Mục tiêu nghiên cứu đề tài là góp một tiếng nói riêng vào công cuộc đổi mới phương pháp dạy học địa lí của Trường THPT Nguyễn Huệ nói riêng và của Tỉnh nhà nói chung. Đây cũng là quá trình nhìn nhận lại những gì đã làm được và chưa làm được của bản thân trong việc đổi mới phương pháp, hình thức dạy học; đồng thời cũng mong nhận được sự giúp đỡ, đóng góp ý kiến của đồng nghiệp nhằm hoàn thiện hơn nữa công tác giảng dạy của bản thân, qua đó làm cho học sinh thêm yêu mến và hứng thú hơn trong môn học của mình.
CƠ SỞ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP
Sự cần thiết hình thành giải pháp
Là một giáo viên Địa lí đam mê, tôi mong muốn truyền cảm hứng yêu thích môn học này cho học sinh, mặc dù hiện nay Địa lí thường bị xem là môn học khó khăn và khô khan Quan niệm của phụ huynh và xã hội đã khiến nhiều học sinh coi Địa lí là môn "phụ" Để thay đổi điều này, giáo viên cần yêu thích môn học, yêu thương học sinh và không ngừng cải thiện kiến thức chuyên môn cùng với phương pháp giảng dạy Trong nhiều năm qua, tôi đã nỗ lực áp dụng các phương pháp dạy học mới nhằm khơi dậy hứng thú và tình yêu của học sinh đối với Địa lí, kích thích trí tò mò, tăng cường năng lực nghiên cứu độc lập và khả năng sáng tạo của các em Đồng thời, tôi cũng thực hiện chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh, phù hợp với Nghị quyết 29.
NQ/TƯ về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập Điều này nhằm tạo ra môi trường học tập hiệu quả, khuyến khích sự tham gia và phát triển toàn diện của học sinh.
Học sinh thường không hứng thú với môn Địa lí, đặc biệt là học sinh lớp 12 ban khoa học tự nhiên, do kiến thức nặng nề và khô khan Trong các giờ học, các em thường có xu hướng học đối phó và thụ động Để khắc phục tình trạng này, tôi đã tìm kiếm phương pháp dạy học sáng tạo nhằm kích thích hứng thú cho học sinh, giúp các em dễ dàng ghi nhớ kiến thức Với năng khiếu thơ văn, tôi quyết định sáng tác thơ để hỗ trợ học sinh trong việc tiếp thu kiến thức một cách sinh động và vui vẻ Những lý thuyết khô cứng sẽ trở nên dễ tiếp nhận hơn khi được kết hợp với vần điệu, từ đó tạo ra một không khí học tập tích cực và hiệu quả.
6 dụng thơ ca trong dạy học Địa lí, tôi đã nhận được hiệu quả bất ngờ; HS tham gia tiết học đầy hứng khởi và say mê
Xuất phát từ những lý do trên, tôi đã chọn nghiên cứu vấn đề "Vận dụng thơ ca trong giảng dạy môn địa lí lớp 12 cho học sinh khối Khoa học tự nhiên" làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm cho năm học 2019 – 2020.
Mục đích và phương pháp nghiên cứu
Đề tài “Vận dụng thơ ca trong giảng dạy bộ môn địa lí lớp 12 cho học sinh ban Khoa học tự nhiên” nhằm đóng góp vào công cuộc đổi mới phương pháp dạy học địa lí tại Trường THPT Nguyễn Huệ và toàn tỉnh Qua đó, tôi mong muốn nhìn nhận lại những thành công và hạn chế trong việc cải tiến phương pháp dạy học, đồng thời kêu gọi sự hỗ trợ và ý kiến từ đồng nghiệp để nâng cao chất lượng giảng dạy Mục tiêu cuối cùng là giúp học sinh yêu thích và hứng thú hơn với môn học này.
Việc áp dụng thơ ca trong giảng dạy môn Địa lí không chỉ nâng cao hiệu quả học tập cho học sinh lớp 12 ban KHTN tại trường THPT Nguyễn Huệ, mà còn giúp các em tiếp thu tri thức một cách sáng tạo và hứng thú hơn Thông qua thơ ca, mỗi giờ học Địa lí sẽ trở nên sinh động và thú vị, khuyến khích học sinh khám phá và yêu thích môn học này.
Tôi sáng tác các bài thơ để giảng dạy và thực nghiệm sư phạm, nhằm đóng góp vào kho tàng tư liệu dạy và học địa lý Với sự phát triển của mạng xã hội Facebook, tôi hy vọng những bài thơ này sẽ tiếp cận được nhiều đồng nghiệp và học sinh trong và ngoài tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.
