Lý do - Mục đích nghiên cứu
Tại thành phố Hồ Chí Minh, cộng đồng người Hoa có dân số lên đến 414.045 người, chiếm 50,3% tổng số người Hoa tại Việt Nam, đứng sau người Việt Cộng đồng này bao gồm năm nhóm ngôn ngữ: Hẹ, Triều Châu, Hải Nam, Phúc Kiến và Quảng Đông, trong đó người Hoa Quảng Đông chủ yếu sinh sống tại quận 5, quận 6 và quận 11 Sự tập trung theo cộng đồng giúp bảo tồn các yếu tố văn hóa truyền thống đặc trưng của người Hoa Quảng Đông, từ đó tạo cơ sở cho việc khám phá những nét tương đồng và khác biệt giữa văn hóa người Hoa tại thành phố Hồ Chí Minh và văn hóa của nhóm ngôn ngữ Quảng Đông.
Mặc dù đã định cư tại Sài Gòn - Gia Định hơn ba thế kỷ, cộng đồng người Hoa vẫn bảo tồn bản sắc văn hóa độc đáo Điều này đặc biệt rõ ràng ở người Hoa Quảng Đông, những người giữ lại nhiều nét văn hóa khác biệt so với các nhóm Hoa khác Nghi lễ chuyển đổi của họ, gắn liền với từng thành viên trong cộng đồng, là yếu tố quan trọng giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa của họ, cho thấy rằng dù trong hoàn cảnh nào, con người vẫn không thể từ bỏ những nghi lễ này.
Người Hoa di cư từ miền Nam Trung Quốc đến Sài Gòn - Gia Định đã hình thành các cộng đồng cư trú theo nhóm phương ngữ, tạo nên những dấu ấn văn hóa đặc trưng Sự đa dạng trong ngôn ngữ và địa phương đã góp phần làm phong phú thêm văn hóa của người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh.
Hồ Chí Minh cần chú trọng đến văn hóa của từng nhóm ngôn ngữ, trong đó nghi lễ chuyển đổi đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các yếu tố văn hóa truyền thống mang đậm dấu ấn phương ngữ.
Nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi không chỉ giúp hiểu rõ nét văn hóa truyền thống mà còn phản ánh những yếu tố văn hóa mới mà cộng đồng người Hoa Quảng Đông tại Thành phố Hồ Chí Minh tiếp thu trong quá trình giao thoa văn hóa Qua đó, bài viết chỉ ra những biến đổi trong văn hóa truyền thống của cộng đồng này trong bối cảnh đời sống đô thị hiện đại.
Arnold van Gennep định nghĩa “các nghi thức chuyển đổi” là những nghi thức liên quan đến sự thay đổi về địa điểm, trạng thái, địa vị xã hội và tuổi tác Nghi lễ chuyển đổi đánh dấu sự phát triển của cá nhân trong suốt cuộc đời, kết hợp kinh nghiệm cá nhân với văn hóa và các giai đoạn sinh học như ra đời, trưởng thành, kết hôn, già đi và qua đời Mỗi nghi lễ chuyển đổi chỉ diễn ra một lần trong đời, do đó, chúng vô cùng quan trọng và đáng nhớ, được tổ chức một cách chu đáo, phản ánh sâu sắc bản chất văn hóa của từng dân tộc.
Nghi lễ không chỉ là một sự kiện đặc biệt mà còn là lĩnh vực mang ý nghĩa sâu sắc trong tất cả các hoạt động của con người Nó truyền tải thông điệp về tình trạng văn hóa và xã hội của cá nhân, với mọi hành động đều nằm trong khuôn khổ nghi lễ Đối với nhà nhân học, nghi lễ là nguồn thông tin phong phú về văn hóa, giúp giải thích và kịch tính hóa các thần thoại của nền văn hóa Thông qua nghi lễ, chúng ta có thể khám phá những thông tin biểu tượng phong phú về thế giới văn hóa và xã hội của những người tham gia.
