Lý do ch ọn đề tài
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển công nghệ của thế kỷ XXI, chúng ta đang tiến vào cuộc cách mạng công nghiệp 5.0, nơi mà văn hóa truyền thống và bản sắc dân tộc trở nên quan trọng hơn bao giờ hết Nghị quyết hội nghị lần thứ 4 của Ban chấp hành trung ương khoá VII khẳng định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, thể hiện trình độ phát triển của dân tộc và là động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội Tất cả các lĩnh vực trong đời sống xã hội cần nêu cao tinh thần dân tộc, giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống Văn học và nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc, vì chúng phản ánh tính cách và tâm hồn của người Việt.
Lý Tế Xuyên và Trần Thế Pháp, những nhà Nho yêu nước, đã ghi lại các câu chuyện về thần, người và đất Việt nhằm bảo tồn niềm tự hào lịch sử và văn hóa dân tộc Họ đã sưu tập và biên soạn hai tác phẩm quan trọng: "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" "Việt điện u linh" là công trình của Lý Tế Xuyên, tập hợp các truyền thuyết về các vị phúc thần được thờ ở đền, miếu tại Việt Nam.
Lĩnh Nam chích quái (những truyện kỳ lạ thu góp được, lượm lặt được ở cõi Lĩnh
Nam) do Trần Thế Pháp sưu tầm và biên soạn lại những truyền thuyết và cổ tích về cõi Lĩnh Nam được lưu hành trong dân gian.
Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái là hai tác phẩm văn xuôi tự sự cổ nhất của Việt Nam, mở đầu cho thời kỳ văn xuôi trung đại, mang giá trị văn học và lịch sử sâu sắc Hai tác phẩm này phản ánh đời sống tinh thần của nhân dân từ thời tối cổ, tồn tại như hiện tượng “quý hiếm” trong bối cảnh văn hóa và lịch sử dân tộc Chúng chứa đựng yếu tố đặc trưng của tính dân tộc Việt Nam, với những chứng tích văn hóa dân gian về cội nguồn và phong tục tập quán Việc sưu tầm và biên soạn những truyện xưa liên quan đến lịch sử và văn hóa dân tộc đã khơi nguồn hồn cốt văn hóa, đồng thời gửi gắm tình yêu tổ quốc và niềm tự hào về dân tộc Những giá trị văn hóa vật chất và tinh thần trong hai tác phẩm này chứng minh căn tính dân tộc Việt Nam, khẳng định sự độc lập và chủ quyền, đồng thời trở về với bản sắc dân tộc và cội nguồn tổ tiên.
Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái thể hiện sự trở về cội nguồn dân tộc, khẳng định các giá trị văn hóa, văn học và lịch sử của tổ tiên Những giá trị này vẫn luôn hiện hữu trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt hiện nay, thấm nhuần trong tư tưởng và tình cảm của nhiều thế hệ, tạo nên một dòng chảy liên tục của lịch sử văn hóa dân tộc.
Trải qua hàng nghìn năm, hai cuốn sách Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái vẫn thu hút sự quan tâm mạnh mẽ từ nhiều nhà học giả Chúng đã được phục chế, khảo đính và giới thiệu với mục đích bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa dân tộc, đồng thời thể hiện tình yêu và lòng tự hào về Tổ quốc Điều này chứng tỏ giá trị to lớn và vị trí quan trọng của hai tác phẩm trong tiến trình lịch sử và văn học Việt Nam Mặc dù có sức sống mãnh liệt, vẫn còn nhiều khoảng trống cho các nghiên cứu sâu hơn về chúng.
Dựa trên những yêu cầu cấp thiết, chúng tôi đã chọn đề tài “Sự kiến tạo căn tính dân tộc qua Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái” cho luận văn của mình.
L ị ch s ử nghiên c ứ u
Nghiên cứu về sự kiến tạo căn tính dân tộc qua hai tác phẩm Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái đã thu hút sự quan tâm của nhiều học giả trong lĩnh vực văn xuôi tự sự Việt Nam trung đại Bài viết này sẽ trình bày những thành tựu nghiên cứu của các nhà nghiên cứu trước đó, nhấn mạnh những công trình lý luận quan trọng liên quan đến hai tác phẩm này, gắn liền với các tên tuổi nổi bật như Vũ Quỳnh, Kiều Phú, Đinh Gia Khánh, Trần Đình Sử, Nguyễn Đăng Na, Trần Nho Thìn, Nguyễn Hùng Vĩ, và Tạ Chí Đại Trường.
Vũ Quỳnh và Kiều Phú là hai nhân vật quan trọng trong việc phát hiện và biên soạn tác phẩm Lĩnh Nam chích quái, thể hiện niềm tự hào dân tộc qua những câu chuyện độc đáo Hơn năm trăm năm trước, trong bài tựa, họ đã khẳng định giá trị văn hóa và lịch sử của dân tộc qua các thiên truyện đầy ý nghĩa.
Lĩnh Nam chích quái liệt truyện, tác phẩm của Vũ Quỳnh, thể hiện sự tìm hiểu sâu sắc về nguồn gốc và ý nghĩa của các câu chuyện, nhằm làm rõ ý tưởng của người viết.
