ Người” – Nguyễn Quang Thiều 12 1 Một vài nét về Nguyễn Quang Thiều
1.3.1 Một vài nét về Nguyễn Quang Thiều
Nguyễn Quang Thiều, sinh năm 1957, là một nhà thơ hiện đại nổi bật của Việt Nam, đồng thời ông cũng là một nhà văn đa tài với các thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn và bút ký Hiện tại, ông giữ chức Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam Từ năm 1992 đến 2007, ông làm việc tại báo Văn nghệ, góp phần quan trọng vào lĩnh vực báo chí.
Nguyễn Quang Thiều là một tác giả nổi bật với 8 tập thơ, 13 tác phẩm văn xuôi bao gồm tiểu thuyết, truyện ngắn và truyện thiếu nhi, cùng với 3 tác phẩm dịch thuật Các tác phẩm chính của ông đã góp phần làm phong phú nền văn học Việt Nam.
Ngôi nhà tuổi 17, sáng tác năm 1990
Sự mất ngủ của lửa, 1992
Những người lính của làng, 1994
Những người đàn bà gánh nước sông, 1995
Vòng nguyệt quế cô đơn, 1991
Về tiểu thuyết, truyện ngắn:
Mùa hoa cải bên sông, 1989
Kẻ ám sát cánh đồng, 1995
Cái chết của bầy mối, 1991
Người đàn bà tóc trắng, 1993
Đứa con của hai dòng họ, 1996
Thành phố chỉ sống 60 ngày, 1991
Nguyễn Quang Thiều, một tác giả nổi bật từ năm 1992, đã cho ra mắt 7 tập thơ, 15 tập văn xuôi và 3 tập sách dịch Tác phẩm mới nhất của anh, "Cây ánh sáng", được xuất bản bởi NXB Hội Nhà văn vào năm 2009, hiện đang thu hút sự chú ý của công chúng và giới phê bình.
Nguyễn Quang Thiều không chỉ nổi tiếng với tài năng văn chương mà còn là một nhà báo xuất sắc và kịch tác gia trong lĩnh vực sân khấu và điện ảnh Nhiều tác phẩm của ông, như tiểu thuyết "Kẻ ám sát cánh đồng", đã được chuyển thể thành phim, điển hình là bộ phim "Chuyện làng Nhô" do hãng phim truyền hình Việt Nam sản xuất và phát sóng trên VTV.
Ông không chỉ là một nhà báo mà còn là người đồng sáng lập hai tờ báo nổi tiếng tại Việt Nam, An ninh thế giới cuối tháng và Cảnh sát toàn cầu, cùng với nhà văn, trung tướng công an Hữu Ước.
Nguyễn Quang Thiều đã khẳng định tên tuổi của mình trong lòng độc giả thông qua một số lượng tác phẩm đồ sộ và những nội dung phong phú, đồng thời ông cũng đã nhận được nhiều giải thưởng danh giá.
- Giải thưởng Hội Nhà Văn Việt Nam năm 1993, giải A cho tập thơ Sự mất ngủ của lửa
Từ những năm 1990, thơ Việt Nam đương đại đã trải qua một sự chuyển mình mạnh mẽ về thi pháp, trong đó Nguyễn Quang Thiều nổi bật như một nhà thơ tiên phong Với nỗ lực vượt bậc và tài năng xuất sắc, ông đã thiết lập một giọng điệu mới, góp phần làm phong phú thêm nền văn học Việt Nam Bên cạnh đó, có tới 20 giải thưởng văn học khác nhau trong và ngoài nước đã công nhận giá trị của thơ ca Việt Nam hiện đại.
Nguyễn Quang Thiều là một nhà thơ tiên phong trong trào lưu hiện đại và cũng là một cây viết văn xuôi đầy cảm xúc Ông không chỉ thể hiện con người bay bổng, trăn trở với những phiền muộn thi ca, mà còn là một nhà báo nhạy bén và linh hoạt, điều này đã dẫn đến nhiều nhận xét và đánh giá tích cực về ông.
