Lịch sử vấn đề
Trong nền văn học Việt Nam, đặc biệt là văn học trung đại, thơ văn của Nguyễn Trãi có giá trị to lớn và được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới vào năm 1980 Sự quan tâm đến thơ văn của ông ngày càng tăng, dẫn đến nhiều công trình nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp và giá trị văn chương của Nguyễn Trãi Trong bài viết này, chúng tôi sẽ lược thuật về không gian nghệ thuật trong thơ của ông dựa trên tư liệu hiện có.
Bàn về tình cảm thi nhân đối với thiên nhiên biểu hiện trong thơ, Mai
Trong bài viết "Tình yêu thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi" trên Tạp chí Nghiên cứu Văn học năm 1962, Trân nhấn mạnh rằng thiên nhiên đóng vai trò quan trọng trong toàn bộ sáng tác của Nguyễn Trãi Tác giả cho rằng, qua việc miêu tả thiên nhiên, Nguyễn Trãi thể hiện một thế giới quan tích cực và tâm hồn nhạy cảm trước vẻ đẹp của cỏ cây, hoa lá và chim muông Sự giao hòa giữa nhà thơ và thiên nhiên cho thấy rằng cảnh vật càng đẹp thì tâm hồn nghệ sĩ càng cao quý, và một tâm hồn đẹp chắc chắn xuất phát từ một thế giới quan lành mạnh, tràn đầy tình yêu thương con người.
Nguyễn Trãi là một thi nhân yêu thích vẻ đẹp của thiên nhiên, coi đó là nguồn cảm hứng vô tận cho sáng tác của mình Ông say mê khám phá và tôn vinh những sắc thái đa dạng của thiên nhiên qua những vần thơ tuyệt đẹp Thiên nhiên không chỉ là đối tượng thưởng thức mà còn là nguồn mỹ cảm phong phú, phản ánh tâm hồn và tình yêu cuộc sống của ông.
Trong bài viết "Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi" của Nguyễn Thiên Thụ (1973), tác giả phân tích mối quan hệ sâu sắc giữa Nguyễn Trãi và thiên nhiên, cho rằng điều này xuất phát từ việc ông áp dụng thuyết "thiên nhân tương dữ" và "vạn vật đồng nhất thể" của triết lý phương Đông, cùng với hoàn cảnh sống gắn bó với thiên nhiên của người Việt Nam và hoàn cảnh ẩn dật của chính tác giả Là một nho sĩ, thẩm mỹ của Nguyễn Trãi chịu ảnh hưởng từ Nho giáo, khiến cái nhìn của ông về thiên nhiên thường mang màu sắc đạo đức Tác giả khẳng định rằng "vấn đề thẩm mỹ đã mang một bản sắc triết lý", và trong mắt Nguyễn Trãi, nhiều loài vật và phong cảnh thiên nhiên đều mang những biểu tượng của chân, thiện, mỹ.
Cùng với nghiên cứu Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn
Trong bài viết "Thái độ của Nguyễn Trãi trong cuộc sống", Thiên Thụ phân tích ba cách ứng xử của Nguyễn Trãi: an phận thủ thường, coi thường cuộc đời và yên vui với cảnh nhàn Tác giả nhấn mạnh rằng Nguyễn Trãi đã nỗ lực tạo ra thiên đường ngay giữa địa ngục trần gian, thể hiện sự kiên cường và lạc quan trong cuộc sống.
Cuộc đời và thơ văn của Nguyễn Trãi đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước suốt hơn sáu thế kỷ Ngô Viết Dinh, trong công trình "Tuyển chọn và biên tập Đến với thơ Nguyễn Trãi", đã trân trọng giới thiệu tác phẩm này trong phần "Thay lời mở sách".
Nguyễn Trãi, một vĩ nhân trong văn học dân tộc, được miêu tả qua những bài thơ sâu sắc thể hiện tâm trạng và giá trị nhân văn của ông Tác giả nhấn mạnh rằng để hiểu rõ hơn về Nguyễn Trãi, cần xem xét nhật ký tâm trạng thơ của ông, từ đó khám phá cuộc sống và phẩm giá con người Dù ở bất kỳ đâu, từ Nhị Khê, Côn Sơn đến Đông Quan, phong thái và tinh thần của Nguyễn Trãi vẫn hiện rõ, tạo nên một hình ảnh hài hòa về cuộc đời và tâm hồn của ông.
Nghiên cứu về tâm hồn, tình cảm Nguyễn Trãi đối với cuộc sống là lĩnh vực được nhiều người quan tâm tìm hiểu Trong Công trình nghiên cứu
Kỷ niệm 600 năm ngày sinh Nguyễn Trãi (Nxb Khoa học – Xã hội, Hà Nội,
1982), Hoàng Phủ Ngọc Tường với bài viết Tình cảm vũ trụ với tâm hồn Nguyễn Trãi đã chỉ ra "sự thực" con đường hướng về Côn Sơn của Nguyễn
Nguyễn Trãi không tìm đến Côn Sơn chỉ để sống cuộc đời ẩn dật hay nhàn cư, mà đó là một thôi thúc nội tâm mạnh mẽ Tác giả nhấn mạnh rằng tâm hồn của Nguyễn Trãi luôn bị giằng xé bởi những lý do sâu sắc để gắn bó với không gian này Việc trở về Côn Sơn không chỉ đơn thuần là sự tìm kiếm sự yên tĩnh, mà còn phản ánh những khát khao và nỗi niềm trong tâm hồn thi nhân.
