MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
Luận án này sẽ đóng góp vào việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) môn Ngữ văn bậc TH thông qua việc xây dựng và hướng dẫn tổ chức các hoạt động khai thác nguồn tư liệu tham khảo khi dạy học văn học dân gian (VHDG) Mục tiêu là phát triển năng lực học sinh và tạo ra một môi trường dạy học hiện đại, phù hợp với yêu cầu đổi mới của xã hội và nền giáo dục Việt Nam.
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận về nguồn tư liệu và PPDH VHDG theo định hướng phát triển năng lực
- Mô tả thực trạng của việc DH và nguồn tư liệu DH VHDG trong nhà trường trung học tỉnh Trà Vinh
- Xây dựng nguồn tư liệu DH và quy trình, cách thức khai thác nguồn tư liệu DH VHDG trong chương trình Ngữ văn TH (hiện hành và sau 2018).
PHẠM VI GIỚI HẠN ĐỀ TÀI
- Phạm vi về nội dung:
Nguồn tư liệu tham khảo cho việc dạy và học văn học dân gian rất đa dạng Trong khuôn khổ luận án này, chúng tôi sẽ tập trung nghiên cứu các hình thức tham khảo cơ bản và chủ yếu, dựa trên khả năng và điều kiện của bản thân nghiên cứu sinh.
Trường TH ở Trà Vinh hiện nay cung cấp nhiều nguồn tư liệu văn bản và tài liệu tham khảo bằng tiếng Việt, bao gồm các ấn phẩm được xuất bản và công bố Ngoài ra, các tài liệu hình ảnh và âm thanh như video, tranh ảnh, và audio cũng được sử dụng để hỗ trợ học tập và nghiên cứu.
Các hình thức và phương pháp dạy học được đề xuất nhằm khai thác hiệu quả nguồn tư liệu văn hóa dân gian (VHDG) trong giáo dục cần phù hợp với đặc trưng của từng thể loại Điều này không chỉ giúp tăng cường sự hiểu biết của học sinh mà còn hướng tới việc phát triển năng lực của người học.
Do điều kiện và mục tiêu nghiên cứu, chúng tôi chỉ khảo sát một số địa bàn tại tỉnh Trà Vinh, nơi có 9 đơn vị hành chính cấp huyện, thị xã và thành phố cùng 106 xã, phường, thị trấn Mỗi khu vực, bao gồm nông thôn và thành thị, đều có những ưu điểm riêng, góp phần quan trọng vào việc đánh giá thực trạng tư liệu dạy học văn hóa dân gian (VHDG).
Do vậy, phạm vi khảo sát của chúng tôi sẽ trải đều ở các khu vực, với 850 phiếu khảo sát GV và HS ở bậc THCS, THPT đã phát ra
- Phạm vi về thời gian: Thời gian nghiên cứu đề tài 36 tháng (từ 01/2016 đến
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
Để phát triển cơ sở lý luận và tài liệu tham khảo cho đề tài DH VHDG, chúng tôi cần thu thập một lượng lớn tài liệu liên quan đến TP VHDG Do đó, chúng tôi đã áp dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu, bao gồm các thao tác phân tích và khái quát hóa từ những giai đoạn đầu.
Chúng tôi tiến hành nghiên cứu các tác phẩm văn hóa dân gian (VHDG), bao gồm các công trình sưu tầm và tuyển tập, cũng như các nghiên cứu về phương pháp dạy học VHDG Bên cạnh đó, chúng tôi còn khảo sát cấu trúc và thời lượng chương trình VHDG trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc học.
Nội dung hiện hành của TH và các quy định sau năm 2018 sẽ là cơ sở lý luận cho luận án của chúng tôi, đồng thời cũng là nền tảng để xác định nguồn tư liệu phục vụ cho việc dạy học văn hóa dân gian.
Chúng tôi phân tích mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học (PPDH) của các bài dạy Văn học dân gian (VHDG) trong chương trình Ngữ văn bậc trung học hiện hành và chương trình môn Ngữ văn sau 2018 Qua đó, chúng tôi xây dựng cái nhìn hệ thống và tích hợp nhằm định hướng phát triển hệ thống tư liệu hỗ trợ việc dạy học VHDG một cách hiệu quả.
