Cơ SỞ LÝ LUẬN VÀ THựC TIỄN VỀ NGUỒN VỐN PHÁT TRIỀN CHÍNH THỨC (ODA)
Tổng quan về ODA
Theo sổ tay quản lý tài chính các dự án ODA của Bộ Tài chính, ODA (viện trợ phát triển chính thức) là hỗ trợ tài chính từ các đối tác phát triển nước ngoài cho Nhà nước và Chính phủ Việt Nam, trong đó viện trợ không hoàn lại chiếm ít nhất 25% giá trị Đối với các khoản vay ràng buộc, tỷ lệ này là 35% Vốn ưu đãi là loại vốn không đạt tiêu chí 25% nhưng có điều khoản ưu đãi hơn so với vay thương mại Các đối tác phát triển bao gồm cơ quan tài trợ song phương và đa phương như JICA, Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB), cùng với các tổ chức phi chính phủ quốc tế và chính phủ nước ngoài.
Theo Nghị định số 38/2013/NĐ-CP, ODA và vốn vay ưu đãi là nguồn vốn từ ngân sách Nhà nước nhằm thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội ODA được chia thành hai loại: ODA và vốn vay ưu đãi không ràng buộc, không yêu cầu cung cấp hàng hóa và dịch vụ từ nhà cung cấp cụ thể; và ODA và vốn vay ưu đãi có ràng buộc, yêu cầu cung cấp hàng hóa và dịch vụ từ một số nhà cung cấp hoặc quốc gia nhất định theo quy định của nhà tài trợ.
1.1.2 Đặc điểm dự án ODA
Dự án ODA có các đặc điểm sau:
Dự án ODA sử dụng vốn ưu đãi từ các nước phát triển và tổ chức quốc tế nhằm hỗ trợ các nước đang và chậm phát triển Với quy mô vốn vay lớn từ hàng chục đến hàng trăm triệu USD, ODA có thời gian hoàn trả lên đến 40 năm và thời gian ân hạn dài 10 năm, chỉ yêu cầu trả lãi trong giai đoạn này Các dự án ODA của WB, ADB, JICA thể hiện tính ưu đãi vượt trội so với các nguồn tài trợ khác.
ODA có một phần viện trợ không hoàn lại, phần này dưới 25% tổng số vốn vay.
Các khoản vay thường đi kèm với lãi suất thấp hoặc thậm chí không có lãi suất, dao động từ 0,5% đến 5% mỗi năm Điều này trái ngược với lãi suất vay trên thị trường tài chính quốc tế, thường trên 7% mỗi năm, và yêu cầu phải thương thảo lại lãi suất hàng năm giữa các bên.
Các quốc gia cung cấp dự án ODA thường có những chính sách và ưu tiên riêng biệt, tập trung vào các lĩnh vực mà họ quan tâm hoặc có khả năng kỹ thuật và tư vấn mạnh mẽ.
Dự án ODA thường thay đổi đối tượng ưu tiên theo từng giai đoạn và đi kèm với các điều kiện ràng buộc nhất định Tùy thuộc vào khối lượng vốn và loại hình viện trợ, các điều kiện này có thể liên quan đến kinh tế, xã hội và chính trị Thông thường, các ràng buộc bao gồm yêu cầu về mua sắm, cung cấp thiết bị, hàng hóa và dịch vụ từ nước tài trợ Mặc dù dự án ODA mang lại lợi ích cho nước tiếp nhận, nhưng các nước viện trợ cũng luôn tìm cách đảm bảo lợi ích cho chính mình, từ việc gây ảnh hưởng chính trị đến việc xuất khẩu hàng hóa và dịch vụ tư vấn.
ODA là nguồn vốn có thể dẫn đến nợ, vì nó không thể đầu tư trực tiếp vào sản xuất và xuất khẩu, trong khi việc trả nợ phụ thuộc vào thu ngoại tệ từ xuất khẩu Do đó, các nước nhận ODA cần sử dụng nguồn vốn này một cách hiệu quả để tránh rơi vào tình trạng không đủ khả năng trả nợ.