Phân tích thơ Nguyễn Trãi giúp khám phá tâm sự sâu sắc của nhà thơ, một chủ đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm Bài thơ chữ Hán "Thính" là một tác phẩm tiêu biểu, thể hiện những trăn trở và nỗi niềm của Nguyễn Trãi, phản ánh tâm hồn nhạy cảm và trí tuệ của ông trong bối cảnh lịch sử đầy biến động Thông qua việc phân tích, chúng ta có thể hiểu rõ hơn về những cảm xúc và tư tưởng của Nguyễn Trãi, từ đó làm nổi bật giá trị nghệ thuật và triết lý sống trong thơ ca của ông.
Vũ, tác giả Lê Bảo nhận ra chủ thể trữ tình xuyên suốt bài thơ: "Chủ thể ấy là
Nguyễn Trãi không chỉ là một nhân vật lịch sử mà còn là một nghệ sĩ nhạy cảm, luôn tìm kiếm ý nghĩa sâu sắc trong cuộc sống qua những hiện tượng thiên nhiên như tiếng mưa hay ánh trăng Những hình ảnh giản dị như cánh hoa rơi hay con thuyền cô đơn đều gợi lên trong tâm hồn thi nhân những trăn trở về lẽ sống và nhân sinh Từ đó, ông đã sáng tác những vần thơ da diết, phản ánh những vấn đề xã hội cốt lõi và khát vọng sống mãnh liệt của con người.
Nguyễn Trãi, một nhân vật nổi bật trong lịch sử văn học Việt Nam, được biết đến với tính cách "hào phóng cởi mở" và những dấu chân in đậm trên nhiều vùng đất từ những địa danh lịch sử như Bạch Đằng đến các cảnh đẹp thơ mộng Thơ của ông không chỉ phản ánh thiên nhiên mà còn thể hiện quan niệm thẩm mỹ sâu sắc của người nghệ sĩ Bài viết "Hồn thơ Nguyễn Trãi" của Nguyễn Đức Mậu (1994) cung cấp cái nhìn sâu sắc về tư tưởng trong thơ ca của ông, cho thấy thiên nhiên trong tác phẩm của Nguyễn Trãi được miêu tả một cách đa dạng và tinh tế, thể hiện cảm quan nghệ sĩ nhạy bén.
Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi thể hiện nhiều sắc thái thẩm mỹ khác nhau, phản ánh sự tồn tại của cả thẩm mỹ quan Nho giáo và thẩm mỹ quan tự nhiên của nghệ sĩ Mặc dù hai loại thẩm mỹ quan này có sự "tranh chấp" lẫn nhau, nhưng Nguyễn Trãi luôn tạo điều kiện để thẩm mỹ quan tự nhiên của nghệ sĩ được thể hiện mạnh mẽ.
Tư tưởng mỹ học của Nguyễn Trãi tập trung vào cái đẹp và khát vọng cao cả của con người, đặc biệt thể hiện rõ trong các tác phẩm về thiên nhiên Võ Xuân Đàn nhận định rằng vẻ đẹp của cảnh vật phản ánh vẻ đẹp tâm hồn của ông, xuất phát từ nhân sinh quan và tư tưởng mỹ học chân thực Nghiên cứu của Xuân Diệu cho thấy chưa có ai trong thơ Việt Nam viết về thiên nhiên cao đẹp như Nguyễn Trãi, nhấn mạnh mối liên hệ giữa tâm hồn nhà thơ và cái đẹp vũ trụ Xuân Diệu, mặc dù có phần chủ quan, nhưng đã khẳng định mối quan hệ chặt chẽ giữa "tâm hồn đẹp" và "cái đẹp vũ trụ" trong thơ Nguyễn Trãi, cho thấy sự tôn trọng và kính yêu đối với tiền nhân Những nhận xét này từ Xuân Diệu không chỉ mang tính cá nhân mà còn phản ánh sâu sắc nội dung và ý nghĩa trong thơ của Nguyễn Trãi.
GS Đặng Thanh Lê đặc biệt chú trọng đến thơ thiên nhiên của Nguyễn Trãi và mối quan hệ của nó với dòng văn học yêu nước Việt Nam Ông nhận định rằng thơ của Nguyễn Trãi là sự kết tinh từ nhiều nguồn văn hóa và tư tưởng khác nhau, phản ánh những khuynh hướng thẩm mỹ của văn hóa cổ Việt Nam Trong bài viết "Nguyễn Trãi và đề tài thiên nhiên trong dòng văn học yêu nước Việt Nam," GS Lê khẳng định rằng thơ thiên nhiên của Nguyễn Trãi chứa đựng nhãn quan tôn giáo của nhà Phật, tâm trạng thoát ly của nhà Nho, cùng với truyền thống yêu nước anh hùng và cảm hứng nhân đạo của dân tộc Nhận xét này mở ra những vấn đề về khuynh hướng thẩm mỹ của Nguyễn Trãi, chi phối hình tượng thiên nhiên và tạo nên một thế giới nghệ thuật đa dạng trong thơ ông.