Hồng Bàng khai sáng nước Hoàng Việt, trong khi Truyện Dạ Thoa Vương ghi lại sự hình thành của nước Chiêm Thành Các truyện như Bạch Trĩ và Rùa Vàng phản ánh lịch sử và nhân vật quan trọng như vua An Dương Vương Trầu cau được xem là biểu tượng cao quý của tình vợ chồng, tình huynh đệ, trong khi dưa hấu thể hiện sự tự cậy của nước Nam Việt Những câu chuyện như Bánh Chưng ca ngợi lòng hiếu thảo, và Ô Lôi nhắc nhở về thói dâm ô Các nhân vật như Đổng Thiên Vương và Lý Ông Trọng thể hiện tài năng của người Việt trong việc chống giặc Chử Đồng Tử và Tiên Dung, cùng với các vị thần như Đạo Hạnh và Không Lộ, đều thể hiện ơn đức và sự báo thù Hai Bà Trưng và Thần Tản Viên được tôn vinh vì lòng trung nghĩa và sức mạnh trừ yêu quái Các nhân vật như Nam Chiếu và Man Nương cũng được nhắc đến với những câu chuyện kỳ bí nhưng mang ý nghĩa tích cực, khuyến khích điều thiện và răn đe điều ác, qua đó thể hiện hồn cốt của văn hóa dân tộc Vũ Quỳnh đã chính xác khi tóm tắt được thần và hồn của các thiên truyện này.
Đinh Gia Khánh nhận xét rằng "Viện điện u linh" không chỉ có giá trị lịch sử mà còn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về đời sống tinh thần, tín ngưỡng và phong tục của một thời đại xa xưa Ông nhấn mạnh rằng tác phẩm này thể hiện những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, với nhiều nhân vật là người Việt Nam, những công tích siêu việt của họ là niềm tự hào của dân tộc Bên cạnh đó, ông cũng chỉ ra rằng các truyện trong "Lĩnh Nam chích quái" phản ánh lòng yêu và ghét của nhân dân, thể hiện tình yêu chính nghĩa, ghét phi nghĩa, và đề cao các mối quan hệ tốt đẹp giữa con người với nhau.
Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí đã có những nhận xét về
Việt điện u linh là một tác phẩm của Lý Tế Xuyên thời Trần, ghi chép lại những câu chuyện linh dị liên quan đến các đền thờ thần linh tại Việt Nam Tác phẩm bao gồm 28 truyện, tập trung vào các đế vương và bề tôi nổi tiếng với những điều kỳ diệu, được trình bày một cách chi tiết và cẩn thận.
Trần Quốc Vượng trong tác phẩm Văn hoá Việt Nam đã nghiên cứu một số tên riêng trong các truyền thuyết từ thời kỳ Hùng Vương đến An Dương Vương, đặc biệt qua các thiên truyện trong Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái Ông nhấn mạnh rằng việc khôi phục vốn từ vựng và hệ thống ngữ âm tiếng Việt cổ là cần thiết để khẳng định giá trị của tên riêng trong truyền thuyết như một nguồn tài liệu quý cho ngôn ngữ học lịch sử, đặc biệt là giai đoạn trước thế kỷ X Đồng thời, ông cũng chỉ ra rằng truyền thuyết mang tính “dân gian hoá” và không thể coi là lịch sử.
Trần Đình Sử trong cuốn "Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam" nhận định rằng "Việt điện u linh" đại diện cho truyện thần linh, trong khi "Lĩnh Nam chích quái" tiêu biểu cho truyện thần quái Việt Nam Hai chữ "u linh" trong "Việt điện u linh" thể hiện các thần linh thông minh, chính trực, được tôn thờ vì công đức với đất nước, tạo nên sự thuần nhất và linh thiêng cho tác phẩm So với "Việt điện u linh" và "Thiền uyển tập anh", "Lĩnh Nam chích quái" nổi bật với sự đa dạng về nội dung và thể loại, bao gồm truyện thần, truyện quái, truyền thuyết lịch sử, cổ tích, tình yêu, truyện tiên, truyện Phật, và nhiều thể loại khác Điểm mới của "Lĩnh Nam chích quái" là tập hợp nhiều truyện quái lạ về cội nguồn dân tộc, anh hùng, thần thiêng, phong tục độc đáo và chiến công của tiên nhân, thể hiện rõ ý thức về dân tộc và quốc gia Bên cạnh đó, còn có các truyện về đền ơn, dị nhân, báo oán, thác sinh và hiếu sắc với tình tiết ngày càng phức tạp hơn.
Nguyễn Đăng Na trong cuốn "Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại" đã phân loại "Lĩnh Nam chích quái" vào xu hướng dân gian, thể hiện qua việc sưu tầm, ghi chép và cải biên các truyện dân gian Tuy nhiên, tác phẩm này cũng chứa đựng yếu tố của xu hướng thế tục và Việt điện u linh, liên quan đến việc ghi chép về nhân kiệt, địa linh đất Việt, bao gồm các nhân vật lịch sử và sự kiện quan trọng.