1.1.3 Phân loại dự án sử dụng vốn ODA a Theo hình thức cung cấp
Dựa theo các hình thức cung cấp vốn có hai loại là vốn ODA và vốn vay ưu đãi:
ODA bao gồm hai loại chính: ODA viện trợ không hoàn lại và ODA vốn vay ODA viện trợ không hoàn lại là khoản hỗ trợ không yêu cầu hoàn trả, trong khi ODA vốn vay là khoản vay cần phải hoàn trả với các điều kiện ưu đãi như lãi suất thấp, thời gian ân hạn và thời gian trả nợ linh hoạt Đối với ODA vốn vay có ràng buộc, tỷ lệ không hoàn lại tối thiểu là 35%, còn với khoản vay không ràng buộc, tỷ lệ này là 25%.
Vốn vay ưu đãi là hình thức cấp vốn với điều kiện tốt hơn so với vay thương mại, nhưng vẫn chưa đạt tiêu chuẩn của ODA về tính không hoàn lại Hình thức này được cung cấp theo các phương thức khác nhau.
Vốn ODA được phân loại thành bốn phương thức chính: hỗ trợ ngân sách, hỗ trợ chương trình, hỗ trợ dự án và viện trợ phi dự án.
Hỗ trợ ngân sách là phương thức cung cấp vốn ODA và vốn vay ưu đãi, trong đó các khoản hỗ trợ được chuyển trực tiếp vào ngân sách Nhà nước Các khoản này sẽ được quản lý và sử dụng theo quy định và thủ tục ngân sách của Việt Nam, đồng thời phù hợp với các thỏa thuận đã ký kết với nhà tài trợ.
Hỗ trợ chương trình là hình thức cung cấp vốn ODA cho các mục đích tổng quát trong một khoảng thời gian xác định, mà không cần phải chỉ định cụ thể cách sử dụng nguồn vốn này.
Hỗ trợ dự án là hình thức cung cấp vốn ODA nhằm thực hiện các dự án cụ thể, bao gồm cả hỗ trợ xây dựng cơ bản và hỗ trợ kỹ thuật Hình thức hỗ trợ này có thể được cấp dưới dạng cho không hoặc cho vay ưu đãi.
Viện trợ phi dự án là hình thức cung cấp vốn ODA không gắn liền với các dự án cụ thể, bao gồm việc cung cấp tiền, hiện vật, hỗ trợ mua sắm hàng hóa và chuyên gia.
Phân theo nguồn cung cấp vốn thì ODA được chia thành hai loại: ODA song phương và ODA đa phương.
ODA song phương là nguồn vốn do Chính phủ một quốc gia cung cấp cho Chính phủ quốc gia khác Vốn ODA này thường được giải ngân khi các điều kiện ràng buộc của nước cung cấp được đáp ứng đầy đủ.
Kinh nghiệm trong thu hút, quản lý và sử dụng nguồn vốn ODA và bài học rút ra cho Lào Cai
1.3.1 Kinh nghiệm trong thu hút dự án ODA tại các địa phương
Tỉnh Lai Châu và tỉnh Lào Cai là hai tỉnh miền núi tây bắc của Việt Nam, hai tỉnh có những đặc điểm tuơng đồng cụ thể:
Hai tỉnh Lai Châu và Lào Cai, nằm giáp biên giới Trung Quốc, đóng vai trò chiến lược quan trọng trong quốc phòng và an ninh, đồng thời bảo vệ chủ quyền biên giới quốc gia Với nhiều tiềm năng phát triển kinh tế xã hội, cả hai tỉnh đều có cửa khẩu giao thương với Trung Quốc (cửa khẩu Ma Lù Thàng - Lai Châu và cửa khẩu Quốc tế Lào Cai), tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển thương mại, dịch vụ và xuất nhập khẩu hàng hóa.
Lai Châu và Lào Cai là hai tỉnh miền núi với tiềm năng đất đai phong phú và khí hậu mát mẻ, thậm chí có những khu vực có khí hậu ôn đới Điều này tạo lợi thế cho việc sản xuất nông nghiệp chất lượng cao, bao gồm hoa, quả, thảo dược và nuôi cá nước lạnh.
Cả hai tỉnh đều nổi bật với cảnh sắc thiên nhiên tuyệt đẹp và nhiều địa điểm du lịch hấp dẫn Trong đó, dãy núi Hoàng Liên Sơn nối liền hai tỉnh, với những đỉnh núi cao nổi tiếng như Fanxipan và Pu.