Tiếp cận thơ văn trung đại Việt Nam hiện nay gặp nhiều khó khăn do rào cản tâm lý và ngôn ngữ Việc nghiên cứu quan điểm mỹ học, tư duy nghệ thuật và phương pháp sáng tác của người xưa là cần thiết để xác lập hệ thống giá trị thẩm mỹ của văn chương cổ, từ đó làm chuẩn cho phân tích, đánh giá và cảm thụ tác phẩm trong nghiên cứu và giảng dạy.
Đối tượng và mục đích nghiên cứu
Nguyễn Trãi để lại cho đời hai tập thơ, trong đó ƯTTT viết bằng chữ
Nguyễn Trãi là một thi sĩ tiêu biểu của nền thơ trung đại Việt Nam với 105 bài thơ Hán và 254 bài thơ viết bằng chữ Nôm Tác phẩm của ông không chỉ phong phú về số lượng mà còn chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc, khẳng định tài năng sáng tạo nghệ thuật của ông Hai tập thơ của Nguyễn Trãi phản ánh sinh động tư tưởng và tình cảm của ông, thể hiện không gian nghệ thuật đa dạng và phong phú trong thơ ca.
Thơ Nguyễn Trãi thường được nghiên cứu riêng biệt theo từng thi tập, nhưng việc khảo sát đồng thời cả thơ chữ Hán và chữ Nôm sẽ giúp xác lập những mối liên hệ và sự khác biệt trong quá trình sáng tác của ông Cả hai thể loại đều chịu ảnh hưởng từ đặc tính xã hội và quan niệm chính thống, do đó, việc nghiên cứu này sẽ cung cấp căn cứ quan trọng cho việc khái quát và đánh giá tư tưởng mỹ học cũng như phong cách nghệ thuật của nhà thơ Chúng tôi chú trọng đến thế giới nghệ thuật trong sự nghiệp thi ca của Nguyễn Trãi.
Hiện nay, có nhiều công trình phiên âm và chú giải thơ chữ Hán cũng như thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi, tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu văn học trung đại Để phục vụ cho việc triển khai đề tài, chúng tôi đã chọn sử dụng Nguyễn Trãi toàn tập, bản in năm
Năm 1976, nhà xuất bản Khoa học Xã hội đã tái bản một công trình quan trọng do các học giả uy tín như Đào Duy Anh và Văn Tân thực hiện, nổi bật với kiến thức sâu rộng về Hán – Nôm Công trình này đã chứng minh giá trị qua thời gian và không gian, đặc biệt là trong việc trích dẫn thơ Nguyễn Trãi, bao gồm phần phiên âm, dịch nghĩa và dịch thơ Người viết trong luận văn này đã kế thừa những thành quả của các bậc tiền bối mà không có ý định bổ sung hay sáng tạo thêm về phần phiên âm và dịch nghĩa của văn bản.
Mục đích của luận văn này là nhận diện các khía cạnh không gian nghệ thuật trong hai thi tập, đồng thời phân tích và giải thích nội dung cùng các phương thức nghệ thuật từ góc độ thi pháp học Luận văn nhằm góp phần làm sáng tỏ tâm hồn, tư tưởng tình cảm và những đóng góp nổi bật của Nguyễn Trãi trong sáng tạo nghệ thuật thơ ca.
Phương pháp nghiên cứu
Trong luận văn, chúng tôi vận dụng tổng hợp một số phương pháp chính:
Phương pháp lịch sử cho phép chúng tôi xem xét sáng tác của Nguyễn Trãi trong bối cảnh văn học trung đại Việt Nam và môi trường văn hóa Hán - Nôm Đồng thời, dựa vào các sự kiện quan trọng trong cuộc đời tác giả, chúng tôi sẽ giải thích một số vấn đề nêu ra trong luận văn.
Phương pháp so sánh được áp dụng để phân tích thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi, cũng như so sánh thơ của ông với các tác giả trung đại khác Mục đích của việc này là nhằm phát hiện sự sáng tạo độc đáo của Nguyễn Trãi trong nghệ thuật, thể hiện qua hai xu hướng mỹ học: bác học với chữ Hán và bình dân với chữ Nôm trong giai đoạn đầu khai mở.
Phương pháp hệ thống trong sáng tác thi ca của Nguyễn Trãi thể hiện sự thống nhất và đa dạng trong nghệ thuật và cách biểu đạt của ông Quan niệm này nhấn mạnh rằng toàn bộ sự nghiệp của nhà thơ là một hệ thống liên kết chặt chẽ, phản ánh sâu sắc thế giới nghệ thuật phong phú của ông.
Luận văn áp dụng các phương pháp như thống kê, phân loại, phân tích và tổng hợp để khai thác các thành tựu của ngôn ngữ học, nhằm giải quyết những vấn đề cụ thể trong quá trình khảo sát và đánh giá.
Các phương pháp được sử dụng trong luận văn thường không tách bạch hoàn toàn, mà thường đan xen với nhau khi trình bày và lý giải các đối tượng cụ thể, nhằm đáp ứng yêu cầu của luận văn.
