Vâng Kho tàng Văn học dân gian thật phong phú và đa dạng. Nhưng thiết nghĩ ở từng góc độ, từng vị trí sẽ có những cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau. Nhà văn hóa học sẽ nhìn Văn học dân gian dưới góc độ văn hóa dân gian. Nhà nghiên cứu văn học sẽ nhìn bằng con mắt nghệ thuật. Nh chính trị học sẽ đi sâu phân tích những tư tưởng giai cấp. Trong phạm vi này, người viết – dưới cách nhìn của gio dục học sẽ lm r những nhn tố ảnh hưởng đến sự hình thnh v pht triển nhn cch của con người qua những cu thnh ngữ, tục ngữ, ca dao quen thuộc trong kho tàng phong phú và đa dạng ấy. Là một giáo viên tương lai, chúng ta cần nắm vững lí luận và thực tế giáo dục, để từ đó có một cái nhìn mới mẻ hơn, toàn diện và sâu sắc hơn. Đồng thời thấy được vai trò to lớn của giáo dục trong sự hình thành và phát triển nhân cách của con người. Đó chính là lương tâm, là trách nhiệm của một nhà giáo chân chính. Trong quá trình nghiên cứu chắc hẳn không tránh khỏi sai sót, mong thầy và các bạn góp ý để bài tiểu luận được tốt hơn.
Sự phát triển nhân cách
Khái niệm nhân cách
Con người, khi đại diện cho loài, được xem là cá thể; khi tham gia vào xã hội, họ là cá nhân; và khi thực hiện các hoạt động, họ thể hiện nhân cách của mình.
Theo Tâm lý học, nhân cách là sự kết hợp của các thái độ và thuộc tính riêng biệt trong mối quan hệ hành động của mỗi cá nhân với thế giới tự nhiên, thế giới vật chất do con người tạo ra, xã hội và bản thân Nhân cách thể hiện bộ mặt tâm lý và đạo đức của mỗi người, bao gồm toàn bộ đặc điểm và phẩm chất tâm lý quyết định giá trị xã hội và hành vi của họ Như vậy, nhân cách của con người được phân tích và đánh giá trên ba bình diện và ba mức độ khác nhau.
Mức độ bên trong cá nhân thể hiện nhân cách con người qua cá tính và sự khác biệt giữa các cá nhân Nhân cách bộc lộ tính không đồng nhất với cộng đồng, cho thấy giá trị tích cực của nó trong việc vượt qua những hạn chế do hoàn cảnh và bản thân.
Mức độ giữa các cá nhân cho thấy nhân cách được thể hiện qua các mối quan hệ và tương tác trong hoạt động cộng đồng Giá trị của nhân cách được phản ánh qua hành vi và cử chỉ xã hội của mỗi cá nhân.
Nhân cách ở mức độ cao nhất vượt ra ngoài cá tính và mối quan hệ với người khác, được xem như một chủ thể tích cực thực hiện những biến đổi ở người khác, dù là quen biết hay không Giá trị của nhân cách nằm ở tác động mà nó gây ra đối với sự thay đổi của những nhân cách khác Những biến đổi mà cá nhân tạo ra, đặc biệt là ở chính mình như một "người khác", tạo nên nét đặc trưng đầy giá trị của nhân cách đó.
Nhân cách con người được xác định bởi mức độ phù hợp giữa thang giá trị và thước đo giá trị cá nhân với xã hội Sự tương đồng này càng cao thì nhân cách của cá nhân càng lớn.
Theo Giáo dục học, nhân cách là tổng thể các nét, mặt và phẩm chất xã hội của một con người, bao gồm các đặc điểm tâm sinh lý được xã hội công nhận và đánh giá Giá trị của mỗi cá nhân phụ thuộc vào sự phát triển của xã hội, dẫn đến việc các đặc điểm cá nhân được nhìn nhận và đánh giá khác nhau Hơn nữa, những đặc điểm này cũng được đánh giá khác nhau tùy thuộc vào vai trò mà cá nhân đảm nhận trong xã hội.