Chúng tôi áp dụng kỹ thuật phân loại hệ thống để tổ chức nguồn tài liệu liên quan đến các vấn đề nghiên cứu, nhằm hỗ trợ việc xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài và định hướng khai thác tài liệu dạy học VHDG bậc TH tại Trà Vinh.
Phương pháp điều tra giáo dục
Chúng tôi đã thực hiện khảo sát về thực trạng dạy học Văn hóa dân gian (VHDG), bao gồm việc thu thập nguồn tư liệu dạy học và cách khai thác chúng trong quá trình giảng dạy thông qua phiếu điều tra, quan sát giờ dạy và phỏng vấn.
HS, GV Ngữ văn và Ban giám hiệu ở một số trường trung học ở tỉnh Trà Vinh Đối với
Chúng tôi đã chọn hình thức khảo sát bằng phiếu điều tra để thu thập thông tin tổng thể một cách thuận lợi Đồng thời, chúng tôi thực hiện phỏng vấn sâu với giáo viên Ngữ văn và Ban giám hiệu nhằm thu thập thông tin chi tiết từ một nhóm nhỏ Ngoài ra, chúng tôi cũng áp dụng phương pháp quan sát dự giờ để nhận diện thực trạng dạy học và tư liệu văn hóa dân gian tại các trường tiểu học, cùng với kết quả thực nghiệm.
Trà Vinh hiện có 9 đơn vị hành chính gồm Thành phố Trà Vinh, thị xã Duyên Hải và các huyện Càng Long, Cầu Kè, Cầu Ngang, Châu Thành, Duyên Hải, Tiểu Cần, Trà Cú Để đảm bảo tính đại diện về đặc điểm kinh tế - xã hội, dân cư và dân tộc, chúng tôi đã chọn khảo sát 01 trường THCS và 01 trường THPT tại mỗi huyện, cụ thể là Thành phố Trà Vinh, huyện Duyên Hải, Trà Cú, và Cầu Kè.
Chúng tôi đã tiến hành khảo sát tại các trường Kè, Cầu Ngang, Tiểu Cần, Châu Thành, Càng Long và Thị xã Duyên Hải, với mẫu ngẫu nhiên thuận tiện gồm 850 đối tượng, bao gồm 92 giáo viên, 729 học sinh và 17 lãnh đạo trường từ 17 cơ sở giáo dục (9 trường THPT, 7 trường THCS và 1 Trung tâm Giáo dục Thường xuyên Hướng nghiệp Dạy nghề Thành phố Trà Vinh) Kết quả khảo sát được xử lý bằng phần mềm SPSS, đảm bảo độ tin cậy cao Đây là cơ sở quan trọng để chúng tôi xây dựng hệ thống tư liệu tham khảo và áp dụng các phương pháp khai thác hiệu quả tư liệu văn hóa dân gian nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn tại các trường TH tỉnh Trà Vinh.
Phương pháp chuyên gia
Phương pháp chuyên gia là một cách tiếp cận quan trọng trong nghiên cứu giáo dục, nhằm khai thác trí tuệ và ý kiến từ các chuyên gia có trình độ cao và kinh nghiệm thực tiễn Phương pháp này không chỉ giúp nghiên cứu sinh định hướng cho nghiên cứu và công bố kết quả, mà còn hỗ trợ trong việc áp dụng các đề xuất thông qua hoạt động dạy học văn hóa dân gian Hai hình thức chính của phương pháp này bao gồm tổ chức hội thảo (xê-mi-na) tại Trường Đại học Đà Lạt vào ngày 16/5/2018, nơi các chuyên gia đóng góp ý kiến về tư liệu văn hóa dân gian, và phỏng vấn sâu các chuyên gia giáo dục, nhà nghiên cứu văn học tại Trường Trung học phổ thông Dân tộc nội trú tỉnh Trà Vinh, cũng như giáo viên phổ thông có kinh nghiệm trong dạy học Ngữ văn.
Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Chúng tôi đã thực hiện một cuộc thử nghiệm thiết kế giáo án dạy học các tác phẩm văn học dân gian trong chương trình Ngữ văn bậc trung học, thông qua việc trao đổi và thảo luận với giáo viên tại các trường tiểu học ở Trà Vinh Để tăng tính khả thi và đa dạng hình thức dạy học, chúng tôi đã tổ chức hoạt động trải nghiệm văn học dân gian, tạo cơ hội cho học sinh và giáo viên trình bày nghiên cứu và cảm nhận về việc tự học Ngữ văn Hoạt động diễn xướng các tác phẩm văn học dân gian Khmer Trà Vinh đã thu hút sự quan tâm và khuyến khích sự tham gia của học sinh và giáo viên Để thu thập thông tin phản hồi, chúng tôi đã tiến hành dự giờ, phỏng vấn và kiểm tra năng lực học sinh qua các hình thức đánh giá phù hợp, với 5 bài dạy thực nghiệm và khảo sát 173 học sinh cùng 5 giáo viên từ 5 lớp ở bậc trung học cơ sở và trung học phổ thông Cuối cùng, từ kết quả thu được, chúng tôi đã tiến hành phân tích, đánh giá và điều chỉnh để rút ra những kết luận cần thiết cho đề tài.
Bên cạnh những phương pháp đã nêu, nghiên cứu còn áp dụng phương pháp xử lý số liệu thông qua thống kê, biểu đồ và đồ thị để phân tích các dữ liệu thu thập từ các phương pháp quan sát, điều tra giáo dục và thực nghiệm sư phạm.
KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận án gồm 04 chương sau:
Chương 1 của bài viết cung cấp tổng quan về tình hình nghiên cứu và cơ sở khoa học liên quan đến đề tài Chúng tôi xác định tình hình tư liệu văn hóa dân gian (VHDG) Việt Nam, đặc biệt là văn học dân gian Trà Vinh, cũng như nghiên cứu phương pháp dạy học văn học dân gian trong các trường học Việt Nam Bên cạnh đó, chúng tôi cũng xem xét việc xây dựng và khai thác nguồn tư liệu tham khảo cho việc dạy học văn học dân gian Cơ sở khoa học của nghiên cứu được xác định thông qua cơ sở lý luận và thực tiễn, từ đó khẳng định giả thuyết nghiên cứu và làm nền tảng cho việc triển khai đề tài trong dạy học văn học dân gian tại tỉnh Trà Vinh.
Trong Chương 2, chúng tôi tập trung vào việc xây dựng nguồn tư liệu tham khảo cho dạy học văn hóa dân gian tại trường TH tỉnh Trà Vinh Chúng tôi chú trọng đến các nguyên tắc và định hướng trong việc phát triển nguồn tư liệu VHDG cho từng bài dạy, đảm bảo tính giáo dục và phù hợp với đặc trưng thể loại Đồng thời, chúng tôi cũng xem xét thực tiễn giảng dạy VHDG trong các trường học ở Việt Nam, đặc biệt là định hướng phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học Ngữ văn bậc TH sau năm 2018.
Chương 3, chúng tôi đề xuất các biện pháp khai thác nguồn tư liệu tham khảo
VHDG đã được xây dựng trong Chương 2 của DH tại các trường TH tỉnh Trà Vinh Chúng tôi đề xuất các nguyên tắc, định hướng và phương pháp dạy học VHDG, tập trung vào việc khai thác tư liệu nhằm phát triển năng lực của học sinh thông qua các bài dạy cụ thể.
Chương 4 trình bày việc kiểm chứng tính khả thi của các đề xuất về nguồn tư liệu và biện pháp khai thác tài liệu tham khảo trong dạy học văn hóa dân gian tại các trường tiểu học tỉnh Trà Vinh Chúng tôi đã thực hiện thí nghiệm tại một số trường tiểu học trong khu vực Đồng thời, chúng tôi cũng đưa ra một số kiến nghị nhằm cải thiện việc dạy học văn hóa dân gian trong các trường tiểu học sau năm 2018.