Đóng góp của luận văn
Nghiên cứu không gian nghệ thuật trong thơ Nguyễn Trãi nhằm cung cấp cái nhìn đa chiều về nhân sinh quan và thế giới quan của tác giả Đây là không gian nghệ thuật đặc sắc trong thơ ca của một trong những tác gia lớn của văn học trung đại Việt Nam Bằng cách phân tích các bình diện không gian trong hai thi tập, chúng tôi khám phá những đặc trưng tư tưởng và phương thức nghệ thuật nổi bật trong tác phẩm của Nguyễn Trãi.
Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết Luận, Thư mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn được kết cấu theo 3 chương:
Những vấn đề chung về không gian nghệ thuật trong sáng tác thơ ca trung đại
Không gian nghệ thuật 1 Khái niệm không gian nghệ thuật
1.1.1 Khái niệm không gian nghệ thuật
Không gian là môi trường sống của con người, bao gồm các yếu tố tự nhiên như sông, đồng, núi, đèo và biển Tại đây, mọi hoạt động lao động và sinh hoạt của vạn vật diễn ra liên tục Theo Từ điển tiếng Việt, không gian được định nghĩa là khoảng không bao la bao trùm tất cả các sự vật và hiện tượng xung quanh đời sống con người.
Không gian và thời gian là hai yếu tố quan trọng tạo nên hình thức tồn tại của thế giới vật chất và con người Sự tồn tại của con người và thế giới vật chất không thể thiếu không gian và thời gian, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa chúng Không gian không chỉ là hình thức tồn tại của vật chất với các thuộc tính như sự đồng tồn tại và tách biệt, mà còn có chiều kích và kết cấu Chính từ không gian này, con người có thể sáng tạo ra không gian nghệ thuật trong thế giới nghệ thuật của mình.
Trong nghệ thuật, không gian đóng vai trò quan trọng, là nơi nhân vật di chuyển và thể hiện tâm tư Nó không chỉ là không gian vật lý mà còn mang tính nghệ thuật, được nhà văn lựa chọn để phát triển sự kiện và biến cố Không gian không xuất hiện ngẫu nhiên mà là sản phẩm của sự tổ chức, phản ánh ý đồ nghệ thuật của người sáng tác Mỗi kiểu không gian tương ứng với cách sống riêng biệt, từ không gian rộng lớn thể hiện khát vọng lớn lao đến không gian nhỏ hẹp biểu thị sự tù túng, hay không gian trong tâm tưởng đầy nhớ nhung.
Không gian nghệ thuật là khái niệm quan trọng trong hình thức nghệ thuật, thể hiện cách thức tồn tại và phát triển của thế giới nghệ thuật, luôn gắn liền với cảm xúc và ý nghĩa nhân sinh Trong văn chương nghệ thuật, không gian không chỉ đơn thuần là không gian vật lý mà chủ yếu là sự tái hiện không gian tinh thần, tức là hình tượng không gian Cấu trúc của không gian tinh thần được xác định bởi vị trí và điểm nhìn của tác giả, trong đó các chiều kích của không gian đóng vai trò là những dữ kiện quan trọng.
Trong điêu khắc và hội hoạ, không gian thường được miêu tả là tĩnh, với họa sĩ chỉ có thể chọn một không gian nhất định để hoàn thành tác phẩm Ngược lại, trong văn học, không gian nghệ thuật mang tính vận động và biến đổi, cho phép nhà văn sử dụng bút pháp tượng trưng để dẫn dắt người đọc di chuyển giữa các không gian khác nhau Chính sự linh hoạt này giúp văn học phản ánh đời sống một cách toàn diện và sâu sắc.
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: "Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó" [13; 162]
Hình tượng nghệ thuật không thể tồn tại mà không "chiếm lĩnh" một không gian cụ thể, và mỗi nhân vật đều cần có nền cảnh riêng Người nghệ sĩ tạo ra nhân vật với những hành động và cảm xúc trong không gian nhất định, phản ánh quan niệm về cuộc sống của họ Quy mô không gian thể hiện sức mạnh tâm hồn, với câu nói "hùng tâm đại chí" nhấn mạnh rằng chí lớn gắn liền với việc chiếm lĩnh không gian rộng lớn Các nhà Nho thường sử dụng không gian mở để thể hiện tinh thần tiến thủ, như hình ảnh Bắc minh Bằng vượt qua chín vạn dặm, gắn liền với lý tưởng cao đẹp Trong khi đó, Đạo gia lại mượn không gian tự nhiên rộng lớn để bộc lộ cảm giác tự do và tự tại của cá nhân.
Không gian nghệ thuật là khái niệm quan trọng trong hình thức nghệ thuật, thể hiện cách mà thế giới nghệ thuật tồn tại và phát triển Nó luôn gắn liền với cảm xúc và mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc Trong văn chương, không gian không chỉ là không gian vật lý mà chủ yếu là không gian tinh thần, hay hình tượng không gian Cấu trúc của không gian tinh thần được xác định từ góc nhìn và vị trí của tác giả, với các chiều kích không gian là những dữ kiện quan trọng.