Nguyễn Hùng Vĩ trong bài viết Lĩnh Nam chích quái từ điểm nhìn văn hoá, đăng trên Tạp chí nghiên cứu văn học (số 8), trang 98 - 112, năm 2006 cho rằng
Lĩnh Nam chích quái là một biểu tượng văn hóa cổ kính, thể hiện tinh thần độc lập và văn hiến bản địa của dân tộc Tác phẩm này không chỉ hướng về cội nguồn dân tộc mà còn nhấn mạnh tư tưởng ái quốc, là kim chỉ nam cho các học giả tiếp cận qua nhiều phương pháp khác nhau Với 22 cốt truyện, mỗi câu chuyện mang đậm dấu ấn lịch sử, phản ánh truyền thống văn hóa từ thời kỳ hồng hoang đến triều đại nhà Trần, khẳng định sự khác biệt với văn hóa Trung Hoa Về mặt nghệ thuật, Lĩnh Nam chích quái được xem như “sử trong truyện”, với cấu trúc tự sự và trình tự thời gian rõ ràng, tương đồng với thể loại chí quái và truyền kỳ.
Tạ Chí Đại Trường trong tác phẩm "Thần, người và Đất Việt" đã đóng góp một phương pháp nghiên cứu mới về tôn giáo và tín ngưỡng, nhấn mạnh những biến chuyển văn hóa ẩn sâu dưới lớp thần thoại và huyền sử Ông đề cập đến "Lĩnh Nam chích quái" như một truyện dân gian, trong đó chỉ cần các dấu vết niên đại đủ để tạo thành khung truyện, còn nội dung phản ánh ý thức xã hội Tác giả không chỉ khảo sát hệ thống thần linh sơ khai với các Nhiên thần như thần Cây đá, thần Sông nước và các Nhân thần như Cao Lỗ, An Dương Vương, Hai Bà Trưng, mà còn đặt nền móng cho việc làm sáng tỏ chiều hướng kết tập thần linh mới.
Trần Đăng Trung trong bài viết “Mối quan hệ giữa quyền lực và diễn ngôn văn chương qua trường hợp Lĩnh Nam chích quái” (2014) chỉ ra rằng tác phẩm này không chỉ là sưu tầm và bảo tồn các sáng tác dân gian, mà còn nhằm xây dựng và củng cố quyền lực phong kiến thông qua việc kiến tạo một ý niệm chính thống về vương quyền và độc tôn các giá trị Nho giáo Mặc dù 22 cốt truyện là những tác phẩm truyền miệng đặc sắc, nhưng quan điểm Nho giáo khẳng định vị trí tối thượng của vua đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc hình thành văn bản Lĩnh Nam chích quái, với các yếu tố phong kiến đóng vai trò trung tâm trong việc tạo ra ý nghĩa cho tác phẩm.
Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái là hai tác phẩm văn học quan trọng, thường được nghiên cứu trong các luận án Thạc sĩ và Tiến sĩ Xu hướng nghiên cứu chủ yếu tập trung vào khía cạnh nghệ thuật của hai tác phẩm này Đào Phương Chi, trong luận án Tiến sĩ của mình vào năm 2006, đã khảo sát toàn bộ các văn bản Việt điện u linh còn tồn tại để tìm ra bản gần nhất với nguyên bản Bà cũng chỉ ra rằng cả hai tác phẩm đều khai thác một số nhân vật tương tự như Lý Ông Trọng và Trương Hống, nhưng với chức năng khác nhau Việt điện u linh được xác định là tác phẩm văn học chức năng lễ nghi, trong khi Lĩnh Nam chích quái mang đặc trưng văn học nghệ thuật thiên về kể chuyện và khai thác tình tiết.
Vũ Thị Hương trong luận án năm 2016 đã nghiên cứu so sánh thể loại Sư thần ký (Trung Quốc) với một số truyện chí quái Việt Nam, chỉ ra đặc trưng riêng của từng thể loại, mặc dù hình thức ngôn ngữ cơ bản có sự tương đồng Bên cạnh đó, tác giả cũng nêu bật một số hiện tượng ngữ pháp tiêu biểu cho thể loại chí quái, đặc biệt là hiện tượng ngữ pháp bạch thoại thời kỳ đầu Hai loại câu tiêu biểu được sử dụng làm câu mở đầu cho chí quái là câu tồn tại và câu phán đoán, thể hiện một khuôn mẫu nhất định trong cấu trúc.
Trong luận án "Nhân vật trong truyền kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc dưới góc nhìn so sánh" năm 2019, Kim Kỳ Hiền phân tích hai kiểu nhân vật: tuyến nhân vật kỳ ảo và tuyến nhân vật bình thường, thể hiện sâu sắc phẩm chất và tâm hồn con người, cùng với những giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam và Hàn Quốc Qua các nhân vật trong truyện kỳ ảo, luận án nêu bật các khía cạnh văn hóa như văn hóa Phật giáo, Nho giáo và Lão – Trang Tác giả cũng khẳng định rằng truyện kỳ ảo trung đại của Việt Nam và Hàn Quốc đã có quá trình hình thành và phát triển từ sớm, dựa trên việc tiếp thu truyền thống văn học dân gian của mỗi dân tộc.
