TỔNG QUAN
Đại cương về ursolic acid
1.1.1 Sơ lược về ursolic acid
Ursolic Acid, cùng với các đồng phân khác của triterpenoid acid như Betulinic acid, Monronic acid và oleanolic acid, thuộc nhóm hợp chất có cấu trúc pentacyclic triterpen acid Mặc dù tác dụng dược lý của các acid này tương tự nhau, nhưng oleanolic acid và ursolic acid là hai loại được nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi trên toàn cầu Các hợp chất pentacyclic triterpen acid và dẫn xuất của chúng hiện đang được khai thác trong lĩnh vực dược phẩm, thực phẩm và mỹ phẩm, với vai trò quan trọng trong việc ức chế tế bào ung thư (như ung thư gan, tử cung, bàng quang, tuyến tiền liệt) và điều trị các bệnh như tiểu đường, cao huyết áp Trong ngành mỹ phẩm, chúng được sử dụng để ngăn ngừa ung thư da, diệt khuẩn, kháng virus, chống lão hóa và ngăn rụng tóc.
Ursolic acid (axit (3b)-3-Hydroxyurs-12-en-28-oic) và oleanolic acid (axit (3b)-3-Hydroxyolean-12-en-28-oic) thường xuất hiện cùng nhau và có thể tồn tại dưới dạng acid tự do hoặc aglycones trong các saponin triterpenoid Cả hai loại axit này đều có hoạt tính dược động học tương tự nhau.
Hình 1.1 Cấu trúc của ursolic acid và oleanolic
Nhiều dẫn xuất của acid ursolic, cả tự nhiên và tổng hợp, đã được nghiên cứu và báo cáo Các dẫn xuất mới, bao gồm saponin triterpenoid loại ursane, được tìm thấy như là chất chuyển hóa thứ cấp thông qua các quá trình trao đổi chất phức tạp trong các bộ phận khác nhau của cây Ngoài ra, việc tổng hợp các dẫn xuất từ acid ursolic cũng đã được thực hiện và đánh giá về hoạt tính dược động học của chúng.
1.1.3 Nguồn gốc của ursolic acid [2], [6], [13], [14]
Ursolic acid là một hợp chất tự nhiên có mặt nhiều trong thực phẩm chay và thảo dược, được tìm thấy trong các loại cây như táo, lê, húng quế, nam việt quất, hoa elder, bạc hà, cây hương thảo, hoa oải hương, rau oregano, thyme, táo gai, và mận.
1.1.4 Nguồn gốc của ursolic acid ở Việt Nam [6], [14], [15], [17], [18]
Ursolic acid đã được phát hiện và nghiên cứu chủ yếu ở Việt Nam trên cây Hedyotis thuộc họ cà phê, với nhiều chi khác nhau Các tác giả đã tiến hành nhiều nghiên cứu để khám phá tiềm năng của hợp chất này.
- Phạm Nguyễn Kim Tuyến, Nguyễn Kim Phi Phụng, Phạm Đình Hùng “Góp phần tìm hiểu thành phần hóa học của cây Hoa kim cương Hedyotis Nigricans L.,
Họ cà phê (Rubiaceae)” Khoa Hóa học - Trường Đại học Khoa học Tự nhiên TP
- Phạm Nguyễn Kim Tuyến, Nguyễn Kim Phi Phụng, Phạm Đình Hùng và
Nghiên cứu thành phần hóa học của các cây thuộc chi Hedyotis tại Việt Nam và điều chế các dẫn xuất thioflavon từ flavon đã được cô lập Được thực hiện bởi Khoa Hóa học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên TP Hồ Chí Minh.
Phạm Đình Hùng thực hiện nghiên cứu về việc tách chiết và xác định cấu trúc các hợp chất có hoạt tính sinh học cao từ các cây thuốc như họ cúc, cà phê, ô rô, bứa, cùng với một số họ khác phổ biến ở miền Nam Việt Nam Nghiên cứu này thuộc Khoa Hóa học - Trường Đại học Khoa học, nhằm khám phá tiềm năng dược liệu từ thiên nhiên.