Trong thực tế, thời gian và không gian là hai yếu tố thiết yếu của cuộc sống con người, không có gì có thể tồn tại ngoài chúng Mọi cảm nhận về sự tồn tại đều gắn liền với không gian và thời gian Đối với người trung đại, không gian có giá trị riêng biệt, đặc biệt là trong bối cảnh nông nghiệp chi phối đời sống, tạo nên sự gắn bó chặt chẽ giữa con người và thiên nhiên Học thuyết vô vi của Lão Trang cũng đã hình thành trong tâm thức người trung đại một ý thức sâu sắc về giá trị của không gian thiên nhiên, nơi mà thiên nhiên vừa huyền bí vừa gần gũi Do đó, văn học trung đại thường xuyên phản ánh không gian vũ trụ và thiên nhiên.
Không gian nghệ thuật trong văn học trung đại đóng vai trò quan trọng trong việc phản ánh quan niệm và tâm tư của người nghệ sĩ Trong nghiên cứu về thế giới nghệ thuật văn học trung đại, GS.TS Trần Đình Sử đã chỉ ra rằng trong thơ Nguyễn Trãi, không gian siêu thoát và thế tục thường có sự đối lập và lựa chọn Điều này được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm của ông.
Trong thơ Nôm, sự đối lập giữa hai không gian được thể hiện rõ nét, với không gian siêu thoát của Nguyễn Trãi hòa quyện với thiên nhiên, tạo nên sự thanh tịnh Ngược lại, không gian thế tục lại mang tính chất đông đúc, gập ghềnh và đắng cay, phản ánh những khía cạnh trần tục của cuộc sống Điều này cho thấy sự tương phản rõ rệt giữa hai thế giới không gian trong thơ, làm nổi bật cảm xúc và tư tưởng của tác giả.
"dung chứa" từng trạng huống của người nghệ sĩ
Trong thơ ca trung đại, không chỉ có không gian thiên nhiên vĩ đại mà còn phản ánh những không gian nhỏ bé như căn nhà, bếp, lều mọn Những đồ vật như bàn, ghế, giường, rèm, bát, chén, bầu rượu, trà cũng được nhắc đến, thể hiện sự tương tác của con người với môi trường xung quanh Không gian sinh hoạt cá nhân này là minh chứng cho sự chiếm lĩnh của con người trong cuộc sống hàng ngày.
Mô hình không gian một mặt được xây dựng với con người là trung tâm, bao gồm các yếu tố như cúi, ngẩng, nhìn bốn phía, và phân chia không gian thành trước sau, trong ngoài, gần xa Đồng thời, không gian còn được hình dung theo cấu trúc chồng chất tầng lớp, kết hợp nghệ thuật vườn núi với các yếu tố thiên nhiên như cảnh, trăng, mây, gió Bên cạnh đó, không gian được phân chia theo thứ bậc thượng giới, hạ giới và địa phủ, giúp con người nhận thức rõ vị trí của mình trong mối quan hệ với môi trường xung quanh Từ đó, hình thành một điểm nhìn siêu cá nhân, cho phép con người nhìn nhận thế giới và bản thân trong bối cảnh rộng lớn hơn.
Quy mô và tính chất không gian trong văn học trung đại đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện xúc cảm và sức mạnh tâm hồn Trong thơ ca cổ điển, các động tác trữ tình như "đăng cao, vọng viễn, cúi, ngửa, ngoái đầu, tứ vọng" hòa quyện với không gian tâm thức của thời đại, tạo nên sự sâu lắng và phong phú trong cảm xúc.
Không gian khép kín đối lập với không gian mở tạo nên sự phân chia giữa thanh cao và phàm tục trong cuộc sống Các nhà thơ chọn ẩn dật, mở cửa đón nhận thiên nhiên nhưng đồng thời cũng khép lại trước những khách vãng lai, nhằm gìn giữ phẩm chất và khí chất, mang lại sự thanh thản cho tâm hồn.
Không gian nghệ thuật là một yếu tố thiết yếu trong thơ văn, đặc biệt là trong thơ văn trung đại Việt Nam Nó không chỉ là hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật mà còn phản ánh quan niệm và tiềm lực tinh thần của con người Không gian nghệ thuật thể hiện mô hình thế giới độc lập, mang tính chủ quan và tượng trưng cho tác giả, đồng thời mô phỏng các mối liên hệ về thời gian, xã hội và đạo đức Mỗi tác phẩm văn học đều có thế giới và "mã" riêng, việc khám phá không gian nghệ thuật trong tác phẩm giúp nhận diện rõ hơn tư tưởng, tình cảm và phong cách của người nghệ sĩ, thể hiện tâm hồn và tư tưởng trong từng trạng huống khác nhau.
1.1.2 Chức năng của không gian nghệ thuật
Không gian nghệ thuật có những chức năng nhất định trong việc thực thi vai trò nghệ thuật của mình
Biểu hiện không gian nghệ thuật trong thơ Nguyễn Trãi 2.1 Không gian địa danh 2.1.1 Không gian kỳ vỹ gắn với địa danh "thế núi hình sông"
Không gian hùng tráng gắn với lịch sử hào hùng, hiển hách
Thơ Nguyễn Trãi không chỉ khắc họa vẻ đẹp hùng vĩ của đất nước mà còn gắn liền với những trang sử hào hùng của dân tộc Việt Nam Những địa danh nổi tiếng, điển hình của lịch sử được mô tả qua hình ảnh phong phú, tạo nên không gian rộng lớn và tráng lệ Với cái nhìn của một vị tướng từng trải qua trận mạc, thơ ông mang trong mình "hồn thơ trác tuyệt," hòa quyện giữa chiến tranh và thiên nhiên.