Theo quan niệm truyền thống, nhân cách được định nghĩa là sự kết hợp hài hòa giữa phẩm chất và năng lực của mỗi cá nhân Nhân cách bao gồm các yếu tố như phẩm chất chính trị, tư tưởng, đạo đức, tác phong, cùng với các năng lực, sở trường và năng khiếu Một người có nhân cách tốt phải đạt được sự thống nhất giữa phẩm chất và năng lực, tức là sự hòa hợp giữa đức và tài.
Theo cách tiếp cận giá trị, nhân cách được hình thành từ hệ thống định hướng giá trị mà mỗi cá nhân lựa chọn, bao gồm giá trị tư tưởng, đạo đức và nhân văn Đối với người Việt Nam, nhân cách thể hiện sự thống nhất biện chứng giữa phẩm chất và năng lực, hay còn gọi là đức và tài Sự hài hòa giữa đức và tài không chỉ là đặc điểm cá nhân mà còn mang giá trị xã hội sâu sắc.
Sự phát triển nhân cách
Con người khi mới sinh ra không có nhân cách, mà nhân cách chỉ được hình thành và phát triển qua quá trình sống, hoạt động và giao lưu trong xã hội.
Sự phát triển nhân cách là quá trình tăng trưởng, tích lũy, hoàn thiện về thể chất, tâm lý và xã hội của cá nhân
Thể chất: biểu hiện ở những biến đổi về chiều cao, trọng lượng, cơ bắp, sự hoàn thiện các giác quan và sự phối hợp vận động cơ thể.
Tâm lý: thể hiện ở những biến đổi của các quá trình nhận thức, tình cảm, ý chí…và ở sự hình thành những thuộc tính tâm lý mới của cá nhân.
Xã hội thể hiện qua sự thay đổi trong thái độ ứng xử với mọi người xung quanh, cùng với việc tham gia tích cực vào các mối quan hệ và hoạt động xã hội.
Nhân cách con người phát triển không đồng đều trên ba phương diện, với khả năng một phương diện có thể vượt trội hơn hẳn so với các phương diện khác Sự phát triển này không chỉ thể hiện qua số lượng các thuộc tính bẩm sinh mà còn quan trọng hơn là sự biến đổi về chất lượng của các đặc điểm thể chất và tinh thần.
Quá trình hình thành và phát triển nhân cách chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố như đặc điểm sinh học di truyền, môi trường sống, hoạt động giao tiếp và giáo dục Mỗi yếu tố đóng vai trò quan trọng khác nhau nhưng đều cần thiết cho sự phát triển toàn diện của nhân cách Bài nghiên cứu này sẽ tập trung phân tích những yếu tố này.
2 yếu tố di truyền và môi trường.
Anh hưởng của di truyền và môi trường đến sự hình thành và phát triển nhân cách
Di truyền
Di truyền là quá trình tái tạo các thuộc tính cơ thể từ thế hệ này sang thế hệ khác, giúp cơ thể thích ứng với biến đổi môi trường và duy trì sự tồn tại của loài người Các thuộc tính di truyền bao gồm cấu trúc giải phẫu, đặc điểm như màu mắt, màu tóc, vóc dáng, thể tạng, giác quan và tư chất hệ thần kinh, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển và tiến hóa của con người.
Di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nền tảng vật chất cho sự phát triển nhân cách Một cơ thể khỏe mạnh, các giác quan hoạt động đầy đủ và hệ thần kinh ổn định sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của nhân cách.
Các đặc tính cơ thể ảnh hưởng đến tốc độ và tính chất hình thành kỹ năng, nhưng không quyết định sự phát triển nhân cách Tư chất di truyền chỉ định hướng cho con người vào các lĩnh vực hoạt động rộng rãi, không quy định năng lực cụ thể Mặc dù tư chất di truyền tạo khả năng hoạt động hiệu quả trong một số lĩnh vực, việc phát triển khả năng còn phụ thuộc vào hoàn cảnh sống, giáo dục và ý chí rèn luyện của cá nhân Ví dụ, hai bé trai sinh đôi có thể có những thành tích học tập khác nhau, một em xuất sắc còn em kia học bình thường.