M ục đích nghiên cứ u
Tiến hành nghiên cứu sự kiến tạo căn tính dân tộc qua Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái, chúng tôi nhằm:
- Chỉ ra vấn đềcăn tính dân tộc trong văn học trung đại Việt Nam
- Nghiên cứu sự xác lập căn tính dân tộc qua sự đối kháng, giao lưu và tiếp nhận văn hóa Trung Hoa.
- Nghiên cứu sự xác lập căn tính dân tộc qua sự quay trở về với các yếu tốvăn hóa bản địa
4 Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Trong luận văn này, chúng tôi nghiên cứu sự kiến tạo căn tính dân tộc qua hai tác phẩm Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái Bên cạnh đó, chúng tôi sẽ tham khảo các tài liệu sử học và văn học liên quan đến văn học dân gian và văn học trung đại, nhằm làm rõ biểu hiện của căn tính dân tộc trong hai tác phẩm này cũng như trong văn xuôi tự sự Việt Nam trung đại nói chung.
Trong bối cảnh có nhiều dị bản phức tạp trong quá trình truyền bản của hai tác phẩm, bài viết này tập trung vào việc nghiên cứu và khảo sát các thiên truyện trong tập "Việt điện u linh" của Lý Tế Xuyên, được dịch bởi Trinh Đình Rư theo bản A.751 của Thư viện Khoa học Xã hội, do Đinh Gia Khánh giới thiệu và xuất bản.
1960, nhà xuất bản Văn hoá
Tác phẩm Lĩnh Nam chích quái hiện nay khó tìm bản gốc của Trần Thế Pháp, do đó, chúng tôi đã khảo sát và nghiên cứu bản dịch của Vũ Quỳnh cùng Kiều Phú, được biên soạn vào thế kỷ XV Chúng tôi cũng xem xét bản in lần thứ hai, đã được sửa chữa và bổ sung, do Đinh Gia Khánh làm chủ biên và Nguyễn Ngọc San biên khảo, phát hành bởi nhà xuất bản Văn học Hà Nội năm 1990.
Chúng tôi nghiên cứu sự kiến tạo căn tính dân tộc Việt Nam qua hai tác phẩm Lĩnh Nam chích quái và Việt điện u linh, tập trung vào các khía cạnh như đề tài, thi pháp, thể loại, khuynh hướng sáng tác, hình tượng nhân vật, motif và type Nghiên cứu này cũng xem xét sự ảnh hưởng của môi trường văn hóa và bản sắc dân tộc đối với tín ngưỡng tâm linh của người Việt Mục tiêu là cung cấp cái nhìn tổng thể và khái quát về sự hình thành căn tính dân tộc trong văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam.
Nam chích quái và Việt điện u linh thể hiện rõ nét cội rễ văn hóa và giá trị đoàn kết dân tộc, đồng thời phản ánh truyền thống và sự kế thừa tinh hoa của văn học dân tộc Bên cạnh đó, bài viết cũng nhấn mạnh những sáng tạo và cách tân trong phương pháp nghiên cứu của các học giả hiện nay, khi họ khám phá và làm nổi bật các giá trị truyền thống văn hóa và văn học dân tộc.
Trong luận văn này chúng tôi sẽ sử dụng những phương pháp chủ yếu dưới đây:
Phương pháp tiếp cận thi pháp học được áp dụng nhằm nghiên cứu sâu sắc khía cạnh nghệ thuật và mối liên hệ với nội dung của hai tác phẩm Phương pháp này giúp chỉ ra những đặc trưng nghệ thuật cũng như quá trình hình thành và phát triển của chúng.
Phương pháp liên ngành là sự kết hợp giữa các phương pháp tiếp cận văn hóa học và phương pháp lịch sử, nhằm giải quyết vấn đề một cách toàn diện và khách quan Bằng cách tích hợp nhiều góc nhìn khác nhau, phương pháp này giúp nâng cao hiểu biết và phân tích sâu sắc hơn về các hiện tượng văn hóa và lịch sử.
Phương pháp tiếp cận văn hoá học cho phép chúng ta vận dụng tri thức văn hoá để nhận diện và giải mã các yếu tố thi pháp, nội dung của hai tác phẩm, đồng thời phản ánh tinh thần dân tộc, đời sống cộng đồng và tâm linh của người Việt Nam Bên cạnh đó, phương pháp lịch sử nhấn mạnh rằng văn học là hình thái ý thức xã hội cần được đặt trong bối cảnh lịch sử xã hội Nghiên cứu hai tác phẩm "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" không thể thiếu việc xem xét bối cảnh lịch sử ra đời và những tác động của lịch sử đối với quá trình hình thành và phát triển của chúng Ngoài ra, các văn bản này còn chứa đựng nhiều giá trị sử học, do đó cần được phân tích trong mối quan hệ với lịch sử để khẳng định tính khách quan và xác thực.
Phương pháp tự sự học giúp nghiên cứu cấu trúc và đặc điểm nghệ thuật trần thuật của hai tác phẩm, từ đó làm sáng tỏ quá trình hình thành và phát triển của văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam.
- Phương pháp phân tích – tổng hợp: đi sâu phân tích sự kiến tạo căn tính dân tộc
Việt Nam được thể hiện rõ nét trong hai tác phẩm "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" qua nội dung và thi pháp nghệ thuật Qua việc nghiên cứu chi tiết các sự kiện và nội dung của các thiên truyện, chúng tôi đã tổng hợp và kết luận những yếu tố hình thành căn tính dân tộc Việt Nam từ hai tác phẩm này.