Nguyễn Trãi đã khắc họa một khung cảnh hùng vĩ, mang đến cho người đọc không gian tràn đầy hào khí và niềm tự hào sâu sắc qua những vần thơ mạnh mẽ.
Sóc phong xung hải khí lăng lăng, Khinh khởi ngâm phàm quá Bạch Ðằng
Ngạc đoạn kình khoa sơn khúc khúc, Qua trầm kích chiết ngạn tằng tằng
(Gió bấc thổi trên biển khí biển lạnh rùng,
Nhẹ kéo buồm thơ để qua cửa Bạch Đằng
Như cá sấu bị chặt, cá kình bị mổ, núi chia từng khúc một
Bạch Đằng, con sông lịch sử gắn liền với những chiến công lừng lẫy của Ngô Quyền, Lê Hoàn và Trần Quốc Tuấn, đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nhà thơ Tác phẩm "Bạch Đằng hải khẩu" của Nguyễn Trãi ca ngợi vẻ đẹp hùng vĩ của dòng sông, nơi đã chôn vùi quân xâm lược Từ dòng sông, Nguyễn Trãi cảm nhận được sự kiêu hãnh về những anh hùng và lòng man mác bâng khuâng Ông sử dụng những hình ảnh độc đáo để miêu tả vẻ đẹp của sông, so sánh núi với cá kình, cá sấu và bờ với lớp lớp chồng chồng Chiến trận được gợi nhớ không chỉ qua âm thanh mà còn qua những kết quả cụ thể, như sống lại thời kỳ oanh liệt của Ngô Quyền và Trần Hưng Đạo.
Bài thơ toát lên cảm hứng lịch sử và niềm tự hào dân tộc của Nguyễn Trãi khi ông đến thăm cửa biển Bạch Đằng Hình ảnh "cánh buồm thơ nhẹ" được miêu tả tinh tế, thể hiện tâm hồn thi sĩ trước gió bấc mạnh mẽ trên mặt biển Câu thơ "Sóc phong xuy hải khí lăng lăng" gợi lên không khí hùng tráng, trong khi "Khinh khởi ngâm phàm quá Bạch Đằng" khắc họa vẻ đẹp của dòng sông lịch sử.
Nhà thơ cảm nhận vẻ đẹp hùng vĩ của biển trời và núi non nơi cửa biển Bạch Đằng qua những hình ảnh ẩn dụ độc đáo Ông miêu tả cảnh sắc với sự tương phản giữa cao và thấp, gần và xa, tạo nên sự hài hòa và gợi cảm: "Ngạc đoạn kình khoa sơn khúc khúc/ Qua trầm kích chiết ngạn tằng tằng", thể hiện sự sống động của thiên nhiên nơi đây.
Núi nhấp nhô như hình ảnh cá sấu bị chặt, tượng trưng cho sự thất bại của quân giặc phương Bắc trong lịch sử, đặc biệt là những trận chiến trên Bạch Đằng giang Hình ảnh bờ bãi lớp lớp như giáo gươm gợi nhớ đến những kẻ xâm lược như Nam Hán, Tống, và Nguyên Mông, đã bị tiêu diệt Hai câu thơ này mang tính biểu tượng mạnh mẽ, thể hiện sự oai hùng và hào hùng của lịch sử dân tộc.
Nguyễn Trãi thể hiện sự sâu sắc trong thơ ca khi khẳng định "quan hà hiểm yếu", ám chỉ đến sông Bạch Đằng, nơi được thiên nhiên sắp đặt một cách hiểm yếu Đây không chỉ là địa điểm chiến lược để các bậc anh hùng dụng binh chống giặc mà còn là nơi ghi dấu những chiến công lừng lẫy của dân tộc Mỗi câu thơ, mỗi hình ảnh về cửa biển Bạch Đằng đều góp phần nâng cao tầm vóc và bản sắc của dân tộc Việt Nam.
Nguyễn Trãi đã khéo léo kết hợp không gian gắn liền với lịch sử hào hùng của dân tộc trong thơ ca của mình, ca ngợi sức mạnh và vẻ đẹp của đất nước và con người Việt Nam Theo PSG.TS Lã Nhâm Thìn, không gian nghệ thuật trong thơ Nguyễn Trãi được ví như một bức tranh thiên nhiên kỳ vĩ, vừa hoành tráng vừa mỹ lệ, phản ánh cuộc đời phong phú và trải nghiệm sâu sắc của tác giả qua những địa danh quen thuộc.
Nguyễn Trãi là một trong những nhà thơ vĩ đại của Việt Nam, người đã khắc họa vẻ đẹp tuyệt vời của non sông đất nước trong tác phẩm của mình Với niềm kiêu hãnh và tự hào, ông đã thể hiện sâu sắc tình yêu quê hương và lịch sử hào hùng của dân tộc, tạo nên những cảm hứng mãnh liệt về giang sơn tươi đẹp.