Xét câu tục ngữ “Cha mẹ sinh con trời sinh tính”:
Câu “Cha mẹ sinh con trời sinh tính” thể hiện sự thống nhất giữa hai phần của con người: phần “con” là thể xác do cha mẹ sinh ra, và phần “người” là linh hồn do “trời” ban tặng Phần “con” đại diện cho cơ thể vật lý, trong khi phần “người” mang ý nghĩa xã hội và tinh thần Quan niệm này nhấn mạnh rằng nhân cách con người được định hình bởi một sức mạnh tối cao, và mọi nỗ lực can thiệp vào sự phát triển nhân cách sẽ trở nên vô ích, vì bản chất con người đã được “trời” định sẵn.
“Con” do cha mẹ sinh ra là điều đúng, nhưng phần “hồn” không phải do cha mẹ tạo ra mà là do “trời” sinh ra là một quan điểm sai lầm Khi mới chào đời, phần hồn của mỗi người không phải do một thế lực bên ngoài quyết định.
Mỗi người không được sinh ra với bản chất cố định mà hình thành từ hoạt động sống và giáo dục Di truyền từ cha mẹ chỉ ảnh hưởng đến các yếu tố thể chất, trong khi hành vi và đạo đức không được ghi lại trong gen Tính cách của mỗi cá nhân phát triển theo cách riêng, phụ thuộc vào điều kiện học tập, giáo dục và khả năng tự rèn luyện Do đó, mỗi người có những sắc thái và kiểu tính nết riêng biệt.
Xét câu tục ngữ “ Con nhà tông không giống lông cũng giống cánh”:
Khái niệm "con" trong câu "Cha mẹ sinh con trời sinh tính" không chỉ ám chỉ đến thể xác của con người mà còn thể hiện sự kế thừa giữa các thế hệ trong một dòng tộc "Tông" thể hiện dòng dõi, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc lựa chọn bạn đời phù hợp để gìn giữ những đặc tính tốt đẹp, như "lông" và "cánh".
Câu tục ngữ nhấn mạnh rằng, một cá nhân sinh ra trong gia đình có truyền thống sẽ có khả năng nổi bật, dù là ở lĩnh vực nào Quan niệm này cho rằng năng lực con người được di truyền từ thế hệ trước đến thế hệ sau Vậy, liệu quan niệm này có đúng hay không? Chúng ta cần xem xét và hiểu rõ hơn về vấn đề này.
Yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển nhân cách, ảnh hưởng đến tốc độ và điều kiện hình thành kỹ năng, năng lực Tuy nhiên, di truyền không quyết định tính cách đạo đức của con người, mà điều này phụ thuộc vào môi trường sống Ví dụ, hai anh em sinh đôi có mã di truyền giống nhau nhưng tính cách lại khác biệt Di truyền có thể ảnh hưởng đến các yếu tố như màu da, màu tóc, và chỉ số thông minh, nhưng không quyết định năng lực hay phẩm chất cụ thể của con cái Các tư chất di truyền chỉ tạo ra tiền đề cho những lĩnh vực hoạt động rộng lớn, trong khi định hướng phát triển phụ thuộc vào điều kiện lịch sử xã hội, trình độ phát triển của các loại hình sản xuất, và hoạt động sống của cá nhân Những tư chất có sẵn trong não và các cơ quan cảm giác, vận động, ngôn ngữ là điều kiện cần thiết để thực hiện hoạt động cụ thể, nhưng thành công trong lĩnh vực đó còn phụ thuộc vào hoàn cảnh thực tiễn, nỗ lực học tập, rèn luyện và tích lũy kinh nghiệm cá nhân.
Tục ngữ có câu “Cha thầy đồ, con bán sách”, phản ánh rằng mặc dù cha có tư chất tốt, người con chưa chắc đã thành công Thực tế, một số gia đình có nhiều người tài qua nhiều thế hệ cho thấy rằng thành công không chỉ dựa vào di truyền mà còn phụ thuộc vào giáo dục và môi trường sống Quan niệm “Con nhà tông không giống lông cũng giống cánh” chưa hoàn toàn đúng, vì nó đề cao di truyền mà quên rằng môi trường và giáo dục đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách N.I Cô-van-xô đã nhấn mạnh rằng nếu trẻ được dạy dỗ từ sớm, họ có thể trở thành những nhà toán học xuất sắc, cho thấy rằng giáo dục và môi trường có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển cá nhân, trong khi di truyền chỉ là yếu tố thúc đẩy.