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1.1 Những nghiên cứu về văn học dân gian trong và ngoài nước
Văn học dân gian Việt Nam đã thu hút sự chú ý của nhiều thế hệ nhà khoa học, với những thành tựu nghiên cứu đáng ghi nhận Các nghiên cứu này đã làm sáng tỏ nhiều khía cạnh như nguồn gốc, thể loại, đặc trưng và tính chất của văn học dân gian, đồng thời khám phá mối quan hệ giữa văn học dân gian và văn học thành văn cũng như văn hóa dân gian Những tài liệu này không chỉ là nguồn tư liệu quan trọng cho việc nghiên cứu văn học dân gian mà còn là cơ sở quý giá cho luận án của chúng tôi.
Về những vấn đề chung:
Từ cuối những năm 50 của thế kỉ XX, giảng dạy văn học dân gian (VHDG) đã được thực hiện một cách có hệ thống ở bậc đại học Đến đầu những năm 60, nhiều giáo trình về VHDG đã được xuất bản, trong đó có những tác phẩm tiêu biểu như "Giáo trình Lịch sử văn học Việt Nam, tập I: Văn học dân gian" của Bùi Văn Nguyên và nhiều tác giả (1961) cùng "Văn học dân gian Việt Nam" của Đinh Gia Khánh (1962).
Chu Xuân Diên và các tác giả như Đinh Gia Khánh, Lê Chí Quế, Võ Quang Nhơn đã biên soạn nhiều công trình quan trọng về văn học dân gian Việt Nam trong những năm 1970 và 1990, góp phần lớn vào nghiên cứu văn hóa dân gian cho giáo viên và sinh viên ngành Ngữ văn Vào những năm 60, các nhà biên soạn giáo trình VHDG chủ yếu dựa vào nghiên cứu văn học viết, nhưng đến những năm 70, quan niệm về VHDG đã có sự đổi mới, xác định các đặc trưng khác biệt so với văn học viết Đến cuối những năm 80 và đầu 90, hệ thống lý luận về VHDG đã được hoàn thiện, với việc phân kỳ các giai đoạn phát triển và xác định thể loại, đồng thời mở rộng nghiên cứu VHDG của các dân tộc ít người Những bộ giáo trình này không chỉ làm rõ sự phát triển lịch sử của VHDG Việt Nam mà còn liên kết chặt chẽ với văn nghệ, văn hóa dân gian, đưa các yếu tố văn hóa vào giảng dạy, tạo ra sự đổi mới quan trọng trong việc học tập VHDG Các giáo trình sau này của Đỗ Bình Trị, Nguyễn Thị Bích Hà, và những tác giả khác tiếp tục thể hiện tính kế thừa và phát triển trong giảng dạy VHDG ở đại học.
Nghiên cứu tiến trình văn học dân gian (VHDG) Việt Nam đã được nhiều chuyên luận đóng góp, giúp mô tả rõ nét diện mạo, quá trình hình thành và phát triển của VHDG với nhiều giá trị khoa học Các tác phẩm tiêu biểu như "Lịch sử văn học Việt Nam, tập I: Văn học dân gian" (1961) của Bùi Văn Nguyên và các tác giả khác, "Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam" (1974) của Cao Huy Đỉnh, và "Nghiên cứu tiến trình lịch sử văn học dân gian Việt Nam" (1978) của Đỗ Bình Trị đã cung cấp những hiểu biết sâu sắc về VHDG cho đến ngày nay.
Những công trình sưu tầm VHDG:
Khi nghiên cứu văn hóa dân gian (VHDG), các nhà nghiên cứu cần xem tác phẩm VHDG là đối tượng khảo sát chính Hướng tiếp cận ngữ văn đối với folklore đã được các nhà nghiên cứu như Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Văn Ngọc, và Vũ Ngọc Phan phát triển từ đầu thế kỷ XX, tạo ra nhiều công trình sưu tập có giá trị Nguyễn Văn Ngọc đã đóng góp lớn trong việc sưu tầm truyện cổ dân gian Việt Nam với tác phẩm "Tục ngữ phong dao" (1928) và "Truyện cổ nước Nam" (1934) Sau 1945, Nguyễn Đổng Chi và Vũ Ngọc Phan tiếp tục có nhiều thành tựu trong lĩnh vực này, với các tác phẩm nổi bật như "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam" và "Truyện cổ Việt Nam" Vũ Ngọc Phan cũng có tuyển tập "Tục ngữ - Ca dao - Dân ca Việt Nam" (1956), chứa đựng nhiều tinh hoa văn hóa từ các cộng đồng dân tộc Từ thập niên 70 thế kỷ XX, việc văn bản hóa tác phẩm VHDG diễn ra mạnh mẽ với sự tham gia của nhiều cá nhân yêu thích văn hóa truyền thống, đặc biệt là các tuyển tập VHDG Nam Bộ như "Ca dao dân ca Nam Bộ" (1984) và "Dân ca Hậu Giang".