Trong quá trình triển khai giải pháp, tôi đã nhận được sự động viên và ý kiến đóng góp chân thành từ Ban giám hiệu và các đồng nghiệp thông qua các tiết dự giờ và buổi thảo luận chuyên môn Để thực hiện giải pháp, tôi đã áp dụng nhiều phương pháp khác nhau.
Phương pháp nghiên cứu lý luận là một công cụ quan trọng trong quá trình thực hiện đề tài, giúp tôi thu thập và xử lý thông tin từ nhiều nguồn khác nhau như sách, báo và Internet Qua việc tổng hợp các kiến thức này, tôi đã tạo ra những tài liệu giá trị phục vụ cho việc phát triển giải pháp của mình.
Trong năm học 2019-2020, tôi đã áp dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm cho học sinh các lớp ban tự nhiên, cụ thể là lớp 12AN và 12A4 Qua quá trình này, tôi đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm quý báu và tiến hành bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện giải pháp giảng dạy của mình.
- Phương pháp điều tra, khảo sát: Sau khi thực hiện giải pháp, tôi dã dùng phiếu để tìm hiểu mức độ đạt được của giải pháp.
Đối tượng và phạm vi áp dụng
3.1 Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu một hình thức dạy học mới – sử dụng thơ ca do GV tự sáng tác trong giảng dạy môn Địa lí ở Trường THPT nhằm phát huy năng lực, tạo hứng thú học tập với học sinh ban Khoa học tự nhiên, giúp các tiết học trở nên nhẹ nhàng, HS dễ ghi nhớ kiến thức
Các bài thơ trong giảng dạy Địa lí 12 chủ yếu tập trung vào kiến thức Địa lí tự nhiên, thường được coi là phần khó và nặng nề Việc áp dụng vần điệu và nhạc điệu vào thơ sẽ giúp học sinh dễ tiếp cận hơn, biến những giờ học căng thẳng trở nên thú vị và đầy cảm hứng.
Giải pháp được áp dụng đối với học sinh ban KHTN của các lớp: 12AN, 12A4 trong năm học 2019-2020, tại trường THPT Nguyễn Huệ - TP Vũng Tàu
Điểm mới của đề tài
Trong bối cảnh đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá tại các trường phổ thông theo Nghị quyết 29 - NQ/TƯ, việc nâng cao năng lực cho giáo viên và phát huy toàn diện năng lực học sinh là rất quan trọng Đổi mới phương pháp dạy học nhằm tạo hứng thú cho học sinh cần được ưu tiên hàng đầu để đáp ứng mục tiêu giáo dục hiện đại.
Bắt đầu từ năm học 2016-2017, Bộ GD-ĐT đã quyết định tổ chức thi tốt nghiệp THPT quốc gia với các tổ hợp môn KHTN hoặc KHXH, cho phép học sinh lựa chọn tổ hợp thi để xét tuyển ĐH, CĐ Tuy nhiên, nhiều học sinh khối KHTN đã "buông bỏ" các môn KHXH như lịch sử, địa lý, dẫn đến tình trạng học đối phó và thiếu hứng thú Để khắc phục điều này, tôi đã áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là sử dụng thơ ca trong giảng dạy Địa lý, giúp giờ học trở nên sôi động hơn Mặc dù nhiều giáo viên đã sử dụng thơ ca, ca dao, tục ngữ trong giảng dạy Địa lý, nhưng tôi đã phát triển một phương pháp riêng, kết hợp những gì đã làm được và chưa làm được để hoàn thiện và nhân rộng mô hình này trong các khối lớp khác trong những năm học tới.
Tôi đã sáng tác 9 bài thơ dựa trên năng khiếu thơ ca và kiến thức vững chắc về môn học mình dạy, mỗi bài thơ đều bám sát nội dung bài học Các tác phẩm không chỉ thể hiện kiến thức chuyên môn mà còn gửi gắm thông điệp và thái độ sống tích cực đến học sinh Đây chính là điểm khác biệt trong sáng kiến kinh nghiệm (SKKN) của tôi so với các đề tài trước đó.
Tôi không chỉ áp dụng các giải pháp trong lớp học mà còn tận dụng mạng xã hội Facebook để chia sẻ những bài thơ của mình, giúp chúng lan tỏa đến đông đảo người đọc.
