MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN
Du lịch, vị trí, vai trò của du lịch đối với sự phát triển kinh tế - xã hội
1.1.1 Một số khái niệm liên quan
Du lịch được coi là một ngành công nghiệp đặc biệt, thường được gọi là “ngành công nghiệp không khói” hay “con gà đẻ trứng vàng” Ngày nay, du lịch đã trở thành một hiện tượng kinh tế - xã hội phổ biến và được công nhận là một trong những ngành kinh tế lớn nhất thế giới, vượt qua cả ngành sản xuất ô tô, thép, điện tử và nông nghiệp Mặc dù hoạt động du lịch đã xuất hiện từ lâu trong lịch sử nhân loại và phát triển nhanh chóng, nhưng khái niệm “du lịch” lại được hiểu khác nhau ở các quốc gia và từ nhiều góc độ khác nhau Do đó, mỗi tác giả nghiên cứu về du lịch đều có những định nghĩa riêng, phản ánh sự đa dạng trong cách hiểu về lĩnh vực này.
Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO), du lịch bao gồm tất cả các hoạt động của những người đi du lịch với mục đích tham quan, khám phá, trải nghiệm, nghỉ ngơi và giải trí, trong thời gian không quá một năm, ở môi trường ngoài nơi cư trú Tuy nhiên, du lịch không bao gồm những chuyến đi có mục đích chính là kiếm tiền Đây cũng được coi là một hình thức nghỉ ngơi năng động trong môi trường khác biệt so với nơi định cư.
Tại hội nghị LHQ về du lịch diễn ra tại Rome, Italia từ ngày 21/8 đến 5/9/1963, các chuyên gia đã định nghĩa du lịch là sự tổng hợp các mối quan hệ, hiện tượng và hoạt động kinh tế phát sinh từ những cuộc hành trình và lưu trú của cá nhân hoặc tập thể ở ngoài nơi cư trú thường xuyên hoặc ngoài quốc gia của họ, với mục đích hòa bình Nơi lưu trú không phải là nơi làm việc của họ.
Theo Luật du lịch Việt Nam năm 2005, du lịch được định nghĩa là các hoạt động liên quan đến chuyến đi của con người ra ngoài nơi cư trú thường xuyên để đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu, giải trí và nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định.
Du lịch văn hóa là hình thức du lịch cho phép du khách tiếp cận và khám phá văn hóa của một địa phương thông qua các sản phẩm văn hóa Điều này bao gồm việc tìm hiểu về di sản văn hóa, di tích lịch sử, lễ hội truyền thống, phong tục tập quán và lối sống của người dân Qua đó, du khách có cơ hội thẩm nhận sâu sắc về lịch sử và bản sắc dân tộc của đất nước mà họ đang tham quan.
Văn hóa du lịch đóng vai trò quan trọng trong tổ chức du lịch, không chỉ đơn thuần là khai thác văn hóa để phục vụ cho ngành này Khái niệm văn hóa trong du lịch bao gồm nhiều khía cạnh, như thái độ ứng xử của nhà tổ chức và khách du lịch đối với cảnh quan và môi trường, trong đó có cả môi trường văn hóa Điều này cũng phản ánh qua chất lượng phục vụ và sản phẩm du lịch, từ hình thức đến nội dung, thể hiện sự tôn trọng và hiểu biết lẫn nhau giữa các bên liên quan.
Du lịch văn hóa là một khái niệm đa dạng, với nhiều cách tiếp cận khác nhau từ các nhà nghiên cứu Nó có thể được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm nhiều yếu tố, hoặc được xem xét từ góc độ hẹp hơn, tập trung vào một yếu tố cụ thể trong không gian nhất định.
Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO) đưa ra khái niệm về du lịch văn hóa
Du lịch văn hóa là hoạt động của những người có động cơ nghiên cứu và khám phá văn hóa, bao gồm các chương trình tìm hiểu nghệ thuật biểu diễn, lễ hội, sự kiện văn hóa, thăm di tích và đền đài, cũng như du lịch nghiên cứu về thiên nhiên, văn hóa, nghệ thuật dân gian và hành hương.
Du lịch văn hóa, theo Hội đồng Quốc tế các di chỉ và di tích (ICOMOS), là hình thức du lịch nhằm khám phá các di tích và di chỉ, góp phần tích cực vào việc duy tu và bảo tồn Hình thức du lịch này không chỉ chứng minh nỗ lực bảo tồn và tôn tạo mà còn đáp ứng nhu cầu của cộng đồng, mang lại lợi ích văn hóa, kinh tế và xã hội.