Ta Leng nổi bật với nhiều hang động đẹp như Pu Sam Cáp (Lai Châu), Tả Phin, Mường Vi (Lào Cai) Khu vực cao nguyên Sìn Hồ, Sa Pa, Bát Xát không chỉ có cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ mà còn mang đậm bản sắc văn hóa của hơn 20 dân tộc anh em Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của du lịch mạo hiểm, du lịch sinh thái nghỉ dưỡng và du lịch cộng đồng.
Tỉnh Lai Châu nổi bật với vị trí địa lý và tài nguyên phong phú, thu hút nhiều dự án ODA Trong giai đoạn 2011-2015, Lai Châu đã triển khai thành công 35 chương trình, dự án ODA, trong khi tỉnh Lào Cai chỉ thu hút được 27 chương trình, dự án trong cùng thời gian.
Lý do để tỉnh Lai Châu thu hút đuợc nhiều dụ án ODA là:
Để thu hút đầu tư hiệu quả, các dự án cần được đề xuất từ những lĩnh vực ưu tiên và phù hợp với kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Tỉnh cần chủ động báo cáo danh mục dự án lên các Bộ, Ngành Trung ương để được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt danh mục viện trợ ODA Việc tìm hiểu thông tin từ các nhà tài trợ và cách thức đề xuất dự án là rất quan trọng để thu hút đầu tư, đặc biệt là cho các dự án thủy lợi nhỏ Cần chuẩn bị kỹ lưỡng các dự án để kêu gọi đầu tư và thành lập các ban quản lý dự án nhằm sử dụng nguồn vốn hiệu quả Đối với các chương trình, dự án do Bộ ngành Trung ương quản lý, cần có sự phối hợp và thông tin đầy đủ giữa các dự án trong cùng lĩnh vực để giảm chồng chéo và nâng cao hiệu quả đầu tư Đồng thời, cần có kế hoạch giao vốn hàng năm để địa phương chủ động trong việc thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội.
Thành phố Đà Nẵng là một trong những địa phương thu hút nhiều dự án ODA, với các dự án được đánh giá là "đúng tiến độ, bảo đảm mục tiêu và hiệu quả" Từ năm 2011 đến 2015, Đà Nẵng triển khai 15 dự án ODA, trong đó 7 dự án đã hoàn thành và đưa vào sử dụng, 8 dự án đang triển khai, tổng vốn đầu tư khoảng 701,5 triệu USD (15.422 tỷ đồng) Vốn ODA chiếm 77% tổng vốn, tương đương 539,6 triệu USD (11.871 tỷ đồng), chủ yếu từ các nhà tài trợ như Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) và JICA (Nhật Bản).
XNK Hàn Quốc, Quỹ EDCF và Tổ chức Đông Tây hội ngộ đang tập trung vào các dự án lớn, góp phần quan trọng vào việc đầu tư, nâng cấp và cải thiện hạ tầng đô thị Thành phố Để thu hút nhiều dự án ODA, Đà Nẵng đã xây dựng chiến lược vận động và sử dụng vốn ODA phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của thành phố Các chương trình và dự án dự định đầu tư bằng vốn ODA cần được sắp xếp theo thứ tự ưu tiên với các phương án khả thi khác nhau Những dự án có mức ưu tiên cao cần được bố trí nguồn vốn thay thế nếu không huy động được vốn ODA Thành phố cũng cần xây dựng chiến lược thu hút và sử dụng ODA, lập quy hoạch và xây dựng dự án vận động ODA để chủ động về định hướng và cung cấp thông tin cho các đối tác nước ngoài về nhu cầu ODA Việc thực hiện cơ chế quản lý và kiểm soát hiệu quả trong quá trình xúc tiến và điều hành các dự án ODA là rất cần thiết, bao gồm việc thiết lập một hệ thống quản lý thống nhất từ UBND thành phố đến các sở, ngành và Ban QLDA Mỗi khâu trong dự án ODA, từ xác định, chuẩn bị, đánh giá, phê duyệt, đàm phán, ký kết, đấu thầu, thi công, giám định đến đánh giá sau dự án và kiểm toán, cần được đảm nhiệm bởi cơ quan chuyên trách.