GV và HS trên toàn quốc đã đón nhận và chia sẻ những bài thơ của tôi trên nhiều nhóm với hàng nghìn lượt theo dõi Tôi rất vui khi các sáng tác của mình được nhiều người biết đến và ứng dụng trong việc dạy và học địa lý Việc sáng tác thơ và tích hợp thơ ca vào giảng dạy địa lý là một điểm mới trong SKKN của tôi.
Căn cứ đề xuất giải pháp
Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học đóng vai trò quan trọng trong chất lượng giáo dục, giúp giáo viên và học sinh phát huy khả năng truyền đạt và tiếp thu kiến thức Việc áp dụng phương pháp giảng dạy khoa học không chỉ thay đổi vai trò của người thầy mà còn kích thích sự hứng thú, sáng tạo của người học Để nâng cao chất lượng môn Địa lí và phát triển năng lực học sinh, cần thiết phải đổi mới đồng bộ các phương pháp và kỹ thuật giảng dạy Theo Luật Giáo dục, phương pháp giáo dục phổ thông phải khuyến khích tính chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời phù hợp với đặc điểm của từng lớp học và môn học Cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động.
Việc tạo ra sự hứng khởi và hứng thú học tập cho học sinh trong các hoạt động dạy và học là rất cần thiết Hứng thú học tập không chỉ làm cho giờ học trở nên sinh động hơn mà còn giúp học sinh tiếp thu kiến thức dễ dàng và ghi nhớ bài học một cách vững chắc Sự thay đổi của học sinh phụ thuộc vào sự thay đổi của thầy cô giáo.
Hứng thú trong học tập thể hiện qua sự tập trung cao độ và niềm say mê của người học Học tập là một quá trình sáng tạo, và nếu thiếu hứng thú, người học không chỉ không đạt được kết quả mong đợi mà còn có thể gặp phải cảm xúc tiêu cực như chán học hay sợ học Ngược lại, khi có hứng thú, học sinh sẽ cảm thấy thoải mái với hoạt động học tập, từ đó khơi dậy mong muốn sáng tạo và nâng cao kết quả học tập.
Việc áp dụng thơ ca vào giảng dạy giúp biến những lý thuyết khô khan thành hình thức văn vần hấp dẫn hơn cho học sinh Sử dụng từ ngữ và kết hợp thanh bằng – trắc, hiệp vần không chỉ tạo sự gắn kết giữa các dòng thơ mà còn hỗ trợ trí nhớ hiệu quả Nhờ đó, học sinh sẽ dễ dàng thuộc lòng và ghi nhớ kiến thức một cách tốt hơn.
Dựa trên các cơ sở lý luận, tôi luôn tìm hiểu và áp dụng các phương pháp dạy học tích cực để tạo hứng thú cho học sinh Qua quá trình giảng dạy, tôi nhận thấy việc tích hợp thơ ca vào giảng dạy địa lý mang lại hiệu quả cao trong việc thu hút sự chú ý và tăng cường sự hiểu biết của học sinh.
Trong những năm gần đây, đổi mới nội dung và phương pháp dạy học đang thu hút sự chú ý của lãnh đạo và xã hội Trong khoảng thời gian này, công tác dạy học đã có nhiều chuyển biến tích cực, đặc biệt trong môn Địa lí Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học được cải tiến theo hướng lấy học sinh làm trung tâm, nhằm khơi dậy tính chủ động, tư duy sáng tạo và hứng thú học tập của học sinh.
Hiện nay, nhiều học sinh phổ thông vẫn không thích học Địa lí, thậm chí còn sợ môn này, vì họ xem Địa lí là môn phụ và chỉ cần học thuộc lòng Tình trạng học lệch, chỉ chú trọng vào các môn thi Đại học, đặc biệt ở học sinh lớp 12 khối KHTN, càng làm giảm sự quan tâm đến Địa lí Thống kê tỷ lệ học sinh chọn khối KHXH để thi tốt nghiệp trong các năm học 2016-2019 tại trường THPT Nguyễn Huệ phản ánh thực trạng này Hệ quả là giáo viên cũng cảm thấy chán nản trong việc giảng dạy, khiến giờ học Địa lí trở nên nặng nề cho cả giáo viên và học sinh Một nguyên nhân không thể phủ nhận là phương pháp dạy học mới chỉ dừng lại ở lý thuyết và các tiết hội giảng, trong khi thực tế giảng dạy vẫn chưa được cải thiện.