Nghi lễ và hình thức nghi lễ mang tính quy ước là những yếu tố quan trọng thể hiện giá trị của con người và nhóm Việc nghiên cứu nghi lễ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cấu trúc thiết yếu của xã hội loài người.
Victor Turner đã chỉ ra rằng việc phân tích biểu tượng và hành vi nghi lễ là chìa khóa để hiểu cấu trúc và tiến trình xã hội Hiểu "giai đoạn ngưỡng" của nghi lễ chuyển đổi giúp nắm bắt những hiện tượng xã hội và mối liên hệ của chúng với lịch sử và cấu trúc xã hội Nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi không chỉ là nghiên cứu văn hóa tộc người mà còn phản ánh hệ thống giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng người Hoa Quảng Đông tại thành phố Hồ Chí Minh Trong bối cảnh hiện đại hóa và toàn cầu hóa, người Hoa Quảng Đông có xu hướng từ bỏ hoặc đơn giản hóa nghi lễ truyền thống để chuyển sang các nghi thức hiện đại, dẫn đến sự mai một văn hóa tộc người Do đó, phân tích chức năng của nghi lễ chuyển đổi là cần thiết để chứng minh tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy các nghi lễ này, nhằm duy trì trật tự xã hội, sự cố kết cộng đồng và gìn giữ bản sắc văn hóa tộc người Mục tiêu của đề tài này là làm rõ những vấn đề trên.
Nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông bao gồm các giai đoạn trước ngưỡng, trong ngưỡng và sau ngưỡng, mỗi giai đoạn thể hiện những biểu hiện đặc trưng riêng Các yếu tố như giới, tuổi tác, điều kiện kinh tế, mạng lưới xã hội và niềm tin tôn giáo đều ảnh hưởng đến hình thức và nội dung của những nghi lễ này Qua các nghi lễ chuyển đổi, giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng được phản ánh rõ nét, cho thấy sự giao lưu và tiếp xúc văn hóa phong phú trong cộng đồng người Hoa Quảng Đông.
Những nghi lễ chuyển đổi hiện nay đã trải qua nhiều biến đổi so với những năm nửa đầu thế kỷ XX, chủ yếu do sự thay đổi trong giá trị văn hóa và xã hội Nguyên nhân chính bao gồm sự phát triển của công nghệ, ảnh hưởng của toàn cầu hóa, và sự thay đổi trong quan niệm về gia đình và cộng đồng Các nghi lễ ngày nay thường mang tính cá nhân hóa hơn, phản ánh sự đa dạng và phong phú trong bản sắc văn hóa Trong khi đó, các nghi lễ trước đây thường mang tính tập thể và tuân thủ nghiêm ngặt các truyền thống Sự chuyển mình này không chỉ thể hiện sự thích nghi với thời đại mà còn cho thấy sự tiến hóa trong cách con người nhìn nhận và thực hiện các nghi lễ quan trọng trong cuộc sống.
Nghi lễ chuyển đổi đóng vai trò quan trọng đối với cá nhân và cộng đồng người Hoa Quảng Đông tại thành phố Hồ Chí Minh, thể hiện qua ba chức năng chính Đầu tiên, chức năng tâm lý giúp cá nhân vượt qua những giai đoạn chuyển mình trong cuộc sống, tạo cảm giác an toàn và kết nối với nguồn cội Thứ hai, chức năng xã hội khuyến khích sự gắn kết và hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng, thúc đẩy tình đoàn kết và sự hợp tác Cuối cùng, chức năng văn hóa-giáo dục không chỉ bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống mà còn giáo dục thế hệ trẻ về bản sắc dân tộc, góp phần duy trì và phát triển văn hóa người Hoa trong bối cảnh hiện đại.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Nghi lễ vòng đời là một chủ đề quen thuộc trong dân tộc học Việt Nam, nhưng việc nghiên cứu theo lý thuyết Nghi lễ chuyển đổi của Arnold van Gennep vẫn còn mới mẻ Lý thuyết này, ra đời từ đầu thế kỷ XX tại châu Âu, chưa được khai thác đầy đủ trong bối cảnh Việt Nam Luận án này nhằm giới thiệu một khung lý thuyết nghiên cứu về nghi lễ vòng đời, với trọng tâm là khái niệm nghi lễ chuyển đổi, nhấn mạnh các bước ngoặt quan trọng trong từng giai đoạn của cuộc đời Dựa trên lý thuyết của Arnold van Gennep, luận án cũng nhận diện các nghi lễ chuyển đổi của người Hoa, phân chia thành ba giai đoạn: phân ly, chuyển tiếp và hội nhập.