Ngoài ra, chúng tôi còn kết hợp với các thao tác:
Chúng tôi tiến hành so sánh và đối chiếu hai tác phẩm, đồng thời cũng so sánh các thể loại văn học như truyền thuyết, thần thoại và sử ký để làm nổi bật những nét tương đồng và khác biệt giữa chúng.
Trong bài viết này, chúng tôi sẽ thống kê các thiên truyện, nhân vật, vị thần, địa danh và tình tiết trong hai tác phẩm nổi bật là "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" Việc này nhằm giúp độc giả hình dung rõ ràng hơn về hệ thống nhân vật và các vị thần thánh trong hai tác phẩm văn học đặc sắc này.
Ý nghĩa khoa họ c và th ự c ti ễ n
Nếu luận văn được thực hiện tốt, chúng tôi sẽ xác lập được sự kiến tạo căn tính dân tộc qua hai tác phẩm Việt điện u linh và Lĩnh nam chích quái Điều này sẽ giúp hoàn thiện cách tiếp cận hai tác phẩm này từ góc độ nội dung và tư tưởng Hơn nữa, việc chỉ ra sự phát triển rõ ràng giữa Việt điện u linh và Lĩnh nam chích quái sẽ góp phần vào nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam.
Nghiên cứu “Sự kiến tạo căn tính dân tộc qua Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái” không chỉ mang lại cái nhìn sâu sắc về việc hình thành căn tính dân tộc mà còn cung cấp tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu và giảng dạy hai tác phẩm văn học này.
Đóng góp củ a lu ận văn
Luận văn "Sự kiến tạo căn tính dân tộc" thông qua hai tác phẩm "Việt điện u linh" và "Lĩnh nam chích quái" sẽ góp phần quan trọng vào việc xác lập căn tính dân tộc Việt Nam Bài viết cũng giúp bạn đọc có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn khi đánh giá hai tác phẩm này, đồng thời hiểu rõ hơn về sự phát triển của thể loại văn xuôi tự sự trong văn học Việt Nam.
Trong bài viết này, tác giả mong muốn đóng góp một phần nhỏ bé vào hành trình trở về cội nguồn dân tộc Đây là một vấn đề phức tạp, yêu cầu người viết phải có kiến thức và kỹ năng hiểu biết về văn hóa, lịch sử và văn học Việt Nam.
C ấ u trúc lu ận văn
Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận, phần thư mục tài liệu tham khảo, phần
Nội dung chính của luận văn được bố cục thành 3 chương, cụ thểnhư sau:
Chương 1: Tổng quan về vấn đề căn tính dân tộc và tác phẩm Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái
Chương 2: Xác lập căn tính dân tộc qua sựđối kháng, giao lưu và tiếp nhận văn hoá Trung Hoa
Chương 3: Xác lập căn tính dân tộc qua sự quay trở về với các yếu tốvăn hoá bản địa.
T Ổ NG QUAN V Ề V ẤN ĐỀ CĂN TÍNH DÂN TỘ C VÀ TÁC
V ấn đề căn tính dân tộc trong văn học trung đạ i Vi ệ t Nam
1.1.1 N ộ i hàm v ề khái ni ệ m căn tính dân t ộ c
Các khái niệm như quốc gia, dân tộc, quốc gia tính, dân tộc tính, căn tính dân tộc và bản sắc dân tộc đều có sự tương đồng và nằm trong cùng một trường từ vựng, khiến việc định nghĩa chúng trở nên khó khăn Trước khi tiến hành nghiên cứu chi tiết, chúng tôi sẽ tóm tắt hai khái niệm “dân tộc” và “căn tính dân tộc” để đưa ra định nghĩa hợp lý nhất.
Trước hết chúng tôi bàn luận về khái niệm dân tộc (nation) Benedict Anderson trong công trình nghiên cứu Những cộng đồng tưởng tượng do Lưu Ngọc
Các khái niệm "dân tộc" và "căn tính dân tộc" được hình thành vào cuối thế kỷ XVIII như một cấu trúc xã hội nhằm thay thế các chế độ quân chủ và trật tự xã hội nặng về tôn giáo trước đây Với tinh thần nhân học, Benedict đã đóng góp quan trọng vào việc hiểu rõ hơn về những khái niệm này.
Anderson cho rằng dân tộc là một cộng đồng chính trị tưởng tượng, với những giới hạn và chủ quyền cố hữu Mặc dù các thành viên của một dân tộc, ngay cả những dân tộc nhỏ nhất, không thể biết hết đồng bào của mình, nhưng họ vẫn duy trì hình ảnh về cộng đồng Theo ông, quốc gia/dân tộc không phải là một thực thể có sẵn, mà là một sự tưởng tượng, một cộng đồng được hình thành qua các yếu tố văn hóa Các căn tính của một dân tộc không tồn tại một cách khách quan mà là những tạo tác văn hóa nhân tạo, được hình thành từ các huyền thoại tổ quốc và nhân vật lịch sử.