Nguyễn Văn Hoa và Minh Luân (1986) đã cùng nhau nghiên cứu về Dân ca Cửu Long, trong khi đó, Lư Nhất Vũ, Nguyễn Văn Hoa, Lê Giang và Thạch An cũng đóng góp vào lĩnh vực này vào năm 1986 Ngoài ra, Khoa Ngữ Văn trường Đại học Cần Thơ đã biên soạn cuốn Văn học dân gian đồng bằng sông Cửu Long vào năm 1997, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học dân gian Sóc.
Trăng (2002), Văn học dân gian Bạc Liêu (2004) của Chu Xuân Diên (chủ biên)
Những nghiên cứu thể loại và thi pháp VHDG Việt Nam:
Sau giai đoạn tập trung nghiên cứu nội dung và tư tưởng của văn học dân gian (VHDG), các nhà khoa học đã chuyển hướng sang phân tích cấu trúc hình thức, đặc trưng thể loại và các khía cạnh nghệ thuật của VHDG Nhiều bài viết ngắn nhưng mang tính chất cột mốc quan trọng trong việc khám phá đặc trưng và bản chất của quá trình sáng tạo VHDG, như “Đề tài hôn nhân trong truyện cổ tích thần kì Mường” của Đặng Thái Thuyên và “Về hiện tượng văn xuôi xen lẫn văn vần trong truyện kể dân gian” của Lê Trường.
Bài viết đề cập đến những đặc trưng cơ bản của văn bản văn học dân gian Việt Nam, nhấn mạnh các chuyên luận và tác phẩm nổi bật đã làm rõ đặc điểm và diện mạo của các thể loại văn học dân gian (VHDG) Những tác phẩm như "Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám" của Đinh Gia Khánh (1968) và "Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam" (1971) đã đóng góp quan trọng vào việc nghiên cứu VHDG Ngoài ra, các tác phẩm khác như "Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học" của Chu Xuân Diên (1987) và "Sử thi ÊĐê" của Phan Đăng Nhật (1991) cũng mang lại cái nhìn sâu sắc về thể loại này Từ "Bình giảng ca dao" (1992) của Hoàng Tiến Tựu đến "Truyện Nôm, bản chất và thể loại" (1993) của Kiều Thu Hoạch, và "Cổ tích thần kỳ người Việt - đặc điểm cấu tạo cốt truyện" (1994) của Tăng Kim Ngân, tất cả đều góp phần làm phong phú thêm nghiên cứu về văn học dân gian Việt Nam.
Theo Nguyễn Xuân Kính, thuật ngữ thi pháp văn học dân gian (VHDG) ở Việt Nam được sử dụng muộn, với Lê Kinh Khiên là một trong những người đầu tiên đề cập đến khái niệm này trong bài báo năm 1980 mang tên “Một số vấn đề lí thuyết chung về mối quan hệ văn học dân gian - Văn học viết” Tiếp theo, Chu Xuân Diên cũng đã nhấn mạnh vấn đề này trong bài viết “Về việc nghiên cứu thi pháp văn học dân gian” đăng trên Tạp chí Văn học, số 5.
Đến những năm 90 của thế kỷ XX, nghiên cứu thi pháp văn học dân gian Việt Nam bắt đầu phát triển mạnh mẽ, với nhiều tác phẩm tiêu biểu như "Tục ngữ Việt Nam: cấu trúc và thi pháp".
Trong những năm gần đây, nhiều tác phẩm nghiên cứu về thi pháp văn học dân gian Việt Nam đã được công bố, như "Những thế giới nghệ thuật ca dao" (1998) của Phạm Thu Yến, "Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian Việt Nam" (1999) của Đỗ Bình Trị, và "Tìm hiểu thi pháp tục ngữ Việt Nam" (1999) của Phan Thị Đào Ngoài ra, "Thi pháp văn học dân gian" (2000) của Lê Trường Phát và "Những vấn đề thi pháp VHDG" (2003) cũng góp phần quan trọng vào việc nghiên cứu và phân tích các yếu tố nghệ thuật trong văn học dân gian Việt Nam.