Theo Luật du lịch Việt Nam năm 2005, du lịch văn hóa được định nghĩa là hình thức du lịch dựa vào bản sắc văn hóa dân tộc, với sự tham gia của cộng đồng nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
Du lịch văn hóa là một loại hình du lịch đặc thù, dựa vào tài nguyên văn hóa và bản sắc dân tộc, theo Luật Du lịch 2005 Nó không chỉ mang sứ mệnh tôn vinh và bảo vệ di sản văn hóa mà còn làm giàu văn hóa thông qua sự giao lưu và tiếp biến giữa các dân tộc Bên cạnh việc tạo ra lợi ích kinh tế, du lịch văn hóa còn góp phần giáo dục tình yêu Tổ quốc và thúc đẩy sự phát triển xã hội.
Tài nguyên, theo nghĩa rộng, bao gồm tất cả các nguồn nguyên liệu, năng lượng và thông tin có sẵn trên Trái đất và trong không gian vũ trụ, mà con người có thể khai thác để phục vụ cho cuộc sống và sự phát triển của mình.
Tài nguyên được chia thành hai loại chính: tài nguyên thiên nhiên, liên quan đến các yếu tố tự nhiên, và tài nguyên nhân văn, gắn liền với con người và xã hội.
Tài nguyên du lịch là một loại tài nguyên đặc biệt, liên quan chặt chẽ đến ngành du lịch Theo Điều 10 của Pháp lệnh du lịch Việt Nam (1999), tài nguyên du lịch bao gồm cảnh quan thiên nhiên, di tích lịch sử, di tích cách mạng, giá trị nhân văn và các công trình sáng tạo của con người Những tài nguyên này có thể được khai thác để đáp ứng nhu cầu du lịch, đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các điểm và khu du lịch, từ đó tạo ra sức hấp dẫn cho ngành du lịch.
Theo Luật Du lịch Việt Nam năm 2005, tài nguyên du lịch được định nghĩa là các yếu tố như cảnh quan thiên nhiên, di tích lịch sử - văn hóa, và các giá trị nhân văn khác có khả năng phục vụ nhu cầu du lịch Điều 13 của luật này phân loại tài nguyên du lịch thành hai nhóm: tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn, bao gồm cả những tài nguyên đã và chưa được khai thác.
Phát triển du lịch văn hóa và các yếu tố tác động đến phát triển du lịch văn hóa
1.2.1.1 Quan điểm về phát triển du lịch
Phát triển là quá trình tăng trưởng đa dạng, bao gồm các yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội, kỹ thuật - khoa học và văn hóa Đây là sự vận động từ thấp đến cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn, với đặc trưng là sự biến mất của cái cũ và sự ra đời của cái mới Phát triển không chỉ là xu hướng tất yếu của thế giới vật chất mà còn của xã hội loài người.
Du lịch là một ngành dịch vụ quan trọng trong nền kinh tế, nhằm đáp ứng nhu cầu vui chơi, giải trí, khám phá thiên nhiên và tìm hiểu văn hóa của các vùng miền trên thế giới, đồng thời mang lại lợi nhuận.
Phát triển du lịch là một yếu tố quan trọng được các quốc gia trên thế giới chú trọng vì tính hiệu quả của nó Theo định nghĩa chung, phát triển du lịch bao gồm việc gia tăng sản lượng và doanh thu, đồng thời nâng cao mức độ đóng góp của ngành du lịch vào nền kinh tế Ngoài ra, quá trình này cũng đòi hỏi sự hoàn thiện về cơ cấu kinh doanh, thể chế và chất lượng dịch vụ trong ngành du lịch.
Phát triển du lịch là việc khai thác có quản lý tài nguyên du lịch nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách du lịch, đồng thời đảm bảo lợi ích kinh tế bền vững và bảo tồn các nguồn tài nguyên văn hóa Hoạt động này cần duy trì sự toàn vẹn văn hóa, bảo vệ môi trường và chú trọng đến lợi ích cộng đồng, phù hợp với quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội Hơn nữa, phát triển du lịch cũng phải gắn liền với đào tạo nguồn nhân lực và nâng cao mức sống của cộng đồng địa phương.
1.2.1.2 Các điều kiện phát triển du lịch Để phát triển du lịch cần thiết phải có các điều kiện liên quan đến sự phát triển du lịch đó là: Những điều kiện chung và những điều kiện đặc trưng
Điều kiện an ninh chính trị và an toàn xã hội là yếu tố quan trọng trong phát triển du lịch Một môi trường hòa bình và ổn định sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển các mối quan hệ kinh tế, chính trị và văn hóa giữa các dân tộc Du lịch chỉ có thể phát triển mạnh mẽ trong bầu không khí hòa bình và tình hữu nghị Các quốc gia có tình hình chính trị ổn định và an toàn sẽ thu hút nhiều du khách, mang lại cho họ cảm giác an toàn và được tôn trọng.