Dân tộc là một khái niệm lịch sử và văn hóa, được hình thành qua quá trình tương tác giữa các cộng đồng người dựa trên giống nòi, ngôn ngữ, lãnh thổ, và các tổ chức đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa, đặc biệt là truyền thống văn hóa Mỗi dân tộc có quá trình hình thành và phát triển riêng, gắn liền với điều kiện lịch sử, địa lý và tâm lý Dân tộc khác với chủng tộc, là sự phân loại dựa trên đặc điểm di truyền như màu da và cấu trúc cơ thể, và cũng khác với bộ lạc, một khái niệm chỉ tồn tại trong chế độ cộng sản nguyên thủy Giai cấp thì phân chia cá nhân hoặc nhóm người trong xã hội dựa trên địa vị và sở hữu khác nhau Dân tộc là một cộng đồng bao gồm nhiều giai cấp, nhưng đặc tính dân tộc không phải là điều chung cho mọi giai cấp hay mọi người trên cùng một lãnh thổ.
Căn tính dân tộc là đặc điểm riêng biệt của mỗi dân tộc, tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo Nó bao gồm các yếu tố như lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán, và tín ngưỡng, làm cho mỗi dân tộc khác biệt Ở Việt Nam, căn tính dân tộc đã hình thành từ rất sớm, bắt đầu từ khi lập nước, nhờ vào sự liên kết của các cộng đồng người để chống thiên tai và giặc ngoại xâm Căn tính dân tộc Việt Nam chính là gia tài thiêng liêng, được hình thành qua hàng nghìn năm lịch sử và thể hiện qua các giá trị văn hóa truyền thống Nguyễn Hùng Vĩ nhấn mạnh tầm quan trọng của đặc tính dân tộc, cho rằng dân tộc và quốc gia là những phạm trù lịch sử không thể mất đi, vì sự tồn tại của chúng gắn liền với bản sắc văn hóa của cộng đồng Chúng ta tự định nghĩa bản thân trong không gian văn hóa dân tộc Việt Nam, kế thừa các giá trị từ quá khứ.
54 tộc người sinh sống với những nét văn hoá riêng nhưng lại gắn bó chặt chẽ nhau trong vận mệnh dân tộc chung
1.1.2 Căn tính dân tộc trong văn họ c
Trong kho tàng văn chương nhân loại, mỗi dân tộc sở hữu một nền văn chương và truyền thống riêng, phản ánh bản sắc dân tộc độc đáo Tính dân tộc trong văn học không chỉ thể hiện qua cái nhìn của tác giả về thế giới xung quanh, mà còn là sự biểu hiện sâu sắc những cảm nhận của họ về không gian, thời gian và các mối quan hệ giữa con người.
Văn học nghệ thuật không chỉ là sản phẩm cá nhân của nghệ sĩ mà còn phản ánh rõ nét bản sắc dân tộc và giai cấp của họ Nó được coi là phương tiện bảo tồn và phát huy căn tính dân tộc, thể hiện linh hồn và tính cách con người Việt Nam cùng với những đặc trưng văn hóa Việt Nam qua ngôn ngữ tiếng Việt Văn học phát triển từ những nguồn gốc lịch sử chân thật, biến đổi xã hội và sự thay đổi trong nhận thức của con người Mỗi dân tộc, qua quá trình lịch sử, đã hình thành những đặc trưng và truyền thống văn hóa riêng, phụ thuộc vào điều kiện địa lý, lịch sử, tôn giáo và xã hội Do đó, bản sắc dân tộc trong văn học là sản phẩm của một quá trình lịch sử, thường mang tính ổn định và ít biến đổi, được thừa nhận như thuộc tính truyền thống.
Tính dân tộc là yếu tố thiết yếu trong văn học, đặc biệt là trong văn học Việt Nam và văn học trung đại Căn tính này được thể hiện qua nội dung và tư tưởng tác phẩm, bao gồm tình yêu nước, niềm tự hào về truyền thống và đất nước độc lập, cũng như ý thức tự tôn dân tộc và tinh thần đoàn kết Ngoài ra, tính dân tộc còn thể hiện qua ngôn ngữ, thể loại và hình tượng nghệ thuật, phản ánh sự gắn kết giữa cá nhân, gia đình, làng xã và tổ quốc, cùng với đạo lý Việt Nam.
1.1.3 Các bi ến độ ng l ị ch s ử và ý th ứ c dân t ộ c
Vào thế kỷ XIV – XV, Việt Nam trải qua nhiều biến đổi quan trọng, mở ra một kỷ nguyên mới với chính sách “khoan dân” và “thư dân” của các triều đại phong kiến nhằm ổn định đời sống và thu phục lòng dân Quan hệ ngoại giao với các nước láng giềng, đặc biệt là Trung Quốc, được duy trì, trong khi nông nghiệp, thương nghiệp và thủ công nghiệp phát triển mạnh mẽ Thời kỳ này cũng đánh dấu sự phục hưng văn hóa dân tộc, với nền văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc, thu hút sự quan tâm của đông đảo Nho sĩ trí thức Họ không chỉ tái hiện lịch sử mà còn thúc đẩy tinh thần yêu nước và khát vọng độc lập, phản ánh trí tuệ và tâm hồn của nhân dân trong bối cảnh xây dựng đất nước hòa bình Những nỗ lực này nhằm tri ân những thành quả của tổ tiên và khẳng định bản sắc văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc Việt Nam.
