Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông, đặc biệt là các kỹ năng tự học, giúp xác định những biểu hiện cụ thể của năng lực này Từ đó, cần đề xuất các biện pháp dạy và học toán hiệu quả nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh.
Giả thuyết khoa học
Dựa trên chương trình và sách giáo khoa hiện hành, việc xây dựng các biện pháp dạy học toán chủ đề Lượng Giác theo định hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh sẽ nâng cao chất lượng học tập và phát triển năng lực toán học Điều này không chỉ giúp học sinh khắc sâu kiến thức đã học mà còn khuyến khích tính chủ động, tích cực và sáng tạo trong việc tiếp thu kiến thức mới.
Nhiệm vụ nghiên cứu
Hệ thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến dạy và học là cần thiết để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình tự học Điều này sẽ tạo cơ sở vững chắc cho việc đề xuất các biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học hiệu quả.
5.2 Tìm hiểu chương trình và nội dung chủ đề Lượng Giác lớp 11
5.3 Xây dựng các biện pháp phù hợp nhằm rèn luyện năng lực tự học cho học sinh
5.4 Tổ chức thực nghiệm sư phạm.
Phương pháp nghiên cứu
6.1 Phương pháp nghiên cứu lí luận
- Nghiên cứu các tài liệu về triết học, giáo dục học, tâm lý học, lý luận dạy học môn Toán
Nghiên cứu về sách giáo khoa, tài liệu tham khảo, tạp chí và các nguồn tài liệu trong và ngoài nước là rất quan trọng Điều này bao gồm việc phân tích các bài viết liên quan đến khoa học toán và các công trình nghiên cứu giáo dục có liên quan trực tiếp đến đề tài.
6.2 Phương pháp điều tra - quan sát
Dự giờ, quan sát việc dạy của giáo viên và việc học của học sinh trong quá trình dạy học khái niệm toán học
6.3 Phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục
Tổng kết kinh nghiệm của đồng nghiệp và bản thân trong quá trình dạy học toán
6.4 Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tổ chức thực nghiệm sư phạm để xem xét tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất.
Đóng góp của luận văn
- Hệ thống hoá một số vấn đề lí luận cơ bản về tự học và quá trình tự học
- Đề xuất một số biện pháp cơ bản giúp rèn luyện phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học chủ đề Lượng Giác lớp 11
- Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên Toán nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn toán ở trường THPT.
Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn
Chương 2: Một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học chủ đề Lượng giác
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
Hoạt động học tập
Quá trình dạy học là sự tương tác biện chứng giữa hoạt động dạy của giáo viên và hoạt động học của học sinh Nghiên cứu các đặc trưng và cơ chế của hoạt động học, đặc biệt là tự học, là nền tảng để xác định phương pháp dạy phù hợp, từ đó phát triển khả năng tự học của học sinh Để làm rõ các đặc trưng và cơ chế của hoạt động học tập, có thể tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau.
1.1.1 Hoạt động học tập dưới ánh sáng của lý luận nhận thức Mác - Lênin
Các Mác và Ăng Ghen đã tiếp thu những yếu tố tích cực từ các trào lưu triết học trước đó, nhấn mạnh rằng nhận thức là một quá trình phản ánh sáng tạo và tích cực đối với thế giới khách quan Quá trình này không đơn thuần là hành động máy móc và thụ động, mà là một hoạt động trí tuệ phức tạp và chủ động.
Lênin nhấn mạnh rằng triết học của sự nhận thức diễn ra qua một quá trình biện chứng, bắt đầu từ trực quan sinh động, tiến tới tư duy trừu tượng, và cuối cùng là thực tiễn Đây là con đường dẫn đến việc hiểu biết chân lý khách quan.
Các nhà lý luận dạy học đều đồng thuận rằng học tập là một hoạt động nhận thức cụ thể, thể hiện một trường hợp đặc thù trong quá trình nhận thức.
Học tập của người học diễn ra theo qui luật nhận thức chung, từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và ngược lại, nhờ vào việc huy động các thao tác tư duy cao nhất, làm phong phú thêm vốn hiểu biết Tuy nhiên, quá trình nhận thức của học sinh có tính độc đáo, diễn ra trong môi trường dạy học với những điều kiện sư phạm cụ thể Trong quá trình này, học sinh cần khôi phục và xử lý các thao tác tư duy mà các nhà khoa học giáo dục đã chọn lọc, nhằm tiếp thu hiệu quả nhất Do đó, hoạt động học tập được coi là một trường hợp riêng của nhận thức, là quá trình tích lũy tri thức và kỹ năng, đồng thời là hành trình khám phá bản thân mỗi học sinh Hoạt động học tập chịu sự chi phối của các qui luật chung của nhận thức, nhưng cũng có những quy luật riêng trong bối cảnh dạy học.
1.1.2 Học tập nhìn nhận theo quan điểm hoạt động
Cấu trúc chung của hoạt động
Cấu trúc chung của hoạt động được trình bày trong tác phẩm "Hoạt động – ý thức – nhân cách" của A N Lêonchiep bao gồm các luận điểm chính sau: hoạt động là yếu tố cốt lõi hình thành ý thức và nhân cách của con người, nhấn mạnh mối liên hệ giữa hành động và nhận thức trong quá trình phát triển cá nhân.
Hoạt động là quá trình chuyển hóa giữa hai cực chủ thể và đối tượng, với tính đối tượng là đặc trưng cơ bản của hoạt động này.
Cấu trúc của hoạt động có thể được phân tích theo nhiều trục khác nhau, bao gồm trục hoạt động và động cơ, hành động và mục đích, cũng như thao tác và phương tiện Ngoài ra, có thể xem xét mối quan hệ giữa động cơ và mục đích với phương tiện trong bối cảnh hoạt động, hành động và thao tác.
Vế thứ nhất thuộc về đối tượng, vế thứ hai là chủ thể Cấu trúc chung của hoạt động được mô hình hóa bằng sơ đồ (mô hình 1)
Động cơ là yếu tố thúc đẩy hoạt động của con người, hướng đến việc thỏa mãn các nhu cầu khác nhau Sự kích thích này xảy ra khi động cơ đáp ứng nhu cầu của chủ thể, từ đó dẫn đến các hành động nhằm thỏa mãn những nhu cầu đó.
Các hoạt động riêng rẽ của con người được cấu thành từ những hành động có mục đích rõ ràng Hành động là quá trình có ý thức nhằm đạt được một mục tiêu nhất định Khái niệm mục đích liên quan mật thiết đến khái niệm hành động, tương tự như động cơ liên quan đến hoạt động Để đạt được mục đích, chủ thể cần sử dụng những phương thức cụ thể, được gọi là thao tác Thao tác không chỉ tạo nên nội dung kỹ thuật của hành động mà còn là cách thức vận hành hành động để hướng tới mục tiêu Ngoài ra, thao tác còn gắn liền với các phương tiện và điều kiện thực hiện.
Giải sử rằng mục đích vẫn như cũ, nhưng (điều kiện) phương tiện thay đổi, khi đó thành phần thao tác của hành động sẽ thay đổi
Về hoạt động học tập: Để làm rõ bản chất của HĐHT sau đây sẽ phân tích, nhìn nhận nó theo các quan điểm về HĐ
Hoạt động học tập và động cơ học tập
Hình thành hoạt động học tập cho học sinh là một trong những vấn đề quan trọng nhất trong dạy học Theo Phan Trọng Ngọ, để phát triển hoạt động học tập, cần chú trọng đến việc hình thành động cơ học tập dựa trên mục đích đã được nhận thức rõ ràng Ông cũng nhấn mạnh rằng việc hình thành động cơ này cần xem xét hai tình huống cụ thể trong quá trình dạy học.
(Về phía chủ thể) (Về phía đối tượng)
Trong tình huống đầu tiên, hành động học tập của học sinh đã được hình thành từ trước Nhiệm vụ chính của giáo viên trong trường hợp này là chuyển hóa mục đích học tập thành động cơ học tập, đồng thời chuyển hành động học tập thành hoạt động học tập hiệu quả.
Trong tình huống thứ hai, khi học sinh chưa có hành động hợp tác, cần hình thành cho các em những hành động hợp tác có mục đích Sau đó, mở rộng phạm vi chức năng của mục đích đó và chuyển hóa nó thành động cơ tương ứng để thúc đẩy sự tham gia của các em.
Theo Phan Trọng Ngọ, việc hình thành động cơ tạo ý cho học sinh trong hoạt động học tập diễn ra qua các bước logic: đầu tiên, đưa học sinh vào tình huống học tập cưỡng bức có mục đích, sau đó củng cố và mở rộng ý nghĩa của kết quả học tập đạt được Tiếp theo, hình thành ý thức của học sinh về nhu cầu tạo ý trong học tập, chuyển sang tình huống học tập tự giác có mục đích, và cuối cùng, hình thành động cơ tạo ý ở mức ý thức, từ đó nâng cao động cơ tác động thực tế Khi động cơ này được hình thành, học sinh sẽ có hoạt động học tập hiệu quả.
Hành động học tập và mục đích học tập
Theo Phan Trọng Ngọ, việc hình thành hành động học (HT) là yếu tố then chốt để đạt được thành công trong dạy học Khi hành động HT được hình thành, sẽ mở ra nhiều cơ hội để phát triển hành động học tập hiệu quả Đồng thời, từ hành động học, học sinh có thể luyện tập để nâng cao kỹ năng HT Để hình thành hành động học cho học sinh, trước tiên cần xác định rõ mục đích HT và giúp trẻ nhận thức được mục đích này Bước tiếp theo là huy động các thao tác và phương tiện kỹ thuật cần thiết để thực hiện mục đích đã được nhận thức.
Một số vấn đề về năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông 11 1 Một số vấn đề về tự học
1.2.1 Một số vấn đề về tự học
Tự học là quá trình mà cá nhân chủ động tiếp thu tri thức khoa học và rèn luyện kỹ năng thực hành mà không cần sự hướng dẫn trực tiếp từ giáo viên hoặc sự quản lý từ cơ sở giáo dục.
Tự học là quá trình tự mình tiếp cận tri thức khoa học và rèn luyện kỹ năng thực hành mà không cần sự hướng dẫn trực tiếp từ giáo viên hay sự quản lý của cơ sở giáo dục.
Học là một quá trình bí ẩn diễn ra trong tâm trí người học, không thể quan sát trực tiếp Sự biến đổi hành vi của người học là điều có thể quan sát và định lượng Học cốt lõi là quá trình phát triển nội tại, nơi mà chủ thể tự thể hiện và biến đổi bản thân, làm phong phú giá trị con người thông qua việc thu nhận và xử lý thông tin từ môi trường xung quanh.
Vậy học và tự học phân biệt với nhau như thế nào ?
Theo Nguyễn Cảnh Toàn, cốt lõi của học là tự học, nơi người học phải động não, suy nghĩ và sử dụng năng lực trí tuệ cùng các phẩm chất khác để chiếm lĩnh tri thức Dạy học chỉ là yếu tố bên ngoài tác động đến học trò, nhưng để đạt được kết quả, cần có sự cộng hưởng từ nỗ lực của chính người học Sự cố gắng này chính là bản chất của việc học.
Theo Phan Trọng Luận, học là một công việc cá nhân và thuộc về bản thân người học Ông nhấn mạnh rằng một trong những mục đích quan trọng nhất của giáo dục đại học là dạy cho sinh viên cách học hiệu quả.
Theo Đặng Thành Hưng, tự học là quá trình chủ động, tự giác và độc lập của học sinh nhằm nắm bắt tri thức và kỹ năng Khi một cá nhân trở thành chủ thể học, họ cũng đồng thời là người tự học Khác với các hoạt động khác, tự học tập trung vào việc tác động vào bản thân để thay đổi và phát triển Hoạt động này diễn ra theo cơ chế hướng nội, tác động đến các quá trình tâm lý và cấu trúc nhận thức của chính người học, đồng thời chịu sự chi phối của các quy luật khách quan trong quá trình học tập.
Các tác giả đều thống nhất rằng học và tự học (TH) thực chất là một quá trình, trong đó hoạt động học tập (HĐHT) đồng nghĩa với hoạt động tự học (HĐTH) Đây là quá trình cá nhân tích lũy và thay đổi kinh nghiệm thông qua tương tác với môi trường HĐHT là trách nhiệm của từng cá nhân, không thể thay thế bởi người khác Tự học đòi hỏi sự độc lập, tự giác và chủ động, nhằm cá nhân hóa việc học để đáp ứng nhu cầu học tập của bản thân.
Học tập (HT) thông qua các thao tác thực hành, hoạt động giao tiếp và tự kiểm tra là phương pháp hiệu quả để đạt được mục tiêu giáo dục Đây không chỉ là hình thức học tập cơ bản trong giáo dục không chính quy và thường xuyên, mà còn là phần thiết yếu trong quá trình học tập có hệ thống tại các trường học, giúp học sinh (HS) củng cố và mở rộng kiến thức.
Tự học có thể được thực hiện qua nhiều hình thức như đọc tài liệu giáo khoa, sách báo, nghe radio và truyền hình, tham gia các buổi nói chuyện, báo cáo, cũng như tham quan bảo tàng và triển lãm Ngoài ra, xem phim, kịch và giao tiếp với cán bộ khoa học, chuyên gia, cũng như những người hoạt động thực tiễn trong các lĩnh vực khác nhau cũng là những cách hiệu quả để nâng cao kiến thức.
Người tự học cần biết cách lựa chọn tài liệu và xác định các điểm chính trong nội dung học tập Họ cũng cần ghi chép những thông tin cần thiết, viết tóm tắt và làm đề cương để hệ thống hóa kiến thức Việc tra cứu từ điển và sách tham khảo, cũng như làm việc hiệu quả trong thư viện là rất quan trọng Đối với học sinh, tự học còn thể hiện qua việc tự lập làm bài tập chuyên môn, tham gia vào các tổ học tập, câu lạc bộ, và các nhóm thực nghiệm, sáng tạo.
Tự học là hoạt động cần sự độc lập, tự chủ, tự giác và kiên trì để đạt kết quả tốt Vì vậy, tự học liên quan chặt chẽ đến quá trình tự giáo dục, giúp hình thành những phẩm chất này.
1.2.1.2 Các mối liên hệ bên trong của tự học
Tự học liên quan chặt chẽ đến việc tự kiểm tra, tức là quá trình tự giác đánh giá và điều chỉnh hành vi của bản thân dựa trên các mục tiêu đã đề ra hoặc các tiêu chuẩn xã hội.
Tự kiểm tra giúp cá nhân nắm bắt thông tin phản hồi từ các hoạt động của mình, từ đó có thể đưa ra quyết định đúng đắn về việc tiếp tục, điều chỉnh hoặc đình chỉ công việc khi cần thiết.
Tự kiểm tra đóng vai trò quan trọng trong hoạt động học tập và giáo dục, vì sự thành công của các mục tiêu giáo dục không chỉ phụ thuộc vào sự hỗ trợ từ giáo viên và nhà trường, mà còn vào tinh thần tự giác học tập và tự giáo dục của học sinh Việc tự đánh giá giúp học sinh xác định mức độ rèn luyện phẩm chất đạo đức và khả năng nắm vững tri thức, kỹ năng theo các tiêu chuẩn của nhà trường trong từng giai đoạn giáo dục.
Tự đánh giá là một phần thiết yếu trong quá trình tự học và tự giáo dục, giúp đảm bảo rằng các hoạt động này diễn ra đúng hướng và đạt được mục tiêu đã đề ra Để việc tự đánh giá có hiệu quả, cần phải giữ thái độ khách quan và trung thực với kết quả và bản thân Nếu thực hiện đúng cách, tự đánh giá sẽ trở thành động lực thúc đẩy sự tiến bộ, ngược lại, nếu thiếu khách quan, nó có thể dẫn đến sự tự mãn và cản trở sự phát triển cá nhân.
1.2.1.3 Các mối liên hệ bên ngoài của tự học
Kết luận chương 1
Chương 1 nhằm khám phá cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc phát triển năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông, với các kết quả đạt được sẽ được trình bày chi tiết trong nội dung chương.
Bản chất của hoạt động học là một quá trình tự lực, sáng tạo và tích cực, được thực hiện dưới sự hướng dẫn của giáo viên trong những điều kiện sư phạm nhất định Hoạt động học không chỉ nhằm tiếp thu tri thức, kỹ năng mới mà còn giúp người học hiểu rõ hơn về chính cách thức học của bản thân.
Cơ chế của hoạt động nhận thức, đặc biệt là hoạt động học tập, bao gồm hai quá trình chính: tiếp nhận thông tin và thích nghi với thông tin đó Quá trình thích nghi diễn ra thông qua hai phương thức là đồng hóa và điều ứng.
Bản chất của học tập tự hướng là quá trình mà người học cá nhân hóa việc học để đáp ứng nhu cầu của bản thân Điều này bao gồm việc tự giác thực hiện các hành động học tập nhằm đạt được hiệu quả trong việc hoàn thành mục tiêu và nhiệm vụ học tập.
Hệ thống hóa lý luận về tự học bao gồm các điều kiện cần thiết, hình thức thực hiện và kỹ năng cơ bản liên quan Đồng thời, quy trình dạy học sinh cần được thiết kế theo hướng phát triển năng lực tự học, giúp học sinh tự tin và chủ động trong quá trình học tập.
Thực trạng bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh ở trường THPT hiện nay cho thấy năng lực tự học của học sinh còn hạn chế Kết quả khảo sát chỉ ra rằng học sinh chưa nhận thức rõ tầm quan trọng của việc tự học Đồng thời, giáo viên chưa dành đủ thời gian và sự quan tâm để tìm ra các biện pháp hiệu quả nhằm hỗ trợ học sinh trong việc tự phát hiện, khám phá và tự rút ra kết luận.
Nghiên cứu và phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn là cơ sở quan trọng để chúng tôi xác định định hướng và biện pháp bồi dưỡng năng lực tư duy phản biện cho học sinh THPT, đặc biệt trong quá trình dạy học môn Toán, với trọng tâm là chủ đề Lượng giác.