Nhà thơ Nguyễn Duy đã nhận xét về Nguyễn Quang Thiều là một tác giả đa tài, không chỉ sáng tác thơ và văn xuôi mà còn làm báo Ông còn nhớ những ngày cùng làm việc tại báo Văn Nghệ, khi Nguyễn Quang Thiều còn vẽ tranh Tuy nhiên, ấn tượng sâu sắc nhất với Nguyễn Duy vẫn là Nguyễn Quang Thiều với vai trò là một thi sĩ nổi bật trong làng thơ đương đại Việt Nam.
Nhà thơ Inrasara đã chỉ ra rằng việc một nhà thơ ngay từ khi xuất hiện đã tìm thấy giọng thơ riêng là điều hiếm gặp Còn hiếm hơn nữa là khi giọng thơ đó có sức lan tỏa rộng rãi Đối với thế hệ thơ sau ở miền Bắc, Nguyễn Quang Thiều chính là một ví dụ tiêu biểu cho hiện tượng này.
Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Quang Thiều, "cha đẻ" của tác phẩm Người, mang đến cho độc giả cái nhìn sâu sắc về tác giả Hiểu biết này giúp người đọc có tâm thế thuận lợi khi khám phá tác phẩm, vì mỗi tác giả đều để lại dấu ấn và phong cách riêng trong sáng tác của mình.
1.3.2 Tác phẩm “ Người” trong sáng tác của Nguyễn Quang Thiều Người là một tác phẩm mới trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn
Quang Thiều( Xuất bản 9/ 2008, Nhà xuất bản Phụ Nữ) Đây là tác phẩm thuộc thể tài chân dung văn học
Người gồm 24 bài, viết về người thân, nhà văn, nhà thơ, họa sỹ hay những người ông từng gặp qua:
Người ở với hoa tầm xuân Cô Nguyễn Quang Thiều
Tố Hữu và ngọn đèn cô đơn đã tắt Tố Hữu
Một chiều của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm Nguyễn Khoa Điềm
Tào Mạt và cái chết của một anh hề Tào Mạt
Tôi không viết về thiếu tướng Hữu Ước Hữu Ước
Kevin Bower và một tình yêu nhẫn nại Kevin Bower
Thi Hoàng – Một phía của nhiều phía Thi Hoàng
Cái bóng của một con người Jeam Marie, William Joiner,
Chiristopher Agee, Adisa Bassic Đứng trước những con song Mai Văn Phấn
39 Lý Quốc Sư – Chủ nhà và khách Lê Thiết Cương
Khúc bi thương của John Baca John Baca
Kim Lân – Sự im lặng của nỗi buồn Kim Lân
Lạc trong hòa bình Phạm Tiến Duật
Họa sĩ vô danh Phạm Long Quận và phép tự mê dụ Phạm Long Quận Đoạn phim câm về Bảo Ninh Bảo Ninh
Như một cái cây sau bão Lê Vân
Kí ức lộn xộn về “nhà triết học số một Châu Á” Nguyễn Hoàng Đức Ông bếp Ông bếp
Những đoạn rời rạc về một người đàn ông một Tày Y Phương – Hứa Vĩnh Sước Lưu Kiến Sinh và ngọn gió lạnh thổi vào lưng Lưu Kiến Sinh
Giữa những con rối Chu Lượng
Có phải tôi viết về giấc mơ của một người nghệ sỹ( ?)