Victor Turner đã đóng góp một công trình quan trọng cho ngành nhân học với tác phẩm "The Forest of Symbols" (Rừng biểu tượng) Bằng cách áp dụng phương pháp nghiên cứu biểu tượng của ông, tác giả luận án đã giải mã các biểu tượng trong nghi lễ chuyển đổi, từ đó làm nổi bật giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng người Quảng Đông hiện nay.
Nghiên cứu nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông thông qua lăng kính chức năng của Radcliffe-Brown và Bronislaw Malinowski giúp làm nổi bật một trường phái lý thuyết nhân học mới xuất hiện từ đầu thế kỷ XX, đồng thời cung cấp cái nhìn sâu sắc về thực tiễn văn hóa tại Việt Nam.
Nội dung luận án áp dụng thuyết cấu trúc của Arnold van Gennep, thuyết chức năng của Radcliffe-Brown và Bronislaw Malinowski, cùng với biểu tượng trong nghi lễ của Victor Turner để nghiên cứu các nghi lễ chuyển đổi của cộng đồng người Hoa Quảng Đông tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay.
Phân tích và lý giải các chức năng của nghi lễ chuyển đổi cho thấy tầm quan trọng và lý do cần thiết để duy trì những nghi lễ này, mặc dù cuộc sống ngày càng hiện đại.
Công trình này nêu bật cách người Hoa Quảng Đông bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống trong khi vẫn tiếp thu những yếu tố văn hóa mới, thích ứng với sự thay đổi của hoàn cảnh sống.
4 Những câu hỏ i nghiên cứu và giả thuy ết nghiên cứ u
Xuất phát từ mục tiêu trên, cuộc nghiên cứu này cần trả lởi những câu hỏi nghiên cứu chính yếu như sau:
Nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông bao gồm nhiều bước quan trọng, phản ánh sự chuyển mình trong cuộc sống của họ Các nghi lễ này không chỉ có trình tự rõ ràng mà còn mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện các giai đoạn chuyển đổi từ tuổi thơ đến trưởng thành Thông qua những nghi lễ này, giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng người Hoa được thể hiện rõ nét, góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.
Sự khác nhau trong việc thực hành nghi lễ chuyển đổi giữa các cá nhân trong cộng đồng có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân, bao gồm ảnh hưởng văn hóa, tín ngưỡng cá nhân và bối cảnh xã hội Những biến đổi trong nghi lễ chuyển đổi thường phản ánh sự thay đổi trong giá trị và niềm tin của cộng đồng, cũng như sự giao thoa giữa các nền văn hóa khác nhau Việc hiểu rõ những nguyên nhân và biến đổi này giúp chúng ta nhận diện và tôn trọng sự đa dạng trong các thực hành tâm linh của từng cá nhân.
- Chức năng của nghi lễ chuyển đổi là gì - xét dưới góc độ cá nhân và cộng đồng?
Từ những câu hỏi nghiên cứu trên, chúng tôi có thể đưa ra những giả thuyết nghiên cứu chính:
Nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông tại Thành phố Hồ Chí Minh phản ánh sự thay đổi trong từng giai đoạn cuộc đời, nơi vai trò và vị thế cá nhân được điều chỉnh sau mỗi nghi lễ Việc giải mã các biểu tượng trong những nghi lễ này giúp hiểu rõ hơn về giá trị đạo đức và cấu trúc xã hội của cộng đồng người Hoa.