Nguyễn Xuân Đức, Truyện thơ Tày, nguồn gốc, quá trình và thi pháp thể loại (2004) của Vũ Anh Tuấn
Vào cuối thế kỷ XX, lý thuyết về biểu tượng và các phương pháp nghiên cứu biểu tượng bắt đầu thu hút sự chú ý từ nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Năm 2011, Đặng Thị Oanh đã xuất bản luận án tiến sĩ của mình thành sách mang tên "Biểu tượng Lanh trong dân ca dân tộc H’Mông" (NXB Đại học Quốc gia), góp phần làm phong phú thêm lĩnh vực nghiên cứu này Cuốn sách "Truyện kể dân gian" cũng là một tài liệu quan trọng trong việc khám phá các loại hình biểu tượng qua các kiểu mẫu và motif.
Năm 2001, tác giả Nguyễn Tấn Đắc đã nghiên cứu mối quan hệ giữa truyện kể dân gian Việt Nam và các truyện kể dân gian của các nước Đông Nam Á, đồng thời áp dụng phương pháp phân tích “type” và “motif” để hiểu rõ hơn về thể loại này.
3 Nguyễn Xuân Kính (1993), Thi pháp ca dao, NXB Khoa học Xã hội, tr 56
Trong bài viết "Motif trong nghiên cứu truyện kể dân gian: Lý thuyết và ứng dụng" (2018) của La Mai Thi Gia, tác giả đã tổng hợp các vấn đề lý thuyết và phương pháp nghiên cứu motif trong truyện kể dân gian tại Việt Nam, đồng thời khảo sát lịch sử nghiên cứu motif qua các công trình liên quan Tác giả đã cụ thể hóa nghiên cứu motif tái sinh, một motif phổ biến trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam và thế giới Những gợi mở này mang lại cách tiếp cận có giá trị cho việc nghiên cứu và dạy học văn hóa dân gian, đặc biệt là trong việc giảng dạy truyện kể dân gian Khmer tại Trà Vinh.
Những nghiên cứu về mối quan hệ giữa VHDG – VH viết Việt Nam:
Bài nghiên cứu "Nhà văn và sáng tác dân gian" của Chu Xuân Diên, xuất bản năm 1966, đã chỉ ra mối quan hệ chặt chẽ giữa nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng và văn học dân gian (VHDG) Tác giả khẳng định rằng các tác phẩm dân gian cung cấp nguồn tài liệu quý giá cho việc phát triển nghệ thuật và ngôn ngữ văn học, đáp ứng yêu cầu thẩm mỹ truyền thống của đông đảo quần chúng trong sáng tác của các nhà văn.
CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
1.2.1.1 Các khái niệm liên quan
Tư liệu dạy học và tư liệu tham khảo trong dạy học Ngữ văn:
Phương tiện dạy học, đặc biệt là tư liệu dạy học văn hóa dân gian (VHDG), có vai trò quan trọng trong việc cải thiện chất lượng và hiệu quả của hoạt động dạy học Theo Hoàng Phê, tư liệu được hiểu là tài liệu hỗ trợ nghiên cứu, là nguồn tri thức giúp làm sáng tỏ nội dung sách giáo khoa Nó không chỉ làm rõ các khái niệm trong sách giáo khoa mà còn cung cấp nguyên liệu để tạo ra công cụ hỗ trợ học sinh hoàn thành nhiệm vụ học tập theo chương trình, đồng thời nâng cao hiểu biết của học sinh.
Trong nghiên cứu này, tư liệu dạy học (DH) được định nghĩa là hệ thống thông tin hỗ trợ quá trình giảng dạy, bao gồm các tư liệu học tập dưới dạng phương tiện trực quan như tranh ảnh, mẫu vật, phim video, âm thanh, hoặc ngôn ngữ viết Giáo viên (GV) có thể sử dụng những tư liệu này để tổ chức quá trình dạy học, trong khi học sinh (HS) cũng có thể khai thác để tự tìm hiểu và phát hiện tri thức mới.
