Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương là hai nhà thơ vĩ đại, có ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa dân tộc Sự nghiệp thơ ca của họ được công nhận và đánh giá cao, với nhiều thành tựu trong nghiên cứu, sưu tầm, dịch thuật và giới thiệu tác phẩm Bài viết này sẽ tóm tắt một số công trình nghiên cứu liên quan đến hai nhà thơ nổi tiếng này.
Nghiên cứu sự nghiệp thơ ca của nhà Nho Nguyễn Khuyến cho thấy ông là một nhân cách trong sáng, luôn coi trọng danh dự và tỉnh táo trước công danh phú quý Trong công trình “Thi hào Nguyễn Khuyến - đời và thơ” do Nguyễn Huệ Chi chủ biên, tác giả đã chỉ ra hình ảnh con người “thực” của Nguyễn Khuyến qua thơ ca, phản ánh sự bất lực của bản thân và thế hệ mình Ông đã châm biếm và phê phán những hạn chế của xã hội, qua đó bộc lộ cái tôi trữ tình độc đáo, góp phần tạo nên bản sắc riêng cho thơ trào phúng của mình Nhận định này dẫn dắt chúng ta so sánh cái tôi của Nguyễn Khuyến với cái tôi của nhà Nho cùng thời Trần Tế Xương.
Tìm hiểu tâm sự Nguyễn Khuyến qua một số bài thơ “Thu”, GS Lê Trí
Nhà thơ Viễn diễn tả nỗi buồn sâu sắc trước vận mệnh đất nước, cảm giác bứt rứt không nguôi trong lòng Mặc dù mượn vài chén rượu để khuây khỏa, nhưng rượu chỉ làm cho nỗi niềm ấy trở nên rõ ràng hơn, khiến cả cảnh vật đêm thu trở nên lảo đảo Trong những khoảnh khắc không có rượu, tâm trạng lại có phần vui hơn, cụ Tam Nguyên tự cười mình, cảm nhận như đang say: “Khấp khểnh ba chân dở tỉnh say.”
Nguyễn Khuyến thể hiện hai con người trong tác phẩm của mình: một con người "tâm trạng" đầy ưu tư và một con người "tự trào" Hai khía cạnh này thường hòa quyện vào nhau, tạo nên những tình huống "dở tỉnh say" Dù ở dạng nào, "cái tôi" trữ tình của nhà thơ vẫn rõ ràng bộc lộ qua các trang thơ.
Nhà thơ Xuân Diệu đã dành những lời trân trọng cho Nguyễn Khuyến, nhấn mạnh sự quan tâm của ông đến danh tiết và phẩm chất Ông nhìn con thiêu thân như một biểu tượng cho sự tìm kiếm ánh sáng, thể hiện tâm huyết sâu sắc trong thơ với những tác phẩm Nôm nổi bật như "Nghe cuốc kêu", mang âm hưởng của nỗi nhớ nước Hình ảnh của một nhà nho cao nhã kết hợp với nét trào phúng của nhà thơ làng Yên Đỗ đã tạo nên một Nguyễn Khuyến độc đáo, hòa quyện giữa trữ tình và trào phúng trong bối cảnh xã hội đầy biến động.
Trong nghiên cứu “Việt Nam văn học sử yếu”, GS Dương Quảng Hàm đã khẳng định vị trí của Nguyễn Khuyến trong hàng ngũ những nhà thơ trào phúng nổi tiếng của văn học dân tộc Xuân Diệu cũng nhận xét rằng thơ của Nguyễn Khuyến mang tính tự trào nhẹ nhàng, hóm hỉnh mà không gây tổn thương cho nhân vật hay sự vật, khác với phong cách của Tú Xương Ông mô tả tiếng cười của Nguyễn Khuyến là một loại u mua “phớt ăng lê”, thể hiện sự sâu sắc qua cách nói ngọt ngào nhưng thấm thía Như vậy, tiếng cười của Nguyễn Khuyến và Tú Xương tuy cùng thời nhưng mang những sắc thái khác nhau, phản ánh những phong cách nghệ thuật riêng biệt.
“chua chát” như nhau, nhưng trong sắc thái giọng điệu có phần riêng biệt khác nhau
Trong Công trình nghiên cứu “Văn học trung đại Việt Nam” (GS
Nguyễn Đăng Na chủ biên), nhận định về Nguyễn Khuyến, tác giả cho rằng:
Nguyễn Khuyến là một hình mẫu tiêu biểu của lớp nho sĩ cuối thế kỷ XIX, thể hiện lòng yêu nước và thương dân, nhưng đồng thời cũng bộc lộ sự bế tắc về lý tưởng và lúng túng trong hành động Thơ của ông mang đậm sự nhẹ nhàng, trân trọng và sâu lắng, xen lẫn chút đắng cay suy ngẫm, phản ánh tâm huyết và tài năng xuất chúng của một tâm hồn trong sáng, bình dị và nhân ái Những vần thơ đa giọng điệu của Nguyễn Khuyến không chỉ thể hiện nỗi khổ đau mà còn là minh chứng cho sự chân thành và tình yêu thương của ông đối với quê hương và con người.
Trong nghiên cứu về thơ văn Nguyễn Khuyến, PGS.TS Biện Minh Điền chỉ ra rằng có sự hiện diện của các biến thức sinh động từ mô hình văn học nhà nho trong tác phẩm của ông Ông nhấn mạnh rằng kiểu hình tượng tác giả và hình tượng nhân vật trữ tình truyền thống đều mang dấu ấn cá tính nhà nho, thể hiện sức sống mạnh mẽ trong thơ Các cảm xúc từ cái nhìn kín đáo, thâm thúy đến sự thao thức về vận mệnh đất nước, cùng với nỗi hổ thẹn và dằn vặt của kẻ sĩ, tạo nên chiều sâu và sự phong phú cho tác phẩm của Nguyễn Khuyến.
[13, tr.173] Như vậy, trên những trang thơ Nguyễn Khuyến mang “dấu ấn cá tính nhà nho” khá rõ
Tuy không cùng vị thế như Nguyễn Khuyến, nhưng Trần Tế Xương cũng luôn được nhắc đến là một nhà Nho cuối mùa cùng thời đại Nhà nho
Trần Tế Xương, một "thị dân" nổi bật, có nhiều điểm tương đồng với nhà nho "đại nhân" Nguyễn Khuyến trong việc thể hiện cảm xúc qua thơ Trong nghiên cứu "Trong dòng sông Vị, phê bình văn chương và thân thế Trần Tế Xương", Trần Thanh Mại nhấn mạnh rằng giọng thơ trào phúng của Tú Xương chứa đựng nhiều sắc thái cảm xúc Ông cho rằng giọng điệu phong lưu chiếm ưu thế trong văn nghiệp của Tú Xương, với những tiếng cười "cười ra nước mắt" nhằm che giấu nỗi buồn sâu thẳm Cả hai nhà thơ đều thể hiện tiếng cười chua chát về thực trạng xã hội, nhưng tiếng cười của Tú Xương mang sắc thái đau đớn, phản ánh sự đảo lộn của nhân tình thế thái.
Các nhà soạn giả đã đưa thơ văn của Nguyễn Khuyến và Tú Xương vào “Hợp tuyển thơ văn yêu nước nửa sau thế kỷ XIX”, khẳng định tài năng của hai nhà thơ Chế Lan Viên phân chia thơ văn trào phúng Việt Nam thành hai dòng: dòng lớn, kết hợp giữa trào phúng và trữ tình, và dòng bé, ít hoặc không có sự kết hợp này Nguyễn Khuyến và Tú Xương thuộc dòng lớn, cho thấy sự giao thoa trong nghệ thuật qua việc thể hiện cái tôi của họ trong bối cảnh cùng thời.
Thơ Tú Xương thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa hiện thực và trữ tình, với hiện thực được thể hiện qua cẳng chân trái tả thực, trong khi chân phải mang tính lãng mạn Nguyễn Tuân đã lý giải rằng điều này giúp thơ Tú Xương có một lối đi riêng, độc đáo và khó lẫn Sự giao thoa giữa hai yếu tố này tạo nên nét đặc sắc trong phong cách thể hiện của ông.
Tú Xương, với khả năng làm thơ "xuất khẩu thành chương", không chỉ mang đến tiếng cười mà còn thể hiện sâu sắc tâm tư của mình qua từng trang thơ Thơ của ông bắt nguồn từ cõi lòng, gắn liền với vận mệnh đất nước và số phận cá nhân Theo GS Nguyễn Đình Chú, chính cái "tâm" đã tạo nên sự đặc sắc trong thơ trào phúng của Tú Xương, nơi mà thế giới trữ tình của ông phản ánh thời thế và giai cấp Nhân vật Tú Xương trong thơ không chỉ là hình ảnh cá nhân mà còn đại diện cho một lớp người, mang ý nghĩa điển hình sâu sắc trong xã hội.
Tú Xương phản ánh số phận của chính mình trong thơ ca, thể hiện qua nhân vật trữ tình và "cái tôi" trữ tình Điều này cho thấy mối liên hệ sâu sắc giữa cuộc đời của nhà thơ và nội dung tác phẩm, đặc biệt trong bối cảnh xã hội mà ông sống.
Trong cuốn "Văn học Trung đại Việt Nam", GS Nguyễn Đăng Na đã chỉ ra rằng thơ Trần Tế Xương nổi bật với nhiều tác phẩm xuất sắc, cả về nội dung lẫn hình thức Ông nhấn mạnh rằng phong cách trào phúng và đả kích trong thơ của Tú Xương tạo nên ấn tượng sâu sắc, với sự độc đáo trong cấu tứ và ngôn từ.
Nghiên cứu thơ và cuộc đời con người nhà thơ biểu hiện trong thơ Trần
Tế Xương, theo Xuân Diệu, thể hiện sự hòa quyện giữa hai luồng trữ tình và trào phúng trong chính con người ông Nhận xét này khẳng định rằng trái tim, linh hồn, trí tuệ và tài năng của Tú Xương đều mang đậm dấu ấn của một thi sĩ vĩ đại, nơi hai yếu tố nghệ thuật này đan xen một cách tinh tế.