Trong các nghi lễ chuyển đổi của người Hoa Quảng Đông hiện nay, bên cạnh các yếu tố văn hóa truyền thống, còn xuất hiện nhiều yếu tố văn hóa mới mang ảnh hưởng của đô thị hiện đại Các yếu tố như giới, tuổi tác, mạng lưới xã hội, điều kiện kinh tế và niềm tin tôn giáo đều đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành hình thức và nội dung của những nghi lễ này.
Những nghi lễ chuyển đổi đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu tác động tiêu cực từ sự thay đổi về trạng thái và tình trạng xã hội của cá nhân Chúng không chỉ giúp gìn giữ truyền thống văn hóa mà còn tăng cường sự gắn kết trong gia đình và cộng đồng, đồng thời hình thành các chuẩn mực đạo đức trong xã hội.
Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp, kết hợp giữa nghiên cứu định tính và định lượng để thu thập và phân tích dữ liệu một cách toàn diện.
Nghiên cứu định tính: quan sát - tham dự, phỏng vấn sâu và phỏng vấn tập trung.
Phương pháp quan sát-tham dự là một cách thu thập dữ liệu hiệu quả thông qua việc sống gần gũi với thành viên của một xã hội khác trong thời gian dài Tác giả, sống trong cộng đồng người Hoa Quảng Đông, đã thuận lợi quan sát và tham dự 15 nghi lễ chuyển đổi, bao gồm lễ đầy tháng, lễ khai học, lễ cưới, lễ mừng thọ và lễ tang Qua quan sát, tác giả thu thập được thông tin về trình tự nghi lễ, thái độ và hành vi của những người tham gia Dữ liệu này làm sáng tỏ những thông tin từ phỏng vấn sâu, nhưng không đủ để hiểu rõ ý nghĩa của các biểu tượng và lý do tồn tại của các nghi thức Đặc biệt, một số nghi lễ như lễ tang không muốn có sự hiện diện của nhà nghiên cứu, vì điều này có thể gây ra sự bối rối và không thoải mái cho gia đình tang quyến Hơn nữa, việc tham dự các nghi lễ phụ thuộc vào thời gian tổ chức của người dân, dẫn đến việc nhà nghiên cứu có thể không tham dự được trong một số trường hợp.
Chúng tôi đã thực hiện 20 cuộc phỏng vấn sâu với những người am hiểu phong tục tập quán để có cái nhìn tổng quan về các nghi lễ chuyển đổi trong đời người Qua đó, chúng tôi xác định được các nghi lễ quan trọng và thu thập thông tin về trình tự, lý do, ý nghĩa cũng như các biểu tượng liên quan Dữ liệu từ các cuộc phỏng vấn hồi cố cho phép so sánh sự khác biệt giữa các nghi lễ chuyển đổi trước đây và hiện nay Đối với từng nghi lễ, chúng tôi đã có chiến lược phỏng vấn đa dạng để thu thập thông tin phong phú Đặc biệt, trong lễ tang, chúng tôi đã phỏng vấn 5 chuyên gia tôn giáo để hiểu rõ hơn về các nghi thức Ngoài ra, chúng tôi cũng phỏng vấn người lớn tuổi và các chuyên gia tổ chức lễ cưới (6 cuộc) để thu thập thông tin về lễ đầy tháng, lễ cưới và lễ mừng thọ Riêng lễ khai học, chúng tôi tiến hành 3 cuộc phỏng vấn với người lớn tuổi có kiến thức về chữ Hán và văn hóa cộng đồng.
Chúng tôi đã tổ chức hai cuộc thảo luận nhóm tập trung với các chuyên gia trong lĩnh vực quản lý cộng đồng và nghiên cứu văn hóa Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh Mục đích của các cuộc thảo luận này là để xác minh và kiểm định lại thông tin thu thập được từ cộng đồng thông qua quan sát tham gia và phỏng vấn sâu, nhằm đảm bảo tính chính xác của dữ liệu.