Tự nhiên TP Hồ Chí Minh
Nghiên cứu đã thành công trong việc tách chiết một lượng lớn các hợp chất triterpenoid acid, đặc biệt là ursolic acid, với hàm lượng vượt trội so với các triterpenoid acid khác Ngoài ra, nghiên cứu còn chỉ ra hoạt tính kháng ung thư trên một số dòng tế bào Nhóm tác giả gồm Thiard Franck, Tất Tố Trinh, Nguyễn Thụy Vy, Nguyễn Hoài Nghĩa, Nguyễn Diệu Liên Hoa, Nguyễn Kim Phi Phụng, Nguyễn Ngọc Hạnh, và Hồ Huỳnh Thùy Dương đã tiến hành khảo sát hoạt tính ức chế tăng trưởng của các cây thuốc Việt Nam trên dòng tế bào ung thư cổ tử cung HeLa tại Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQG-HCM, và Viện Công nghệ Hóa học TP Hồ Chí Minh.
1.1.5 Đặc tính dược lý của ursolic acid
1.1.5.1 Hoạt tính chống ung thư [21], [22], [23]
Nghiên cứu cho thấy acid ursolic có khả năng ức chế tế bào ung thư bằng cách ngừng chu kỳ hoạt động của chúng và kích thích quá trình tự hủy Gần đây, acid ursolic đã được chỉ ra là có thể làm cho khối u dễ bị hoại tử nhờ vào yếu tố TRAIL, một yếu tố thúc đẩy sự tự hủy của tế bào và có khả năng kháng cự tế bào ung thư rất nhạy.
Nghiên cứu trên động vật cho thấy axit ursolic có khả năng phòng ngừa bệnh và ức chế sự xâm nhập của khối u cũng như di căn của ung thư biểu mô thực quản Với tính chất tương đối không độc hại đối với tế bào bình thường, axit ursolic đóng vai trò quan trọng trong điều trị ung thư.
Ung thư tuyến tiền liệt là bệnh lý phổ biến và là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở nam giới, do hóa trị và xạ trị thường không hiệu quả, và di căn thường phát triển sau phẫu thuật Do đó, phương pháp điều trị hiện nay tập trung vào việc ức chế sự phát triển và kích thích khả năng tự hủy của tế bào ung thư Ursolic acid đã trở thành một trong những đối tượng nghiên cứu hàng đầu, được áp dụng thực tiễn trong việc điều trị Nghiên cứu cho thấy khi đưa ursolic acid vào tế bào ung thư tuyến tiền liệt PC3 và DU145, nó kích thích phản ứng autophagic, từ đó ức chế sự phát triển của tế bào ung thư và thúc đẩy khả năng tự hủy của chúng.
Hình 1.2 thể hiện khả năng ức chế và kích thích tự hủy tế bào ung thư của ursolic acid
Hình 1.2 Khả năng ức chế và kích thích tự hủy tế bào ung thư của ursolic acid
Ursolic acid không chỉ ức chế sự hình thành khối u dưới da do tế bào TPA mà còn được khuyến nghị cho điều trị ung thư da tại Nhật Bản Các sản phẩm mỹ phẩm chứa ursolic acid đã được cấp bằng sáng chế tại Nhật nhằm mục đích phòng ngừa ung thư da.
1.1.5.2 Hoạt tính bảo vệ gan và chống ung thư gan [24], [25], [26]
Nghiên cứu đã chứng minh hiệu quả bảo vệ gan của acid ursolic, khi nó có khả năng điều chỉnh hoạt động của enzym cytochrome P450 (CYP) thông qua việc sử dụng microsome gan người Ngoài ra, acid ursolic còn được phát hiện có khả năng ức chế CYP2C19 trong quá trình hydroxyl hóa S-mephenytoin 4’-catalyzed và một số đồng dạng CYP khác.
Ursolic acid có khả năng kích thích sự tự hủy của tế bào ung thư gan như HepG2, Hep3B, Huh7 và HA22T Nghiên cứu cho thấy việc điều trị với nồng độ ursolic acid từ 2-8 mmol/L làm giảm tế bào ung thư và tăng phân mảnh DNA trong HepG2 và Hep3B (P