GV cần chuyển từ việc truyền thụ kiến thức một chiều sang việc khơi dậy tính chủ động và hứng thú học tập cho HS Do đó, việc nâng cao năng lực dạy và học theo hướng phát huy tính tích cực và tạo sự hứng thú học tập là vấn đề ưu tiên, cấp bách và có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.
Học sinh lớp 12 ban KHTN thường không chú ý đến môn Địa lí do không phải thi tốt nghiệp, dẫn đến sự thụ động trong giờ học Kiến thức Địa lí lớp 12, đặc biệt là Địa lí tự nhiên, nặng nề và khô khan, khiến học sinh cảm thấy nhàm chán Việc ghi nhớ kiến thức trở nên khó khăn và mang tính ép buộc khi phải làm bài kiểm tra Để làm cho mỗi tiết học Địa lí trở nên thú vị và dễ dàng hơn, cần tìm ra phương pháp giảng dạy mới Sử dụng thơ ca trong giảng dạy có thể là một giải pháp hiệu quả để kích thích hứng thú và giúp học sinh ghi nhớ kiến thức một cách tự nhiên hơn.
Từ năm 12, tôi đã đạt được nhiều kết quả tích cực Các giờ học trở nên thoải mái và nhẹ nhàng hơn Kiến thức phức tạp trong sách giáo khoa được cô đọng thành những bài thơ có nhịp điệu và vần điệu, giúp học sinh dễ tiếp cận, ghi nhớ và thuộc lòng.
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ NỘI DUNG GIẢI PHÁP
Quá trình hình thành
- Có ý tưởng, nghiên cứu vần đề, lên kế hoạch thực hiện từ đầu năm học
- Đăng kí danh hiệu chiến sĩ thi đua cấp cơ sở và cấp tỉnh từ đầu năm
Dựa vào năng khiếu thơ ca và kiến thức chuyên môn về các thể loại thơ, tôi đã sáng tác những bài thơ phù hợp với các chủ đề giáo dục, nhằm áp dụng hiệu quả vào thực tiễn dạy học.
- Xin ý kiến của Tổ chuyên môn và Ban Giám hiệu
- Thăm dò ý kiến, thái độ, tình cảm của HS; rút kinh nghiệm cho giải pháp
- Tiến hành viết sáng kiến kinh nghiệm.
Nội dung giải pháp
2.1 Tổng quan về sử dụng thơ ca trong dạy học
Thơ là một hình thức sáng tác văn học đặc trưng của con người, và trong một thời gian dài, thuật ngữ này được dùng để chỉ chung cho toàn bộ văn học Do đó, việc tìm ra một định nghĩa đầy đủ để thể hiện tất cả các đặc trưng của thơ không phải là điều đơn giản.
Theo Từ điển tiếng Việt: “Thơ ca là sáng tác văn học theo thể loại văn vần” (nói khái quát)
Nhà thơ Tố Hữu cho rằng "thơ là cái nhụy của cuộc sống", trong khi nhà nghiên cứu Phan Ngọc lại nhận định "thơ là cách tổ chức ngôn ngữ hết sức quái đản, khiến người tiếp nhận phải nhớ, cảm xúc và suy nghĩ qua chính ngôn ngữ đó".
Thơ là một hình thức nghệ thuật sử dụng từ ngữ làm chất liệu, trong đó việc chọn lọc và tổ chức từ ngữ được thực hiện một cách tinh tế.
13 thức logic nhất định tạo nên hình ảnh hay gợi cảm âm thanh có tính thẩm mĩ cho người đọc, người nghe”
Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình
Nguyễn Khắc Phi định nghĩa thơ là hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống và thể hiện tâm trạng, cảm xúc mạnh mẽ qua ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhịp điệu Định nghĩa này đã khái quát đầy đủ nội dung và hình thức nghệ thuật của thơ.
2.1.2 Đặc trưng của ngôn ngữ thơ và hiệu quả đối với dạy học
So với ngôn ngữ văn xuôi, ngôn ngữ thơ có những điểm khác biệt như:
Ngôn ngữ thơ ca mang tính nhạc đặc trưng, không chỉ thể hiện qua từ ngữ mà còn qua âm thanh và nhịp điệu, tạo nên sự hấp dẫn cho người đọc Các đặc tính thanh học như cao độ và trường độ được tổ chức chặt chẽ, làm tăng hàm nghĩa cho từ ngữ Việc kết hợp các thanh bằng – trắc và hiệp vần giúp liên kết các dòng thơ, tạo điều kiện thuận lợi cho trí nhớ Do đó, sử dụng thơ ca trong dạy học sẽ giúp học sinh dễ thuộc và ghi nhớ kiến thức hiệu quả hơn.