Việt Nam, với không khí hào hùng và những thế núi hình sông hoành tráng, được tái hiện qua những liên tưởng thơ vừa xác thực vừa hư ảo Thi nhân đã khéo léo vẽ nên những bức tranh thiên nhiên kỳ vĩ, phản ánh cảm quan vũ trụ rộng lớn Trong sự hòa quyện với thiên nhiên, Ức Trai tìm thấy cái đẹp của tạo hóa và cái đẹp gắn liền với xã hội, lịch sử Không gian kỳ vỹ, hùng tráng chủ yếu xuất hiện trong thơ chữ Hán, mang chủ đề quốc huy đặc sắc.
Nguyễn Trãi đã đóng góp quan trọng vào dòng thơ hùng ca, với giọng thơ hào sảng, gợi nhớ về những địa danh lịch sử vĩ đại Ông không chỉ phản ánh niềm tự hào về lịch sử dân tộc mà còn ca ngợi vẻ đẹp kỳ vĩ của thiên nhiên Tổ quốc.
Không gian xã hội 1 Không gian ẩn dật
Trong văn chương trung đại, việc trở về với thiên nhiên, nơi lâm tuyền và thôn dã, không chỉ là sự lựa chọn cá nhân mà đã trở thành chuẩn mực ứng xử và nguyên tắc sáng tạo thơ ca của tầng lớp nho sĩ Sau những trải nghiệm cay đắng nơi quan trường, Nguyễn Trãi đã quyết định rời bỏ con đường quan lộ để tìm kiếm niềm vui trong không gian thanh tĩnh của "tùng lâm": "Giũ bao nhiêu bụi lầm/ Giơ tay áo đến tùng lâm" (QÂTT, Bài 5).
Trong giai đoạn từ năm 1439 đến 1440, Nguyễn Trãi đã sống cuộc đời "nhàn nhân" tại Côn Sơn, tách mình khỏi vòng xoáy danh lợi để giữ vững phẩm tiết Không gian Côn Sơn trong thơ ông hiện lên với âm thanh của "tiếng trúc reo", "tiếng suối chảy", và hình ảnh của "bóng mai đeo song cửa", "con thuyền nằm ngủ", tạo nên vẻ đẹp bình dị, thuần khiết Thi nhân đã hòa mình vào thiên nhiên, kết giao với cảnh vật, và không gian yên tĩnh nơi rừng núi đã giúp ông tìm thấy sự thanh thản trong tâm hồn.
Trãi thoát ra những vướng bận công danh, thị phi mà khi còn ở chốn quan triều ông không thể nào tìm thấy được
Nhà thơ thường tìm cách "trấn an" bản thân bằng việc hòa mình vào thiên nhiên, tạo sự cân bằng tĩnh tại và tìm kiếm ý nghĩa thực sự của hai chữ "tự tại" trong không gian nhẹ nhàng, thanh thoát Hành trình trở về Côn Sơn chính là cuộc tìm kiếm của thi nhân để trở về với bản thể tự nhiên và tâm hồn yên bình.
Ngôi nhà vũ trụ là nơi chứa đựng hình ảnh thanh sạch, hòa hợp với con người thanh sạch Ông sống trong những gian lều cỏ, với kiến trúc đơn giản và tạm bợ, thể hiện sự gần gũi với thiên nhiên Những người hàng xóm thân thiết của ông không phải là con người, mà là núi, chim, mây và ánh trăng, tạo nên một không gian sống hòa quyện với thiên nhiên xung quanh.
Trong không gian ẩn dật, hình ảnh cây trúc không chỉ hiện hữu ở Côn Sơn mà còn mang ý nghĩa biểu trưng cho phẩm cách của người quân tử Cây trúc nổi bật với hai đặc điểm cơ bản: sự cứng rắn và tinh thần rèn luyện Dù sống trong môi trường đầy thử thách, trúc không bị ảnh hưởng bởi những điều tục luỵ, mà luôn giữ vững ý chí tự rèn luyện Mặc dù không có khả năng vững chắc như cây tùng, với cội rễ bền bỉ và khả năng chống chọi với phong ba bão táp, trúc vẫn thể hiện sức sống mạnh mẽ và kiên cường.
Trúc không chỉ thể hiện sự cứng rắn bên ngoài mà còn biểu trưng cho sức mạnh nội tâm và đạo đức vững vàng, vượt qua mọi cám dỗ tầm thường Hình ảnh trúc trong thơ Nguyễn Trãi mang ý nghĩa giữ vững khí tiết của người quân tử và tượng trưng cho bản lĩnh kiên cường, ngăn chặn những điều ô trọc Câu thơ "Vườn quỳnh dầu chim kêu hót/ Cõi trần có trúc đứng ngăn" thể hiện một không gian cao đẹp, nơi trúc "đứng ngăn" giữa "cõi tục", làm nổi bật sự thanh sạch của không gian ẩn dật, nơi quân tử trúc bảo vệ khỏi những điều xấu xa.