Lương Tử Đức Đã về tới nhà Diễm Châu
Cha tôi Nguyễn Gia Thâu
Tác phẩm "Người" của họa sỹ Lê Thiết Cương kết hợp với những hình vẽ khuôn mặt độc đáo, tạo ấn tượng mạnh mẽ và khơi gợi sự tò mò cho bạn đọc Cuốn sách được ra mắt vào đúng ngày khai mạc triển lãm tranh của Lê Thiết Cương, diễn ra lúc 16h ngày 27/12/2008 tại Gallery 39A Lý Quốc Sư Triển lãm đã thu hút sự tham gia của nhiều nghệ sỹ, nhà văn, nhà thơ và nhạc sỹ nổi tiếng như Thành Chương, Hữu Ước, Ngọc Đại, Trần Nhương và Nguyễn Huy Thiệp.
Trong buổi triển lãm, Nguyễn Quang Thiều chia sẻ rằng tác phẩm của Lê Thiết Cương và cuốn sách của ông phản ánh chân dung những con người mà họ đã gặp trong cuộc sống Ông nhấn mạnh rằng có những người họ gặp thường xuyên, nhưng cũng có những người chỉ xuất hiện một lần, giống như cơn gió thoảng qua những tán cây, để lại những xao động, dù là nhỏ nhất.
Nguyễn Quang Thiều chia sẻ về những bức tranh của Lê Thiết Cương và cuốn sách độc đáo của mình, cho rằng có những chi tiết trong sách và nét vẽ trong các chân dung mà các nhân vật chưa nhận ra chính là họ Ông nhấn mạnh rằng chúng ta thường quên đi bản thân trong quá khứ và không thấy được hình ảnh tương lai của mình Trong hiện tại, nhiều lúc chúng ta cũng không nhận ra một phiên bản khác của chính mình do sự chồng chéo của các thời điểm trong không gian.
Nguyễn Quang Thiều hài hước chia sẻ rằng: "Sách của tôi chỉ nên được đọc từ từ khi đang ninh xương hoặc nấu thịt bò, không nên đọc vội vàng trong những lúc xào, rán."
Ca ngợi một nhân cách, một sự nghiệp
“NGƯỜI” CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU
2.1 Cung cấp các tư liệu về nhà văn, nhà thơ, họa sỹ
Văn học là tấm gương phản ánh cuộc sống, với hiện thực trong tác phẩm thể hiện hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan Các tác phẩm chân dung văn học khai thác sâu sắc cuộc đời và số phận của những nhà văn, nhà thơ, họa sĩ và nghệ sĩ, từ đó tạo nên nguồn cảm hứng sáng tạo phong phú.
Mỗi tác giả khi khắc họa chân dung một đối tượng cần thể hiện sự hiểu biết và những mối liên hệ liên quan đến đối tượng đó, từ đó bộc lộ tình cảm và cảm xúc của mình Nếu không, chân dung văn học sẽ trở nên lạnh lẽo và vô hồn Người viết giống như một "pháp sư," thổi hồn vào những bức tượng bất động, biến chúng thành những hình ảnh sống động và đầy sức sống.
Chân dung văn học bắt nguồn từ sự thật về một con người, dù còn sống hay đã khuất Khi xây dựng chân dung, người viết cần tôn trọng sự thật, nhưng phải tái hiện nó dưới góc độ thẩm mỹ Chỉ khi đó, tác phẩm mới trở thành một tác phẩm văn học đúng nghĩa.
Một trong những khía cạnh quan trọng của thể loại chân dung văn học là cung cấp thông tin cho độc giả Qua tác phẩm "Người," độc giả sẽ nhận được những tư liệu quý giá về nhân vật, đồng thời cảm nhận sâu sắc những tình cảm và cảm xúc của tác giả Nguyễn Quang Thiều.
Chân dung văn học là bức tranh tả thực về con người của nhà văn, nhà thơ, cho phép người đọc tiếp cận một cách gần gũi và chân thực với họ Qua những tác phẩm, độc giả có thể cảm nhận được bản sắc, tâm tư và cuộc sống của các tác giả, từ đó hiểu rõ hơn về những suy nghĩ và cảm xúc mà họ gửi gắm trong văn chương.