Để phát triển du lịch, một nền chính trị ổn định và điều kiện an toàn xã hội là rất quan trọng, vì thiên tai và dịch bệnh có thể ảnh hưởng lớn đến ngành này Bên cạnh đó, điều kiện kinh tế chung cũng đóng vai trò then chốt trong việc phát triển du lịch, khi một nền kinh tế phát triển sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho ngành du lịch ra đời và lớn mạnh Sự phát triển của du lịch không chỉ thúc đẩy các ngành kinh tế khác mà cũng phụ thuộc vào nhiều lĩnh vực như nông nghiệp, công nghiệp và giao thông vận tải.
Chính sách phát triển du lịch đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy sự thành công của ngành du lịch Nếu không phù hợp với thực tế, những chính sách này có thể cản trở sự phát triển Vai trò của các nhà lãnh đạo trong việc định hình chính sách du lịch là rất quan trọng, vì một đất nước hoặc khu vực có tài nguyên du lịch phong phú và mức sống cao vẫn có thể gặp khó khăn nếu chính quyền địa phương không hỗ trợ và tạo điều kiện cho các hoạt động du lịch.
Các điều kiện tự thân làm nảy sinh nhu cầu du lịch: thời gian rỗi, khả năng tài chính của du khách tiềm năng; trình độ dân trí…
Thời gian rỗi của người dân là yếu tố quan trọng để tham gia vào hoạt động du lịch Khi có nhiều ngày nghỉ lễ và nghỉ có lương, người lao động sẽ có cơ hội đi du lịch nhiều hơn Sự gia tăng thời gian rỗi không chỉ tạo điều kiện cho sự phát triển của ngành du lịch mà còn giúp mọi người thư giãn, nâng cao hiểu biết và cải thiện sức khỏe Để tối ưu hóa việc khai thác thời gian rỗi, ngành du lịch có thể kết hợp với các lĩnh vực khác nhằm tạo ra nhiều loại hình du lịch hấp dẫn như du lịch mua sắm và du lịch nghỉ dưỡng Điều này sẽ góp phần thay đổi cơ cấu giữa thời gian làm việc và thời gian rỗi, thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành du lịch.
Khả năng tài chính của du khách là yếu tố quyết định cho việc tham gia du lịch, vì thu nhập của người dân ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng chi tiêu cho các dịch vụ và hàng hóa trong chuyến đi Để thực hiện ước mơ du lịch, con người không chỉ cần thời gian mà còn phải có đủ tiền Khi lưu trú tại địa điểm khác, du khách trở thành người tiêu dùng của nhiều loại dịch vụ đa dạng.
Tài nguyên du lịch phong phú không đảm bảo sự phát triển của ngành du lịch nếu nền kinh tế của quốc gia đó còn nghèo nàn và lạc hậu Khi người dân không có khả năng chi trả cho các nhu cầu vui chơi, giải trí và du lịch, ngành du lịch sẽ không thể phát triển bền vững.
Như vậy, thu nhập của người dân là một điều kiện cần thiết để du khách có thể quyết định tham gia vào hoạt động du lịch của mình
Trình độ dân trí đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của ngành du lịch, vì khi người dân có trình độ văn hóa cao, nhu cầu du lịch sẽ gia tăng Điều này không chỉ thúc đẩy lượng khách du lịch mà còn giúp đảm bảo dịch vụ phục vụ văn minh và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của du khách.
Phát triển hoạt động du lịch phụ thuộc vào các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên Trong khi các điều kiện chung là cần thiết, tài nguyên du lịch lại đóng vai trò then chốt Tài nguyên du lịch tự nhiên bao gồm vị trí địa lý, khí hậu, địa hình, hệ động thực vật và thủy văn Sự phong phú và đặc sắc của tài nguyên này không chỉ tạo tiền đề cho sự phát triển du lịch mà còn gia tăng sức hấp dẫn và hiệu quả của các hoạt động du lịch.
Tài nguyên du lịch nhân văn bao gồm các di tích lịch sử và văn hóa, phong tục tập quán, lễ hội, văn hóa ẩm thực, cùng với các loại hình nghệ thuật và lối sống đặc trưng của các tộc người Những yếu tố này không chỉ mang bản sắc độc đáo mà còn được gìn giữ cho đến ngày nay, tạo nên sức hấp dẫn cho du lịch văn hóa.
Tài nguyên du lịch nhân văn đại diện cho những giá trị văn hóa đặc trưng của mỗi dân tộc và quốc gia Những hoạt động du lịch khai thác tài nguyên này giúp du khách khám phá và hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa của địa phương mà họ ghé thăm.
1.2.1.3 Các xu hướng cơ bản trong phát triển du lịch
Kinh nghiệm phát triển du lịch văn hóa của một số địa phương và bài học đối với huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa
1.3.1 Kinh nghiệm của một số địa phương trong phát triển du lịch văn hóa 1.3.1.1 Kinh nghiệm phát triển du lịch văn hóa của thành phố Hội An - Quảng Nam
Tỉnh Quảng Nam nổi bật với du lịch văn hóa, đặc biệt là tại Phố cổ Hội An, một vùng đất lịch sử lâu đời ở miền Trung Việt Nam Kể từ khi được công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1999, du lịch tại Hội An đã có nhiều bước tiến đáng kể và phát triển mạnh mẽ.
Hội An, với điều kiện tự nhiên thuận lợi và di sản văn hóa phong phú, sở hữu quần thể di tích kiến trúc độc đáo của khu phố cổ Nơi đây còn gìn giữ nhiều giá trị văn hóa phi vật thể và tinh thần quý giá, tạo nên một điểm đến hấp dẫn cho du khách.
Hội An, với vai trò lịch sử và giá trị độc đáo của một đô thị cổ, đã xây dựng cơ cấu kinh tế đa ngành nghề Cư dân nơi đây tận dụng di sản văn hóa thế giới để phát triển dịch vụ, đặc biệt là du lịch văn hóa Hoạt động du lịch không chỉ thúc đẩy kinh tế mà còn giúp các làng nghề truyền thống ở Hội An hồi sinh và phát triển mạnh mẽ.
Văn hóa cộng đồng cư dân Hội An là sự hòa quyện độc đáo giữa các yếu tố văn hóa Việt – Hoa, Hoa – Việt và Chăm – Việt Sự đa dạng này không chỉ thể hiện trong đời sống hàng ngày mà còn được phản ánh qua các phong tục tập quán, lễ hội và nghệ thuật địa phương Chính quyền và người dân Hội An đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa này, tạo nên một bức tranh văn hóa phong phú và đầy màu sắc.
Hội An đã khéo léo khai thác những nét văn hóa độc đáo để phát triển du lịch văn hóa thông qua chương trình “Tái hiện đêm phố cổ Hội An đầu thế kỷ 20” Du khách có cơ hội tham gia nhiều hoạt động văn hóa dân gian truyền thống như bài chòi, cờ tướng, cờ làng, đập nồi, hò khoan đối đáp, xướng họa thơ đường, biểu diễn tuồng, võ thuật, và trình tấu nhạc cổ truyền Những trải nghiệm này không chỉ mang lại niềm vui mà còn tạo nên những tình cảm sâu lắng và bình dị trong lòng du khách.
Quần thể di tích kiến trúc khu phố cổ Hội An được coi là một "bảo tàng sống", nơi người dân sống hòa quyện với di sản văn hóa Cuộc sống hàng ngày tại phố cổ phản ánh nếp sống và văn hóa đặc trưng của người Hội An qua từng công trình kiến trúc Chính quyền và người dân đã gìn giữ và bảo tồn những giá trị vô giá này, tạo nên một đô thị độc đáo không chỉ ở Việt Nam mà còn hiếm thấy trên thế giới, là minh chứng cho kiến trúc và lối sống đô thị truyền thống.
Ngành du lịch Hội An đã xây dựng chiến lược phát triển nhằm bảo tồn di sản văn hóa vững chắc và thúc đẩy du lịch bền vững Mục tiêu là bảo tồn tối đa các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, đồng thời cân bằng giữa việc bảo tồn di sản và lợi ích từ khai thác giá trị di sản qua hoạt động du lịch - dịch vụ Đặc biệt, Hội An sẽ phát huy các lợi thế của du lịch văn hóa để thu hút du khách.
Hội An đã xây dựng và phát triển uy tín thương hiệu là một điểm đến an toàn, thân thiện, thu hút du khách quay lại nhờ tiềm năng di sản quý giá Thành phố này nổi bật với môi trường "xanh - sạch - đẹp" và cam kết "3 Không": không rác, không chèo kéo, không trộm cướp Người dân Hội An thể hiện sự hiếu khách và thân thiện, mang đậm yếu tố truyền thống của người Việt Hội An là điển hình trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản, đồng thời tạo ra môi trường du lịch văn minh, lịch sự Những yếu tố này đã giúp Hội An trở thành điểm sáng trong việc khai thác giá trị di sản phục vụ phát triển du lịch quốc tế, với di sản và con người giữ vai trò trung tâm Niềm tin này được củng cố qua sự đồng bộ, nhất quán trong cách làm du lịch từ chính quyền địa phương đến người dân.