Trong thời gian tới, Đà Nẵng sẽ ưu tiên thu hút vốn ODA cho các lĩnh vực quan trọng như đầu tư hạ tầng kỹ thuật, xây dựng các công trình thiết yếu tại Khu công nghệ cao và nhà máy xử lý nước thải trong khu công nghiệp Thành phố cũng sẽ thúc đẩy các dự án cải thiện môi trường nước, nâng cao chất lượng Trường Cao đẳng nghề Đà Nẵng, và mở rộng hạn mức tín dụng từ Cơ quan phát triển Pháp Bên cạnh đó, Đà Nẵng sẽ tiếp cận nguồn vốn hỗ trợ kỹ thuật cho các dự án hạ tầng, y tế, môi trường, và ứng phó với biến đổi khí hậu Việc triển khai các dự án đầu tư theo hình thức đối tác công tư (PPP) cũng sẽ được thực hiện nhằm tối ưu hóa nguồn lực tài trợ từ bên ngoài và địa phương, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của Đà Nẵng.
Thanh Hóa, một tỉnh nghèo miền Trung Việt Nam, đang đối mặt với nhiều khó khăn trong điều kiện sống và cơ sở hạ tầng yếu kém Tuy nhiên, tỉnh đã thu hút được nguồn vốn ODA từ các nhà tài trợ, đặc biệt là JICA, nhằm nâng cấp cơ sở hạ tầng và cải thiện đời sống của người dân Để tiếp tục thu hút nguồn vốn ODA, Thanh Hóa đã thực hiện nhiều biện pháp tích cực.
Trước khi thu hút dự án ODA, tỉnh cần chuẩn bị kỹ lưỡng, bao gồm việc đánh giá tính cần thiết của dự án, xác định nguồn vốn vay và mức vốn cần thiết Các lĩnh vực ưu tiên sẽ được lựa chọn hợp lý, trong đó nguồn viện trợ không hoàn lại sẽ được sử dụng cho hạ tầng xã hội, trong khi vốn vay sẽ đầu tư vào các lĩnh vực cần vốn lớn và thời gian thu hồi dài Để quản lý hiệu quả nguồn vốn ODA, các tỉnh Lai Châu, Thanh Hóa và thành phố Đà Nẵng đã chỉ đạo các cơ quan liên quan thực hiện kế hoạch vốn đối ứng hàng năm, đảm bảo tiến độ dự án, nâng cao năng lực quản lý, và phối hợp chặt chẽ với nhà tài trợ Đồng thời, cần kiểm tra và giám sát định kỳ tình hình triển khai và tiến độ giải ngân các dự án ODA để kịp thời khắc phục khó khăn.
1.3.3 Bài học kinh nghiệm rút ra cho Lào Cai
Qua những kinh nghiệm của tỉnh Lai Châu, tỉnh Thanh Hóa và thành phố Đà Nằng, có thể rút ra những bài học kinh nghiệm sau:
Để thu hút, quản lý và sử dụng vốn ODA hiệu quả, tỉnh cần nỗ lực cao trong chỉ đạo và điều hành từ chính quyền các cấp, cùng với sự đồng thuận và hưởng ứng tích cực từ người dân Bên cạnh đó, việc quản lý và tổ chức triển khai các chương trình, dự án, đặc biệt là dự án ODA, phải được thực hiện nghiêm túc theo mục tiêu đã đề ra, đảm bảo tính hiệu quả và minh bạch.
"TÍN" hợp tác với nhà tài trợ dựa trên nguyên tắc hài hòa giữa thủ tục của nhà tài trợ và quy định trong nước Đảm bảo tiến độ giải ngân phải đi đôi với chất lượng công trình đầu tư và hoàn thành quyết toán Công tác giám sát và đánh giá được thực hiện thường xuyên, nghiêm túc, với sự tham gia tích cực của cộng đồng.
Xác định chiến lược phát triển kinh tế - xã hội đúng đắn là yếu tố then chốt để thu hút và sử dụng hiệu quả nguồn vốn ODA cho phát triển cơ sở hạ tầng Sự tham gia của đối tượng thụ hưởng đóng vai trò quyết định trong thành công của các chương trình và dự án công cộng sử dụng vốn ODA.
Thiết kế các dự án cơ sở hạ tầng sử dụng vốn ODA cần phù hợp với thực tế, quan trọng hơn là số tiền cấp cho dự án Cần triển khai biện pháp hiệu quả để ngăn chặn tham nhũng trong các dự án công, đồng thời thực hiện quản lý và điều phối ODA một cách tập trung, xác định mức vay cho từng chương trình và dự án sử dụng nguồn vốn này.