Họ đã sử dụng văn hóa dân gian như một vũ khí để chống lại sự xâm lược của các chế độ phong kiến phương Bắc và phục hồi quốc thống Những thành tựu văn hóa này đã khơi dậy tinh thần đấu tranh bảo vệ Tổ quốc và tôn vinh các truyền thuyết về những vị thần, từ đó gia tăng niềm tự hào dân tộc Việc gìn giữ văn hóa vật chất đã khó, nhưng bảo tồn văn hóa tinh thần còn khó khăn hơn Dù vậy, các nhà nho đã thành công trong việc lưu giữ những câu chuyện phản ánh đa dạng văn hóa Việt, khẳng định giá trị nền văn hóa bản địa Đây thực sự là một kỳ tích, vì tổ tiên không chỉ giành chiến thắng trên chiến trường mà còn trong cuộc chiến tinh thần bằng trí tuệ và bản lĩnh của mình.
Hoàn cảnh lịch sử - xã hội đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc sưu tầm và biên soạn hai cuốn sách "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" Những tác phẩm này không chỉ lưu giữ giá trị văn hóa mà còn khẳng định độc lập dân tộc, góp phần chứng minh sự trường tồn của quốc gia ta qua thời gian, không bị bất kỳ thế lực nào đô hộ về mặt chính trị và tinh thần.
Vi ệt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái trong sự v ận độ ng c ủ a l ị ch s ử văn xuôi Việt Nam trung đại
1.2.1 Khái lượ c v ề văn xuôi trung đạ i Vi ệ t Nam
Văn học là hình thức ý thức liên quan đến văn tự, do đó, khi nghiên cứu căn tính dân tộc và bản sắc văn hóa qua văn học, cần xem xét sự phát triển của văn học dân tộc Văn xuôi tự sự là một phần quan trọng của nền văn học Việt Nam trung đại, phát triển song song với văn học dân gian trong bối cảnh lịch sử văn học dân tộc.
Trong bài nghiên cứu này, chúng tôi đồng tình và nhất trí với quan điểm của
Nguyễn Đăng Na trong công trình "Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại" đã phân loại văn xuôi tự sự thành ba nhóm: truyện ngắn, ký, và tiểu thuyết chương hồi, đồng thời xác định bốn giai đoạn phát triển của nó Giai đoạn đầu (thế kỷ X – XIV) dựa trên văn học dân gian và văn học chức năng, với hai thể loại chính là truyện dân gian và truyện lịch sử Giai đoạn thứ hai (thế kỷ XV – XVII) chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của văn xuôi tự sự, với các tác phẩm mang đậm sắc thái dân tộc và phản ánh hiện thực Giai đoạn ba (thế kỷ XVIII đến giữa XIX) là thời kỳ hoàn thiện của ký, tiểu thuyết chương hồi và truyện ngắn, tiến gần đến văn học cận - hiện đại Cuối cùng, giai đoạn bốn (nửa cuối thế kỷ XIX) là thời kỳ chuyển giao giữa văn xuôi trung đại và cận - hiện đại, trong đó tác giả xếp "Việt điện u linh" và "Lĩnh Nam chích quái" vào giai đoạn đầu.
Việt Nam trung đại phát triển qua ba xu hướng chính: dân gian, lịch sử và thế tục Trong đó, "Việt điện u linh" thuộc xu hướng lịch sử, trong khi "Lĩnh Nam chích quái" mang đậm tính chất dân gian, chủ yếu là những câu chuyện truyền thuyết.
Nền văn xuôi tự sự Việt Nam trung đại, một loại hình nghệ thuật quan trọng trong hình thái ý thức xã hội, phát triển qua ba xu hướng và bốn giai đoạn khác nhau Mặc dù mỗi giai đoạn có những đặc trưng và quy luật riêng, nhưng tựu trung, văn xuôi tự sự vẫn hoàn thành sứ mệnh phản ánh đời sống tâm linh của người Việt Nam trong thời kỳ này.
1.2.2 Vi ệt điệ n u linh và s ự hình thành c ủ a n ền văn xuôi tự s ự Vi ệt Nam trung đạ i
"Việt điện u linh" là tác phẩm ghi chép các truyện linh thiêng tại Việt Nam, được biên soạn bởi Lý Tế Xuyên vào năm 1329 dưới triều đại Trần Hiến Tông Tác phẩm này dựa trên các bản thần tích trong các đợt phong thần của vua Trần, tham khảo từ "Báo cực truyện", "Ngoại sử ký" và cũng chịu ảnh hưởng từ lời truyền miệng của nhân dân.
Về tiểu sử Lý Tế Xuyên, ở lời ghi trong cuối bài tựa đầu của cuốn sách có viết:
Lý Tế Xuyên đảm nhiệm chức vụ Thủ Đại tạng thư, Hỏa chính trưởng, Trung phẩm phụng sứ, và An Tiêm lộ chuyển vận sứ, theo những ghi chép đã được lưu truyền.