Xét câu tục ngữ “Trứng rồng lại nở ra rồng, liu điu lại nở ra dòng liu điu”:
"Rồng" tượng trưng cho sức mạnh và quyền lực, thường được liên kết với vua chúa và dòng dõi cao quý trong quan niệm phong kiến Ngược lại, "liu điu" là loài rắn độc, biểu trưng cho những yếu tố tiêu cực Dân gian cho rằng di truyền quyết định nhân cách, nhưng quan niệm này quá đơn giản và không chính xác Ví dụ, một đứa trẻ sinh ra trong gia đình có cha là kĩ sư và mẹ là bác sĩ có thể trở thành hư hỏng, trong khi David Beckham, con của một thợ uốn tóc và một thợ mỏ, lại trở thành siêu sao bóng đá Tương tự, Maxim Gorky, với cha mẹ là nông dân bình thường, đã trở thành một nhà văn vĩ đại của giai cấp vô sản.
Quan niệm rằng con người bẩm sinh đã thiện hoặc ác nhằm che giấu nguồn gốc xã hội và sự xấu xa của tội ác, đồng thời phủ nhận khả năng cải tạo và giáo dục con người Nhân cách hình thành từ “0” và phát triển trong điều kiện độc đáo, mỗi người có sắc thái riêng Mặc dù có khả năng bẩm sinh, nhưng để phát triển tài năng như âm nhạc hay thể thao, con người cần khổ luyện Yếu tố di truyền chỉ là tiền đề vật chất, không quyết định sự hình thành nhân cách Sự phát triển nhân cách phụ thuộc vào giáo dục, điều kiện lịch sử-xã hội và khả năng tự rèn luyện của từng cá nhân.
Xét câu tục ngữ “nguồn đục thì dòng cũng đục”:
Quan niệm này nhấn mạnh tầm quan trọng của di truyền trong việc hình thành và phát triển nhân cách, cho rằng “nguồn” đại diện cho thế hệ trước, bao gồm cha ông, tổ tiên, trong khi “dòng” tượng trưng cho thế hệ sau, tức con cháu Thuật ngữ “đục” ám chỉ sự không trong sạch về mặt đạo đức và nhân cách, cho thấy nếu thế hệ đi trước không tốt, thì thế hệ sau cũng sẽ bị ảnh hưởng và không có sự thay đổi tích cực nào.
Quan niệm cho rằng "nguồn đục thì dòng cũng đục" không hoàn toàn chính xác Ví dụ, nếu một thầy đồ và một tên tướng cướp có hai đứa con trai, và tên tướng cướp tráo con mình với con thầy đồ, thì kết quả không nhất thiết phải là con của tên tướng cướp sẽ trở thành tướng cướp, còn con của thầy đồ sẽ mang phẩm chất của thầy đồ Thực tế cho thấy, con của thầy đồ sống với tên tướng cướp có thể phát triển tính độc ác, trong khi con của tên tướng cướp sống với thầy đồ lại trở nên hiền lương và nhân hậu.
Di truyền có vai trò quan trọng nhưng không phải là yếu tố quyết định trong việc hình thành và phát triển nhân cách Nhân cách được hình thành và phát triển chủ yếu dựa vào hoàn cảnh sống, môi trường giáo dục, phương pháp giáo dục, và đặc biệt là sự nỗ lực lao động, học tập và rèn luyện của từng cá nhân.
Như vậy, trong giáo dục chúng ta cần chú ý đúng mức vai trò của di truyền trong sự phát triển nhân cách để tránh những thái độ sau:
Môi trường
Môi trường bao gồm các yếu tố bên ngoài và điều kiện tự nhiên, xã hội ảnh hưởng đến sự sống và phát triển của cá nhân.
