Lịch sử vấn đề nghiên cứu
3.1 Lịch sử tìm hiểu, nghiên cứu thơ Bùi Quang Thanh
Nghiên cứu về thơ Bùi Quang Thanh đã thu hút nhiều bài viết và giới thiệu trên các tờ báo cũng như trong các công trình phê bình văn học xứ Nghệ và Hà Tĩnh Các tác phẩm này phần nào thể hiện cái nhìn trân trọng và cung cấp những khám phá, kiến giải về đặc điểm nổi bật của thơ Bùi Quang Thanh.
Trong Nhà văn Hà Tĩnh đương đại, các tác giả Hà Quảng - Nguyễn
Văn Quang nhận định rằng thơ Bùi Quang Thanh sử dụng những hình tượng biểu tượng quen thuộc như Dã Tràng, Cuội, Thạch Sanh, và ông Đùng, tạo ra cảm xúc mới mẻ cho người đọc Hà Quảng trong Lược yếu văn học Hà Tĩnh cũng nhấn mạnh rằng con người Việt Nam hiện đại không tách rời quá khứ, mà tìm kiếm bài học từ lịch sử và huyền thoại Qua tập thơ Hạt đắng, Bùi Quang Thanh đã khéo léo kết nối những bài học lịch sử với cảm xúc cá nhân, tự răn dạy bản thân.
Trong tác phẩm "Xuôi cùng đò dọc sông đêm", tác giả Văn Giá đã nhấn mạnh hình ảnh Mẹ và Quê trong thơ Bùi Quang Thanh, coi đây là hai biểu tượng không thể tách rời: "Mẹ là trung tâm, là kết tinh của quê hương, còn quê hương là sự mở rộng của cõi mẹ." Văn Giá cũng nhận định rằng "Hồn thơ Bùi Quang Thanh là một hồn quê trọn vẹn", thể hiện sự nhạy cảm với thế giới đồng quê, trong khi những hình ảnh đô thị chỉ xuất hiện một cách xa lạ Thơ của Bùi Quang Thanh như một hành trình khám phá vẻ đẹp thanh bình của quê hương, mang đến cho người đọc những trải nghiệm sâu sắc và ấn tượng Nhà thơ Vương Trọng cũng đã đặc biệt chú ý đến bài thơ văn xuôi "Lời hương khói" trong tập "Mật ong vàng lũng núi".
Đây là tác phẩm thơ văn xuôi đầu tiên của tác giả, người nổi tiếng với thể loại bút ký và phóng sự Anh đã khéo léo kết hợp những chi tiết mang tính chất văn xuôi với nét thơ mộng, tạo nên một phong cách độc đáo và cuốn hút.
Bài thơ "Con đi" thể hiện hình ảnh sinh động với con cóc trong ba lô và hoa cỏ may bám đầy quần bộ binh, tạo nên một bức tranh chân thực về cuộc sống Tác phẩm đã giành giải thưởng từ Tạp chí Văn nghệ Quân đội, khẳng định sự trưởng thành trong sự nghiệp sáng tác thơ của tác giả.
Các bài viết hiện tại về thơ Bùi Quang Thanh chủ yếu chỉ dừng lại ở cảm nhận và phê bình giới thiệu, mặc dù chúng mang lại những gợi ý hữu ích Đến nay, chưa có nghiên cứu nào phân tích một cách toàn diện và hệ thống về thơ của ông Luận văn của chúng tôi sẽ là công trình đầu tiên thực hiện nhiệm vụ quan trọng này.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn áp dụng nhiều phương pháp nghiên cứu đa dạng, bao gồm các phương pháp chính như thống kê - phân loại, phân tích - tổng hợp, so sánh - loại hình và cấu trúc - hệ thống.
Đóng góp và cấu trúc luận văn
Luận văn là công trình tập trung tìm hiểu thơ Bùi Quang Thanh với cái nhìn hệ thống
Kết quả nghiên cứu từ luận văn sẽ là tài liệu quý giá cho việc tìm hiểu và nghiên cứu về thơ Bùi Quang Thanh, cũng như thơ Hà Tĩnh và thơ Việt Nam hiện đại nói chung.