Chức quan đứng đầu Nội mật viện chịu trách nhiệm quản lý kho tài liệu và sách vở lưu trữ của Nhà nước, đồng thời tham gia vào việc tổ chức tế lễ và quản giám bách thần Bên cạnh đó, chức An Tiêm Chuyển vận sứ đảm nhận nhiệm vụ vận tải thủy bộ, quản lý lương thực, tiền tệ và hóa vật trong một vùng nhất định.
Ngoài Lý Tế Xuyên, còn có những nhân vật nổi bật khác liên quan đến Việt điện u linh như Nguyễn Văn Chất vào thế kỷ XV với tác phẩm Tục biên, Lê Tư Chi với phần phụ lục, và Lê Thuần vào năm 1712.
Vào đầu thế kỷ XIX, năm 1807, Cao Huy Diệu đã viết tác phẩm "Bổ chú và Tiếm bình" Đến năm 1919, Ngô Giáp Đậu, trong thế kỷ XX, đã cho ra đời "Trùng Bổ" và "Bạt Trùng Bổ".
Việt điện u linh là một tập hợp các truyền thuyết về các vị thần linh của Việt Nam, phản ánh quan niệm thần thoại của nhân dân Ban đầu, tác phẩm này gồm 27 truyện kể về các vị thần được công nhận và thờ phụng, như vua chúa, bề tôi trung liệt, thần sông, và thần núi Tuy nhiên, theo Phan Huy Chú, số lượng truyện có thể lên đến 28 Dưới đây là danh sách 27 truyện trong Việt điện u linh được Trịnh Đình Rư dịch, theo bản A 751 của Thư viện khoa học: 1 Bố Cái đại vương; 2 Triệu Việt Vương và Lý Nam đế; 3 Thiên tổ địa chủ xã tắc đế quân; 4 Chế thắng Nhị Trưng phu nhân; 5 Hiệp chính Hựu thiện Trinh liệt Chân mãnh phu phân; 6 Uy minh Dũng liệt Hiển trung Tá thánh Phu hựu Đại vương.
Hiệu úy Uy mãnh Anh liệt Phụ tín đại vương; 8 Thái úy Trung phụ Dũng Vũ uy
Thắng công; 9 Bảo quốc Trấn linh Định bang, Quốc đô Thành hoàng đại vương;
10 Hồng thánh Trung vũ Tá trị đại vương; 11 Đô thống Khuông quốc Tá thánh vương; 12 Thái úy Trung tuệVũ lượng công; 13 Khước địch Thiện hựu, Trợ thuận đại Vương, Uy địch dũng cảm, Hiển thắng đại vương; 14 Chứng an Minh ứng Hựu quốc công; 15 Phụ chép sự tích thần xã An Sở; 16 Hồi thiên Trung liệt Uy vũ trợ thuận Vương; 17 Quả nghị Cương chính Uy huệ Vương; 18 Ứng thiên hóa dục Nguyên trung Hậu thổđịa kỳ nguyên quân; 19 Minh chủ Linh ứng Chiêu cảm Bảo hựu đại vương; 20 Quảng lợi Thánh hựu uy Tế phu ứng đại vương; 21 Khai nguyên Uy hiển Long trứTrung vũ đại vương; 22 Xung thiên Dũng liệt Chiêu ứng
Uy tín đại vương và các vị thánh như Tản viên Hựu thánh Khuông quốc Hiển ứng Vương, Khai thiên trấn quốc Trung Phụ Tá dực đại vương, và Trung dực Vũ phụ Uy hiển Vương đóng vai trò quan trọng trong văn hóa tâm linh Ngoài ra, Thiện hộ Linh ứng Chương vũ quốc công và Lợi tế Linh thông Huệ tín Vương cũng là những nhân vật được tôn kính, thể hiện sự kết nối giữa con người và thần linh trong tín ngưỡng dân gian.
Việt điện u linh là tác phẩm văn học chức năng tự sự, gắn liền với lễ nghi tôn giáo và bảo vệ đất nước, đồng thời phản ánh tinh thần dân tộc trong văn học nghệ thuật thời trung đại Tác phẩm không chỉ ghi chép các sự tích và thần linh cứu giúp sinh linh, mà còn thể hiện tín ngưỡng thờ cúng nhân quân, phụ thần và nhiên thần Nó tôn vinh công lao của các đế vương và bầy tôi đã hy sinh vì hạnh phúc của dân tộc Ngoài ra, các câu chuyện trong tập truyện còn khai thác hạo khí anh linh từ thần thoại với sự xuất hiện của các vị thần phù trợ cho vua, tạo nên hình tượng vĩ nhân có tinh thần kiên cường.
Trung quân ái quốc là phẩm chất cao đẹp, thể hiện sự trung thành và chính trực Những nhân vật tiêu biểu như Bố cái đại vương, Trưng Trắc, Trưng Nhị và Cao Lỗ đã thể hiện rõ nét tinh thần này Họ không chỉ trung trinh mà còn không ghi nhận các ác thần và dâm thần, góp phần vào việc bảo vệ giá trị văn hóa và lịch sử dân tộc.
Lý Phục Man và thần Long Đỗ là biểu tượng khẳng định tinh thần dân tộc, sức mạnh và ý thức độc lập tự chủ, đồng thời thể hiện niềm tự hào dân tộc sâu sắc.