Môi trường được chia thành hai loại chính: môi trường tự nhiên và môi trường xã hội Môi trường xã hội lại được phân thành hai cấp độ: môi trường xã hội lớn và môi trường xã hội nhỏ Vai trò của môi trường rất quan trọng, ảnh hưởng đến sự phát triển và chất lượng cuộc sống của con người.
Vai trò của môi trường tự nhiên :
Địa hình, thời tiết và khí hậu đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành phẩm chất nhân cách của cá nhân Tính cách con người thường gắn liền với đặc điểm địa lý nơi họ sinh sống Tuy nhiên, môi trường không phải là yếu tố quyết định duy nhất đối với sự phát triển nhân cách Thực tế cho thấy, vẫn tồn tại sự khác biệt về nhân cách giữa những người sống trong cùng điều kiện tự nhiên Mặc dù môi trường tự nhiên có ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách, nhưng tác động của môi trường xã hội lại mạnh mẽ và quan trọng hơn.
Vai trò của môi trường xã hội:
Sự hình thành và phát triển nhân cách chỉ diễn ra trong môi trường xã hội, vì cá nhân không thể phát triển nhân cách nếu thiếu sự tương tác xã hội Những trường hợp trẻ em bị lạc trong rừng và được thú vật nuôi dưỡng cho thấy rằng chúng chỉ có thể sống theo bản năng động vật, không thể phát triển nhân cách Ngay cả khi được đưa về và nuôi dạy trong môi trường xã hội sau này, sự phát triển nhân cách vẫn gặp nhiều khó khăn.
Môi trường xã hội ảnh hưởng lớn đến sự phát triển nhân cách, với đặc điểm của nhân cách con người đô thị thường phức tạp hơn so với nhân cách người thôn quê Sự phong phú và đa dạng trong cuộc sống đô thị tạo ra những khác biệt rõ rệt, dẫn đến chiều hướng phát triển nhân cách của người thành thị cũng khác biệt so với người sống ở nông thôn, do những điều kiện phát triển không giống nhau giữa hai khu vực này.
Câu tục ngữ “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng” nhấn mạnh vai trò quan trọng của môi trường trong việc hình thành và phát triển nhân cách con người Nó cho thấy rằng, con người sẽ bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi môi trường xung quanh, và sự can thiệp từ bên ngoài không thể thay đổi bản chất con người Quan niệm này tương đồng với ý kiến của một nhà bác học người Anh, cho rằng trẻ em giống như tờ giấy trắng, và người lớn có khả năng định hình chúng theo ý muốn.
Quan niệm về ảnh hưởng của môi trường sống đối với sự hình thành và phát triển nhân cách cá nhân được chia thành hai loại: môi trường tự nhiên và môi trường xã hội Môi trường xã hội bao gồm môi trường xã hội lớn và nhỏ, trong đó môi trường nhỏ như gia đình, nhà trường và bạn bè có tác động trực tiếp đến cá nhân, được lọc qua lăng kính chủ quan Bộ lọc này phụ thuộc vào vốn hiểu biết, kinh nghiệm sống, đặc điểm tâm lý và tính cách của mỗi người, dẫn đến sự tiếp nhận khác nhau về môi trường xã hội Do đó, không phải tất cả những người sống trong môi trường xấu đều trở thành người xấu, và ngược lại Ví dụ, trong một gia đình có hai con được giáo dục tốt, tính cách của họ vẫn có thể khác biệt hoàn toàn Mặc dù yếu tố môi trường có ảnh hưởng lớn, nhưng không phải là yếu tố quyết định duy nhất Quan niệm này nhấn mạnh sự tác động của môi trường đến sự phát triển nhân cách, nhưng không tuyệt đối hóa nó, đồng thời vẫn công nhận khả năng hoạt động của cá nhân.
Bài ca dao “Trong đầm gì đẹp bằng sen” không chỉ tôn vinh vẻ đẹp của hoa sen mà còn phản ánh sự ảnh hưởng của môi trường đến sự hình thành và phát triển nhân cách Qua hình ảnh hoa sen, chúng ta nhận thấy rằng vẻ đẹp tinh khiết và sức sống mãnh liệt của nó là kết quả của những điều kiện tự nhiên xung quanh, từ đó khơi dậy những suy ngẫm về mối liên hệ giữa con người và môi trường sống.
“ Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng Nhị vàng, bông trắng, lá xanh Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”
Bài ca dao tôn vinh vẻ đẹp thanh cao của hoa sen, một loài hoa nở giữa bùn lầy nhưng vẫn mang hương sắc quyến rũ Nó cũng khẳng định phẩm chất của những con người “gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”, thể hiện sự trong sạch và cao quý trong cuộc sống.
Bài “Ái liên thuyết” của người Trung Hoa xưa ca ngợi phẩm cách con người, đặc biệt là người quân tử, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của môi trường trong việc hình thành nhân cách Mỗi cá nhân đều chịu ảnh hưởng từ môi trường xã hội như gia đình, bạn bè và trường học, nhưng không phải ai cũng trở thành người xấu khi lớn lên trong hoàn cảnh khó khăn Nhiều thiên tài, như Charlie Chaplin hay Ronaldo, đã vượt qua môi trường tồi tệ để thành công Sự tác động của môi trường đến nhân cách được nhận thức qua lăng kính chủ quan của mỗi người, phụ thuộc vào hiểu biết, kinh nghiệm sống và đặc điểm tâm lý của họ.
Câu ca dao này tôn vinh phẩm chất tốt đẹp của con người, nhấn mạnh rằng trong mọi hoàn cảnh sống, chúng ta cần giữ vững bản chất của mình và không để bị ảnh hưởng tiêu cực Nó mang tính giáo dục cao, khuyến khích mỗi người cần có bản lĩnh và ý thức bảo vệ nhân cách, dù ở môi trường nào Thật đáng khâm phục những người "gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn".
Xét câu tục ngữ “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”:
Quan niệm “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài” gần giống với quan niệm “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng”.
Khái niệm "bầu" không chỉ đơn thuần đề cập đến loại dây leo với lá xanh mịn và quả tròn dài dùng trong nấu ăn, mà còn mang ý nghĩa về hình dạng và kích thước "Bầu" thể hiện sự tròn trịa và đầy đặn.
“ống” là dài, rỗng ở phía trong Ý câu tục ngữ muốn nói: sống trong môi trường nào, hoàn cảnh nào sẽ chịu ảnh hưởng của môi trường, hoàn cảnh đó.
Con người không thể tồn tại nếu không có môi trường, và sự thích nghi với môi trường sống là điều cần thiết để phát triển Môi trường ảnh hưởng đến nhân cách, nhưng không phải là yếu tố quyết định duy nhất Một gia đình có truyền thống giáo dục tốt sẽ tạo điều kiện cho cá nhân phát triển năng lực và phẩm chất, như trường hợp của những nghệ sĩ nổi tiếng Ngược lại, trẻ em sinh ra trong hoàn cảnh không hạnh phúc có thể dễ dàng sa vào con đường tội lỗi Tuy nhiên, không phải ai cũng bị ảnh hưởng tiêu cực bởi môi trường; ví dụ như Ronaldo, người đã vượt qua hoàn cảnh khó khăn để trở thành một ngôi sao Điều này cho thấy rằng khả năng cá nhân cũng quan trọng không kém, và không thể phủ nhận sự đa dạng trong sự phát triển nhân cách.
Xét câu tục ngữ “Đi với Bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy”:
"Bụt" là một nhân vật quen thuộc trong truyện cổ tích thần kỳ, biểu trưng cho công lý và là một sức mạnh vô hình Trong tâm thức dân gian, "Bụt" luôn được gắn liền với những phẩm chất tốt đẹp, thể hiện sự công bằng và lòng nhân ái.
Câu tục ngữ "hiền như Bụt" và "ma" ám chỉ đến những ảnh hưởng của môi trường sống đến con người Nó nhấn mạnh rằng, nếu sống và học tập trong một môi trường tích cực, con người sẽ phát triển tốt, ngược lại, nếu ở trong môi trường tiêu cực, sẽ dễ bị tác động xấu.