1.3.1.2 Kinh nghiệm phát triển du lịch văn hóa của Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh
Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử là một hệ thống di tích lịch sử văn hóa quan trọng, gắn liền với sự hình thành và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm tại Việt Nam Nằm ở khu vực giáp ranh giữa ba tỉnh Bắc Giang, Hải Dương và Quảng Ninh, khu di tích này không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là di sản văn hóa quý giá của đất nước.
Yên Tử có mối quan hệ chặt chẽ với các di tích lịch sử như quần thể di tích nhà Trần ở Thị xã Đông Triều, bãi cọc Bạch Đằng tại Thị xã Quảng Yên, khu bảo tồn thiên nhiên Tây Yên Tử ở Bắc Giang, và Côn Sơn - Kiếp Bạc ở Hải Dương Những địa danh này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển du lịch Yên Tử mà còn tạo thành vùng đệm quan trọng cho sự phát triển du lịch tại khu vực này.
Trăm năm tích đức tu hành Chưa về Yên Tử chưa thành quả tu
Non Thiêng Yên Tử là địa điểm lý tưởng cho việc tu dưỡng tinh thần, giúp con người tìm về bản chất chân thật của chính mình Qua hàng nghìn năm, nơi đây đã trở thành chốn tu hành và giác ngộ của nhiều bậc anh hùng, hiền nhân, với cuộc đời và sự nghiệp để lại dấu ấn bất tử.
Yên Tử là địa điểm quan trọng lưu giữ giá trị lịch sử, văn hóa và văn minh qua các thời kỳ Nơi đây là nơi Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, kế thừa và phát triển những tinh hoa của Phật giáo Ấn Độ.
Phật giáo Trung Hoa là một dòng Thiền mang đậm bản sắc dân tộc, đặc biệt là Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử Thiền phái này nhấn mạnh rằng Phật tồn tại ngay trong Tâm mỗi người, không phải ở một nơi xa xôi nào đó hay phải chờ đợi ở kiếp sau.
Yên Tử là điểm đến hành hương lý tưởng cho tín đồ Phật giáo, nơi con người cảm nhận khí thiêng của đất trời và tư tưởng sống giản dị Tại đây, du khách được khơi dậy lòng bao dung và chia sẻ, từ đó tìm kiếm hạnh phúc bền vững và cuộc sống an nhiên Hành trình về Yên Tử không chỉ mang lại cảm xúc sâu sắc mà còn giúp mỗi người nhận diện ý nghĩa cuộc đời và học cách nuôi dưỡng hạnh phúc, yêu thương.
Hàng năm Lễ hội Yên Tử (Hội xuân Yên Tử) được tổ chức từ ngày mùng
Vào ngày 10 tháng Giêng âm lịch và kéo dài trong 3 tháng mùa xuân, Quần thể di tích danh thắng Yên Tử trở thành điểm đến hấp dẫn cho du lịch văn hóa và tâm linh Nhằm đáp ứng nhu cầu của du khách, tỉnh Quảng Ninh đã triển khai nhiều chính sách phát triển du lịch văn hóa tại Yên Tử, với mục tiêu xây dựng nơi đây thành trung tâm du lịch văn hóa lịch sử cấp quốc gia, kết nối quan trọng giữa Hà Nội và Hạ Long Để thúc đẩy du lịch Yên Tử, các địa phương đã chú trọng phát triển dịch vụ thương mại tại vùng đệm, đồng thời phối hợp với các tỉnh trong quần thể để thu hút đầu tư từ các thành phần kinh tế Hệ thống hạ tầng được nâng cấp, tạo điều kiện cho sự phát triển du lịch, trong khi các chương trình quảng bá và xúc tiến đầu tư được tổ chức hiệu quả nhằm mở rộng thị trường khách du lịch chất lượng cao và phát triển các sản phẩm du lịch độc đáo, bao gồm chợ văn hóa với sản vật truyền thống đặc trưng.
![Bảng 1.1: So sánh sản phẩm du lịch và sản phẩm văn hóa [27, tr.33] - Phát triển du lịch văn hóa trên địa bàn huyện vĩnh lộc, tỉnh thanh hóa](https://media.store123doc.com/figures/002/783/bang-sanh-san-pham-lich-san-pham-van-2783639.png)