Trong không gian tĩnh lặng, người quân tử không chú trọng đến ăn uống hay hình thức bề ngoài Tại đây, nhà Nho tìm kiếm những thú vui thanh cao, thể hiện qua câu nói "Cơ thực tùng căn tước nhật hoa" (Mạn thành II), nghĩa là khi đói, chỉ cần ăn rễ tùng và hớp ánh sáng.
"Trần vô bán điểm đáo sơn gia" (Bụi không nửa điểm bợn đến núi nhà)
Trong không gian an nhàn ấy, người nghệ sĩ sống rất bình dị thân sơ:
Áo mặc nài chi gấm thêu là hình ảnh thể hiện sự thanh cao, giản dị của Nguyễn Trãi, một "dật dân" nổi bật trong thơ ca Ông khắc họa bản thân qua những câu thơ như: "Miệt bở hài gai khăn cóc/ Xuềnh xoàng làm mấy đứa thôn dân" (Mạn thuật, bài 2), thể hiện cuộc sống gần gũi và chân thật của người nông dân.
Tâm hồn của Nguyễn Trãi không bị cuốn vào công danh hay phú quý, mà ông tìm thấy niềm vui trong vẻ đẹp của thiên nhiên tại Côn Sơn.
Say minh nguyệt chè ba chén Thú thanh phong lều một gian Ngỏ cửa nho chờ khách đến Trồng cây đức để con ăn
Nguyễn Trãi thể hiện tình yêu sâu sắc đối với cảnh vật và không gian nhàn dật của Côn Sơn, nơi ông sống một cuộc đời trong sáng và tinh khiết, đầy văn hóa Tuy nhiên, cuộc sống ẩn cư không phải là mục đích sống của ông, vì ông luôn khao khát cống hiến cho đất nước Dù ở Côn Sơn, tâm hồn ông vẫn nặng trĩu nỗi buồn và trách nhiệm với xã hội, không thể tận hưởng cuộc sống nhàn du khi mà ông vẫn bị nghi ngờ và không còn được tin dùng Ông không về Côn Sơn để tìm bạn bè hay thưởng ngoạn thiên nhiên, mà để đối mặt với những trăn trở trong lòng về trách nhiệm của một kẻ sĩ.
Ông cảm thấy "ngại" trước chốn "lợi danh" đầy rẫy hiểm nguy Sự day dứt và giằng xé giữa hai chiều xuất xử trong lòng ông ngày càng tăng lên.
Côn Sơn trở thành lựa chọn "bất đắc dĩ" của nhà thơ khi ông nhận ra "phong ba trong dòng phẳng" Việc chọn con đường quay về vui thú nhàn tản không phải là lẽ sống của thi nhân, mà là sự lựa chọn theo nguyên tắc của Nho gia để bảo toàn danh tiết, phù hợp với triết lý minh triết bảo thân Nhiều nhà Nho trung đại cũng đã tìm đến "bài học minh triết" này, và Nguyễn Hàng đã tìm thấy nơi trú ẩn cho tâm hồn mình.
"Văng vẳng bụi trần dễ cách biệt" (Tịch cư ninh thể phú), Nguyễn Bỉnh
Nguyễn Trãi, không giống như Nguyễn Bỉnh Khiêm hay Nguyễn Hàng, không tìm kiếm sự an nhàn trong cuộc sống mà lại rơi vào bi kịch tinh thần sâu sắc Ông phản ánh nỗi đau và mâu thuẫn trong cuộc đời qua những vần thơ Nôm, thể hiện tâm hồn u uẩn và đầy trăn trở của mình Câu thơ "Hư thất hồn vô bán điểm ai" diễn tả sự trống trải và nỗi niềm không thể chia sẻ, cho thấy sự khác biệt trong cách tìm kiếm bình yên của ông so với những người khác.
Nguyễn Trãi nhiều lần nhấn mạnh khái niệm "nhàn" trong tác phẩm của mình, thể hiện rõ thái độ tích cực đối với cuộc sống thanh nhàn: "Ta được thanh nhàn ta sá yêu" (Mạn thuật, bài 2) Sự lặp đi lặp lại chủ đề nhàn và không gian nhàn dật trong tư tưởng của ông không phải ngẫu nhiên, mà là kết quả của những trăn trở về cuộc sống Qua đó, ông khẳng định lựa chọn của mình, đồng thời an ủi và động viên bản thân về con đường đã chọn.
Nguyễn Trãi không chỉ tìm đến những thú vui thanh tao khi về ẩn, mà ngay trong thời gian còn ở triều đình, ông đã tìm kiếm cái đẹp cao khiết và trong sáng Dù đang giữ chức vụ quan trọng, tâm hồn ông đã vượt lên trên những lo toan trần thế, thể hiện sự thanh thản và thanh khiết Khi chọn con đường quy ẩn, Nguyễn Trãi hòa mình vào những thú vui như uống trà, đọc sách, ngâm thơ, và thưởng nguyệt, tạo nên một cuộc sống nhàn nhã và phong lưu Những hoạt động này không chỉ là thú vui mà còn phản ánh đời sống tinh thần phong phú của người nghệ sĩ Ức Trai, người luôn hướng về cái đẹp và sự thanh tao.