Tư liệu tham khảo trong dạy học Ngữ văn rất đa dạng về nội dung và hình thức, nhưng nếu được chọn lọc và sắp xếp hợp lý, chúng sẽ trở thành công cụ hữu ích cho giáo viên và học sinh Những tư liệu này có thể được áp dụng ở nhiều giai đoạn trong quá trình dạy học, từ mở bài, giảng dạy kiến thức mới đến củng cố và kiểm tra đánh giá Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn mới đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc sử dụng tư liệu dạy học hiệu quả.
5 Hoàng Phê (2006), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Đẵng, Trung tâm Từ điển học, tr.1071
Thiết bị dạy học tối thiểu cho môn Ngữ văn bao gồm tủ sách tham khảo, với đầy đủ các loại văn bản lớn như văn học, nghị luận và thông tin Trong mỗi loại văn bản này, cần có các tiểu loại như truyện, thơ, kịch, ký cho văn học; nghị luận văn học và xã hội cho nghị luận; cùng với văn bản thuyết minh và nhật dụng cho thông tin Bên cạnh đó, cần có tranh ảnh minh họa, bao gồm chân dung các nhà văn lớn và hình ảnh nghệ thuật từ các tác phẩm nổi bật như Nam quốc sơn hà, Hịch tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo, Truyện Kiều, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Tuyên ngôn Độc lập.
Hướng dẫn thực hiện Chương trình phổ thông của Bộ Giáo dục và Đào tạo nhấn mạnh tầm quan trọng của nguồn sách tham khảo với yêu cầu đa dạng về thể loại và phong phú về số lượng Đồng thời, việc áp dụng phương pháp dạy học hỗ trợ quá trình dạy học cũng được chú trọng, đặc biệt là các trang thiết bị hiện đại, phù hợp với thời đại công nghệ thông tin hiện nay.
Các trường học cần được trang bị kết nối Internet, máy tính, màn hình và máy chiếu để phục vụ cho việc dạy học tiếng Việt Ngoài ra, cần có các phần mềm giảng dạy, CD, video clip giới thiệu danh lam thắng cảnh và di tích lịch sử của đất nước, cũng như quê hương của các nhà văn Việc sử dụng phim hoạt hình, phim truyện chuyển thể từ các tác phẩm văn học, cùng với các video ghi lại các vở diễn và nhạc phổ từ các bài thơ sẽ hỗ trợ hiệu quả cho việc giảng dạy và học tập.
DH cung cấp nhiều tài liệu đọc mở rộng, bao gồm các cuộc giao lưu và nói chuyện chuyên đề từ các nhà văn, nhà nghiên cứu, và phê bình văn học Ngoài ra, các sách giáo khoa Ngữ văn, sách văn học, cùng với tài liệu giáo dục văn học dạng điện tử cũng được tích hợp.
Trong luận án, chúng tôi xác định rằng tư liệu tham khảo cho dạy học văn học dân gian (DH VHDG) bao gồm sách chuyên khảo, bài báo khoa học, tranh ảnh, CD và video clip, được lưu trữ dưới nhiều dạng thức khác nhau Những nguồn tư liệu này hỗ trợ giáo viên và học sinh trong việc tổ chức hoạt động dạy học, tìm kiếm thông tin và mở rộng kiến thức về văn bản VHDG trong sách giáo khoa Nếu được tổ chức hiệu quả, nguồn tư liệu này sẽ giúp tạo ra những bài dạy VHDG sâu sắc về nội dung và hấp dẫn về hình thức.
6 Bộ Giáo dục và Đào tạo, tldd (8), tr.91
7 Bộ Giáo dục và Đào tạo, tldd (8), tr.91
Khái niệm năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực:
Từ những năm 90 của thế kỉ XX, giáo dục thế giới đã phát triển hai cách tiếp cận chính: tiếp cận nội dung và tiếp cận kết quả đầu ra Bước vào thế kỉ XXI, các nhà giáo dục đã giới thiệu một phương pháp mới, tiếp cận theo năng lực, và ngày càng nhiều quốc gia đang áp dụng mô hình này trong chương trình giáo dục của mình.