- Ngôn ngữ có tính hàm súc
Ngôn ngữ văn xuôi phản ánh cuộc sống thường nhật với sự phong phú từ vựng, trong khi thơ ca lại sử dụng ngôn ngữ hạn chế nhưng hàm súc, có khả năng diễn đạt sâu sắc các hiện tượng đời sống Việc tích hợp thơ ca vào giảng dạy Địa lí giúp biến những kiến thức lý thuyết khô khan thành nội dung cô đọng, dễ hiểu hơn cho học sinh Nhờ đó, giờ học trở nên nhẹ nhàng, sáng tạo và đầy hứng khởi, thay vì nặng nề và áp đặt.
Hàm súc trong giảng dạy thơ ca đòi hỏi sự chính xác và hình tượng phong phú Việc truyền đạt kiến thức qua thơ ca không chỉ cần đúng đắn mà còn phải sáng tạo, từ đó kích thích học sinh tiếp cận tri thức một cách thú vị và yêu thích môn học hơn.
- Ngôn ngữ thơ có tính truyền cảm
Tác phẩm văn học phản ánh cảm xúc của tác giả về cuộc sống và thiên nhiên, với ngôn ngữ thơ mang tính gợi hình và gợi cảm đặc biệt Khi giáo viên biết cách áp dụng thơ ca vào giảng dạy, kiến thức lý thuyết trở nên dễ tiếp thu và ghi nhớ hơn cho học sinh, giúp tiết học trở nên nhẹ nhàng và vui vẻ Mỗi bài thơ không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là cầu nối giữa lý thuyết và thực tiễn, tạo cảm hứng cho học sinh.
HS không chỉ tiếp thu tri thức mới mà còn hình thành những thái độ sống tích cực như lòng yêu nước, tự hào dân tộc và ý thức bảo vệ môi trường.
- Ngôn ngữ thơ có tính logic
Tính logic trong thơ ca đóng vai trò quan trọng, giúp phát triển hình ảnh từ nhỏ đến lớn và từ trầm đến thanh một cách cân nhắc Sự hấp dẫn của thơ cũng xuất phát từ tính logic này, vì vậy việc sử dụng thơ trong dạy học địa lý sẽ kết nối các kiến thức thành một chuỗi liên hoàn, giúp học sinh dễ dàng tiếp thu và lĩnh hội tri thức.
2.1.3 Ý nghĩa của việc sử dụng thơ ca trong giảng dạy môn Địa lí Để tạo hứng thú học tập với HS, GV sẽ có nhiều biện pháp như: tổ chức trò chơi, sử dụng đồ dùng trực quan, tổ chức ngoại khóa… Trong đó, việc sử dụng thơ ca phù hợp với các nội dung kiến thức của bài học là một cách thức sáng tạo mới lạ và gây thích thú cho HS với bài học Việc sử dụng thơ ca trong giảng dạy mang lại rất nhiều ý nghĩa như sau:
Thơ ca, với đặc điểm ngắn gọn và vần điệu, giúp học sinh dễ dàng ghi nhớ và tạo ấn tượng mạnh mẽ Nhờ đó, học sinh có thể tiếp cận và lĩnh hội tri thức một cách hiệu quả hơn thông qua hình thức nghệ thuật này.
Sử dụng thơ ca trong hoạt động học tập không chỉ mang lại niềm vui mà còn giúp học sinh tiếp thu tri thức một cách hiệu quả hơn Với nhịp điệu và âm điệu của thơ, học sinh dễ dàng tiếp nhận kiến thức so với các lý thuyết khô khan Điều này tạo ra sự hào hứng cho học sinh khi tham gia vào các hoạt động học tập, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.
Giúp giờ học trở nên mới mẻ và sáng tạo, việc cô đọng và vần điệu hóa lý thuyết sẽ làm giảm tính khô khan, thu hút học sinh hơn Điều này kích thích sự ham học hỏi và mong chờ những tiết học tiếp theo.
Giáo dục thái độ sống cho học sinh là một mục tiêu quan trọng trong dạy học Địa lí, bên cạnh việc trang bị kiến thức và kỹ năng mới Thơ ca, với những cảm xúc sâu sắc, có thể hỗ trợ giáo viên trong việc xây dựng thái độ tích cực cho học sinh Đặc biệt, khi giảng dạy về đất nước Việt Nam trong chương trình Địa lí lớp 12, việc bồi dưỡng lòng yêu nước và tự hào dân tộc cho các em càng trở nên cần thiết.