6.2 Cấu trúc của luận văn
Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương
Chương 1 Thơ Bùi Quang Thanh trong bối cảnh thơ Hà Tĩnh và thơ xứ Nghệ đương đại
Chương 2 Cảm hứng sáng tạo và hệ thống hình tượng trong thơ Bùi
Chương 3 Phương thức thể hiện của thơ Bùi Quang Thanh.
THƠ BÙI QUANG THANH TRONG BỐI CẢNH THƠ HÀ TĨNH VÀ THƠ XỨ NGHỆ ĐƯƠNG ĐẠI
Thơ Hà Tĩnh và thơ xứ Nghệ đương đại
1.1.1 Bức tranh thơ Hà Tĩnh và thơ xứ Nghệ đương đại
Hà Tĩnh, vùng đất văn hóa nổi tiếng với truyền thống thi ca phong phú, đã sản sinh ra nhiều nhân tài trong suốt các thế kỷ Nơi đây không chỉ nổi bật với cốt cách con người xứ Nghệ mà còn ghi dấu ấn với những tên tuổi lớn như Xuân Diệu, Huy Cận, và Chính Hữu trong thế kỷ hai mươi Các tác giả như Phạm Ngọc Cảnh, Xuân Hoài, và Ngô Thế Oanh cũng đã góp phần làm phong phú thêm nền văn học dân tộc, tiếp nối truyền thống văn hóa của vùng đất này Những tên tuổi hiện đại như Lê Thành Nghị, Dương Kỳ Anh, và Mai Hồng Niên tiếp tục khẳng định vị thế của Hà Tĩnh trong làng văn học Việt Nam.
Các tác giả Hà Tĩnh đã đóng góp nhiều tác phẩm xuất sắc cho thơ ca hiện đại Việt Nam, tạo nên những dấu ấn riêng cho dòng thơ xứ Nghệ Các nhà thơ xứ Nghệ nổi bật với khả năng sáng tác đa dạng trong các thể loại như lục bát, năm chữ, thơ tứ tuyệt và thơ tự do, và tác phẩm của họ thường xuất hiện trong các tuyển tập thơ cả trong và ngoài nước.
Thơ Hà Tĩnh, với đội ngũ sáng tác đông đảo, đã hòa nhịp cùng nền thơ cả nước, thể hiện sự kết nối mạnh mẽ với văn hóa và truyền thống phong phú của vùng đất này.
Hà Tĩnh đã kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại trong thơ ca, đặc biệt là sau thời kỳ đổi mới Trong những năm đầu sau thống nhất, thơ thường mang âm hưởng sử thi mạnh mẽ, nhưng dần dần đã chuyển mình phong phú hơn Điều đáng mừng là thơ đã trở về với tiếng nói cá nhân, thể hiện ý thức sáng tạo của tác giả Sự chuyển biến này mở ra hướng phát triển đúng đắn cho thơ, khi mà bên cạnh trữ tình chính trị và công dân, trữ tình riêng tư đã tìm thấy vị trí xứng đáng trong nền thơ ca hiện đại.
Những năm sáu mươi, Hà Tĩnh chứng kiến sự xuất hiện của nhiều nhà thơ nổi bật như Bằng Việt, Lưu Quang Vũ, và Vũ Quần Phương, cùng với các tác giả khác như Phạm Tiến Duật và Thanh Thảo Những tác phẩm của họ, như "Những ngôi sao" và "Bài học từ Hương Phúc", đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả Thơ ca của họ, dù chưa được trau chuốt, vẫn mang đậm tính mới mẻ và giọng điệu riêng, phản ánh trình độ văn hóa phong phú Sự sáng tạo của họ được nuôi dưỡng từ nền tảng văn hóa tích lũy qua nhiều năm và một vốn sống phong phú, tạo nên những tác phẩm vừa mang tính dân tộc vừa hiện đại.
Hiện nay, các nhà thơ thế hệ đổi mới đang nỗ lực khẳng định bản thân với sự đa dạng trong cá tính sáng tác Họ không chỉ đơn thuần lặp lại những người đi trước mà còn mang đến những sắc thái mới mẻ Lê Quốc Hán với tập thơ "Lời khấn nguyện" kết hợp giữa âm hưởng cổ kính và chân quê, pha trộn giữa Đường thi và ca dao miền Trung Trong khi đó, Bùi Minh Huệ khai thác những kỷ niệm đầy vấp ngã, mang đến những hồi ức sâu sắc.
"cay đắng ngọt ngào" cũng có thể giúp Cho em lớn khôn Nguyễn Trọng
Bính khỏe khoắn và trung thực, thể hiện sinh lực mạnh mẽ trong thơ ca, trong khi Dương Thế Vinh lại đa cảm và thành công trong thơ nhà trường Hải Hà tinh tế, tự nhiên, giữ hồn thơ trong trẻo theo thời gian Ngọc Vượng tìm tòi ngôn ngữ và ý tứ, trong khi Tùng Bách mang đến sự vui tươi, hóm hỉnh nhưng cũng sâu lắng Bùi Quang Thanh thể hiện sức sống mãnh liệt và đam mê trong thơ Lê Duy Văn nổi bật với những bài thơ kỷ niệm lính, giản dị nhưng sâu sắc Nguyễn Ngọc Phú mang hương vị biển cả vào thơ, với hình thức tân kỳ và ngôn ngữ sống động Thái Vĩnh Linh là một tác giả sung sức, cảm xúc phong phú và ý tưởng mới lạ, tạo nên những suy tư trong thơ Hà Tĩnh Lê Văn Vị thể hiện những vấn đề nhân sinh đầy mâu thuẫn qua lối nói ngộ nghĩnh Quỳnh Hoa, với hình ảnh "người đàn bà bán cá làm thơ", mang đến cảm giác chua chát nhưng đầy khâm phục về sự vươn lên của người phụ nữ hiện đại Hồ Minh Thông có lối viết tân kỳ, và Đinh Lan Hương thể hiện sự nữ tính nhưng không kém phần sâu sắc Phan Duy Đồng chân thật và nhuần nhuyễn trong thể lục bát và thơ cho trẻ em.
Thơ viết cho thiếu nhi và tuổi học trò là một thể loại quan trọng, đòi hỏi người sáng tác phải có tâm hồn trẻ trung và cái nhìn hồn nhiên Việc viết cho lứa tuổi học trò không hề đơn giản, cần sự nhạy cảm để nhìn nhận cuộc sống qua đôi mắt trẻ thơ Nhiều tác giả đã dành tâm huyết cho thể loại này, điển hình như Xuân Hoài với hai tập thơ "Sen lên" và "Những cây dù đỏ".
Xuân Hoài đã tạo ra những dòng sữa ngọt ngào, nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ và mang lại những cảm xúc tích cực về cuộc sống và thiên nhiên Thái Vĩnh Linh với các tác phẩm như Hai mặt trời, Mƣa sao ngân hà, Cánh cò trắng, và Phố trong bản chủ yếu viết cho trẻ em, với thơ ca nhẹ nhàng, đơn giản và mang âm hưởng đồng dao Những bài thơ của ông thể hiện những phát hiện độc đáo, ngộ nghĩnh, phù hợp với tâm lý và lứa tuổi của các em nhỏ.
Trong những năm qua, thơ Hà Tĩnh đã phát triển theo ba xu hướng chính, trong đó xu hướng đầu tiên là trung thành với lối viết truyền thống, chiếm đa số Thơ theo hướng này thường mang tính biểu cảm cao, với ý thơ rõ ràng và mạch thơ lộ liễu, đôi khi sa vào kể lể Nhạc điệu thơ du dương và các thể thơ như lục bát, tám chữ, bảy chữ, năm chữ được ưa chuộng, chịu ảnh hưởng rõ nét từ dặm vè và ca dao dân ca xứ Nghệ Những tác giả tiêu biểu cho xu hướng này bao gồm Xuân Hoài, Duy Thảo, Minh Nho, Nguyễn Trọng Bính và nhiều cây bút khác, đáp ứng nhu cầu của đông đảo độc giả, đặc biệt là đại chúng.
Xu hướng thứ hai tập trung vào những người khao khát đổi mới tư tưởng và quan niệm về cuộc sống, với yêu cầu cao về sự sáng tạo nghệ thuật, mà không quá chú trọng vào hình thức của thơ ca Thơ của họ thường mang tính suy tư và giàu sức gợi Những nhà thơ như Nguyễn Sĩ Đại, Lê Quốc Hán, Phan Tùng Lưu, Bùi Quang Thanh và Quỳnh Như là những đại diện tiêu biểu cho xu hướng này.
Xu hướng thứ ba trong thơ hiện đại là sự cách tân nghệ thuật, với cách tiếp cận mới mẻ và táo bạo Thể loại thơ này thường không rõ ràng, khiến độc giả khó nắm bắt ý tưởng của tác giả Câu chữ và hình ảnh được sử dụng một cách sáng tạo, với cấu trúc tự do và phóng túng, đôi khi dẫn đến sự khó hiểu Nguyễn Ngọc Phú là một nhà thơ tiêu biểu cho xu hướng này, với những nỗ lực không ngừng nghỉ, mặc dù đã có những thành công và chưa thành công Tuy nhiên, tiềm năng của thơ Hà Tĩnh vẫn rất đáng hy vọng.
1.1.2 Những đặc điểm chính của thơ Hà Tĩnh và thơ xứ Nghệ đương đại
Chiến tranh vẫn là đề tài lớn trong văn học Việt Nam đương đại, thể hiện dưới góc nhìn mới Dân tộc Việt Nam đã trải qua cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại, đặc biệt là cuộc chiến chống Mỹ Hà Tĩnh, với vai trò là tuyến lửa gan góc, đã chứng kiến nhiều thử thách đau thương, lý giải cho việc văn học Hà Tĩnh trước năm 1975 chủ yếu viết về chiến tranh Những tác phẩm tiêu biểu như "Đồng chí", "Ngọn đèn đứng gác" của Chính Hữu, "Mừng chiến thắng trời quê" của Duy Thảo, hay "Trường ca Sư đoàn" của Phạm Ngọc Cảnh đã làm nức lòng bạn đọc Mặc dù chiến tranh đã kết thúc sau 1975, âm vang của nó vẫn tiếp tục hiện diện trong các tác phẩm của những cây bút Hà Tĩnh qua các thế hệ.
"xử lí" theo một hướng khác, bởi nó được khúc xạ qua cái nhìn mới
Trong văn học, chiến tranh đã được thể hiện qua cái nhìn cận cảnh của những nhà văn - chiến sĩ, tập trung vào chủ nghĩa anh hùng cách mạng và lòng dũng cảm Tuy nhiên, sau thời kỳ đổi mới, hiện thực chiến tranh đã được khám phá từ những phương diện mới, phản ánh sự đa dạng và phức tạp của nó Hồi ức chiến tranh xuất hiện qua nhiều thể loại văn học, với cảm hứng thế sự thay thế dần cảm hứng sử thi Âm hưởng hùng tráng không còn lấn át tiếng nói về nỗi đau và mất mát của các thế hệ người Việt Nam, nhấn mạnh rằng những vết thương tâm hồn có thể đau đớn hơn cả những vết thương thể xác Văn học không chỉ ca ngợi những chiến thắng vinh quang mà còn khắc họa bộ mặt khủng khiếp của chiến tranh và sự trả giá của dân tộc cho những chiến thắng đó.
Chiến tranh không đẻ ra làng hoa Không đẻ ra làng lúa
Chiến tranh đẻ ra làng góa bụa Đẻ ra làng Lòi Những thanh niên xung phong cam khổ Lớn lên không mảnh tình vắt vai
(Chuyện tình ở một làng Lòi - Hồng Chinh Hiền)
"Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh" là một truyền thống sâu sắc của dân tộc Việt Nam, thể hiện tinh thần kiên cường trong bối cảnh chiến tranh Âm điệu buồn thường thấy trong các tác phẩm viết về cuộc chiến không phải ngẫu nhiên, mà phản ánh nỗi đau và sự hi sinh lớn lao của hàng triệu người Những mất mát này không chỉ là ký ức, mà còn sống động trong từng khoảnh khắc của cuộc sống hàng ngày, khiến ai cũng phải trăn trở và cảm nhận.
Bùi Quang Thanh - một gương mặt tiêu biểu của thơ ca xứ Nghệ đương đại
1.2.1 Con đường đến với thơ của Bùi Quang Thanh
Nhà thơ Bùi Quang Thanh, sinh năm 1950 tại xóm Kim Tĩnh, Cẩm Tiến, Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh, lớn lên trong một gia đình có truyền thống cách mạng Ông nội của ông là một trong những lãnh đạo nổi bật của phong trào cách mạng, góp phần hình thành tư tưởng và tâm hồn nghệ thuật của Bùi Quang Thanh.
Bùi Quang Thanh, sinh ra trong bối cảnh Xô - viết Nghệ Tĩnh 1930 – 1931, là con của những người tham gia kháng chiến chống Pháp và Mỹ Mẹ ông là người phụ nữ đảm đang, lo lắng công việc gia đình để chồng có thể tham gia kháng chiến Khi đang học cấp ba, ông đã xung phong nhập ngũ để bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ Mỹ ném bom miền Bắc Năm 1971, ông tham gia chiến trường Tây Nguyên với tư cách lính tiểu đoàn xe 827, sư đoàn 10 quân giải phóng Trong các chiến dịch lớn mùa khô 1972, ông bị thương và được chuyển ra Bắc chữa trị, sau đó học nghề sửa chữa ô tô Sau khi đất nước thống nhất, ông làm việc trong ngành giao thông và theo đuổi nghiệp văn chương, học đại học báo chí Ông từng giữ chức Chánh văn phòng Hội Văn học nghệ thuật Hà Tĩnh và làm phóng viên, biên tập viên cho Tạp chí Hồng Lĩnh Năm 2003, ông chuyển sang báo Bảo vệ pháp luật và trở thành Trưởng cơ quan đại diện tại miền Trung Tây Nguyên Ông nghỉ hưu vào năm 2011 và hiện đang công tác tại Tạp chí Kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân tối cao.
Bùi Quang Thanh, từ nhỏ, đã được mẹ truyền cảm hứng từ những bài thơ và ca dao xứ Nghệ, với giọng ngâm ấm áp Ông thấm nhuần những ca từ này và sau đó tiếp xúc với thơ ca cách mạng, thuộc lòng nhiều tác phẩm của các nhà thơ nổi tiếng như Tố Hữu, Chế Lan Viên, Xuân Diệu và Huy Cận Những nỗi đau chia ly trong thời kỳ khó khăn đã ảnh hưởng sâu sắc đến cảm xúc sáng tác của ông Từ khi còn học sinh, ông đã bộc lộ năng khiếu thơ văn và nhận được sự khen ngợi từ thầy cô Khi Bác Hồ mất, ông đã lên đường tham gia chiến đấu, và trong 5 năm ở chiến trường, ông đã sáng tác hàng trăm bài thơ, trong đó có những tác phẩm nổi bật như "Đêm sông Mây" và "Tình mơ" Ông cùng sĩ quan Phan Quốc Thái đã in chung tập thơ "Hoa núi", nhưng tiếc rằng tập thơ đã bị thất lạc trong bối cảnh khắc nghiệt của chiến tranh.
Sau khi rời quân đội, Bùi Quang Thanh theo học nghề cơ khí ô tô nhưng vẫn dành nhiều thời gian cho việc sáng tác thơ Trong bối cảnh khó khăn của ngành giao thông thời bao cấp, ông không có cơ hội tiếp xúc với báo chí, dẫn đến việc hàng chục năm làm thơ mà không có nơi gửi gắm Tuy nhiên, khi tỉnh được chia tách, thơ của ông được phát hiện và công bố trên Đài phát thanh truyền hình Hà Tĩnh, đồng thời liên tiếp được đăng trên Tạp chí Hồng Lĩnh Một năm sau, ông gia nhập Hội Văn học nghệ thuật Hà Tĩnh, nơi gặp gỡ những nghệ sĩ trẻ đầy nhiệt huyết Từ đó, Bùi Quang Thanh cho ra mắt nhiều tác phẩm, trong đó có tập thơ "Một thời sao lãng quên" với 27 bài thơ, nhận được sự đánh giá cao từ bạn bè và độc giả Ông được mời về Hội Văn nghệ công tác chuyên ngành thơ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc giao lưu và sáng tác.
1.2.2 Món "nợ" ân tình đối với quê hương xứ sở và hành trình sáng tạo của Bùi Quang Thanh
Bùi Quang Thanh, sinh ra và lớn lên tại Hà Tĩnh, đã mang trong mình ý chí mạnh mẽ từ quê hương với bề dày văn hóa và lịch sử Ông không chỉ cống hiến cho đất nước mà còn khát khao viết về quê hương, thể hiện qua thơ, truyện và ký Với mong muốn tạo dựng một "thương hiệu" văn học cho quê hương Hồng Lam, Bùi Quang Thanh đã thể hiện niềm đam mê lịch sử và văn hóa truyền thống qua các tác phẩm như trường ca "Huyền thoại núi Hồng" và "Lay thức" Thơ của ông chân thực, cảm động và không tô vẽ, thể hiện tình yêu quê hương sâu sắc, như trong bài thơ "Qua đèo Ngang".
Hành trình sáng tạo của Bùi Quang Thanh từ tập thơ đầu tiên "Một thời sao lãng quên" đến các tác phẩm như "Hạt đắng", "Đò dọc sông đêm", "Ngọn gió dòng sông", và gần đây nhất là "Mật ong vàng lũng núi" thể hiện một quá trình lao động nghệ thuật đầy nỗ lực và khám phá, với những thành công cũng như thách thức trong sự nghiệp sáng tác của ông.
Bùi Quang Thanh đã đạt được nhiều giải thưởng danh giá trong sự nghiệp sáng tác của mình, nổi bật là Giải thưởng Tạp chí Văn nghệ quân đội cho cuộc thi thơ năm 1998 – 1999 với tác phẩm "Lời hương khói" trong chủ đề Giao thừa thiên niên kỷ Ông cũng nhận được Giải thưởng Văn chương, khẳng định tài năng và đóng góp của mình cho nền văn học Việt Nam.
Hà Tĩnh 170 năm cho Trường ca Huyền thoại núi Hồng; Giải thưởng văn học Nguyễn Du lần thứ hai (1995 – 2000) cho tập thơ Hạt Đắng; Giải văn học
Nguyễn Du lần thứ ba (2001 – 2005) cho tập thơ Đò dọc sông đêm…
Bùi Quang Thanh đến với thơ như một lương duyên, thể hiện nỗi lòng và cảm xúc mãnh liệt từ trái tim Thơ ông viết về người lính, hòa nhịp cùng dòng chảy của thơ ca cách mạng, mang đậm dấu ấn thời sử thi Sau chiến tranh, ông không còn viết theo lối mòn cũ mà tự tìm kiếm phong cách riêng, coi văn thơ là cuộc sống gắn liền với đời thường Ông xem tác phẩm văn học là tài sản quý giá, mong được nâng niu và gìn giữ Dù cảm thấy thiếu thốn về khả năng sáng tạo và điều kiện viết, Bùi Quang Thanh vẫn nhận ra hạnh phúc lớn khi Nàng Thơ không rời bỏ ông và bạn đọc vẫn yêu mến tác phẩm của mình, điều này cũng đồng nghĩa với trách nhiệm lớn lao mà ông phải gánh vác.