Knud Illeris cho rằng năng lực là yếu tố then chốt giúp con người đối phó với những thách thức trong bối cảnh khó khăn Các nghiên cứu hiện nay đã tiếp cận và định nghĩa năng lực theo nhiều cách khác nhau Mulder, Weigel & Collins phân loại các nghiên cứu về năng lực thành ba quan điểm chính: hành vi, chung và nhận thức Điều này dẫn đến việc cần phân biệt rõ ràng giữa năng lực và các khái niệm liên quan như kỹ năng, khả năng, phẩm chất.
Theo Rychen, Dominique Simone và Salganik, Laura Hersh định nghĩa năng lực là khả năng đáp ứng thành công các yêu cầu phức tạp trong bối cảnh cụ thể, thông qua việc huy động các yếu tố tâm lý xã hội Tại Việt Nam, có sự chuyển hướng từ nền giáo dục hàn lâm sang giáo dục chú trọng phát triển năng lực hành động, khuyến khích sự chủ động và sáng tạo của học sinh Năng lực được hiểu là thuộc tính tâm lý phức hợp, bao gồm tri thức, kỹ năng, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm đạo đức, cho phép cá nhân giải quyết các tình huống cụ thể một cách hiệu quả và có trách nhiệm.
8 Illeris, Knud (2009), “Introduction”, International Perspectives on Competence Development, Illeris, Knud (ed.), London and NewYork Routledge, pp 1 - 4
9 Mulder, M.; Weigel; T & Collins, K (2006), “The concept of competence in the development of vocational education and training in selected EU member states – a critical analysis”, Journal of Vocational Education and training, 59, 1, pp 65 - 85
10 Rychen, Dominique Simone and Salganik, Laura Hersh (2003), “A holistic model of competence”, Key Competencies for a successful life and a wellfunctioning society, Hogrefe & Huber Publishers, pp 41- 62., tr 43
11 Bernd Meier - Nguyễn Văn Cường (2011) Cơ sở đổi mới phương pháp dạy học Trường ĐHSP Hà Nội - Trường ĐH Posdam, tr.22
Theo Bộ Giáo dục và Đào tạo, năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành và phát triển từ tố chất sẵn có cùng với quá trình học tập và rèn luyện Năng lực cho phép con người huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, và ý chí để thực hiện thành công một hoạt động nhất định Đối với môn Ngữ văn, năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mỹ là hai năng lực đặc thù quan trọng.
Năng lực là khả năng kết hợp linh hoạt và tổ chức hợp lý các kiến thức, kỹ năng, thái độ, giá trị và động cơ để đáp ứng yêu cầu phức tạp của một hoạt động, đảm bảo chất lượng trong một tình huống cụ thể Nó được thể hiện qua việc sử dụng những yếu tố này trong các tình huống thực tiễn, không chỉ đơn thuần là tiếp thu tri thức rời rạc Năng lực bao gồm các thành phần cấu tạo như kiến thức, kỹ năng, thái độ, giá trị, tình cảm và động cơ cá nhân.
Hướng tiếp cận năng lực trong giáo dục không chỉ nhấn mạnh vai trò của PPDH mà còn tập trung vào cách học và yếu tố tự học của người học Việc áp dụng các lý thuyết tâm lý học và giáo dục học, như thuyết hành vi, thuyết nhận thức và thuyết kiến tạo, đóng vai trò quan trọng trong quá trình đổi mới giáo dục, đặc biệt là trong việc dạy học môn Ngữ văn.
GV đóng vai trò hướng dẫn và thiết kế nội dung giảng dạy, trong khi HS cần tự xây dựng kiến thức và hiểu biết thông qua việc tìm tòi, khám phá và sáng tạo Do đó, môi trường giáo dục cần được thiết kế để thúc đẩy khả năng của HS, bao gồm tổ chức học nhóm, học cá nhân hóa và tự học, dựa trên sở thích và mối quan tâm riêng Việc khuyến khích ứng dụng công nghệ và công cụ dạy học cũng là điều cần thiết để hỗ trợ quá trình học tập.
Khái niệm phương pháp dạy học và phương tiện dạy học: