CÔNG GIÁO VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM
Tại một số nước Châu Âu
Kitô giáo, tôn giáo thờ Thiên Chúa, được chia thành ba nhánh chính: Công giáo, Chính Thống giáo và Tin lành Mặc dù cùng chung niềm tin vào Thiên Chúa, các nhánh này khác nhau về nhiều khía cạnh như thần học, tín lý, giáo lý, bí tích và phụng vụ.
Hội nhập văn hóa Ki Tô giáo là quá trình truyền bá phúc âm, thực hiện nghi lễ và lối sống đạo phù hợp với đặc thù văn hóa của cộng đồng và quốc gia Quá trình này tạo ra những giá trị văn hóa mới, góp phần bồi đắp cho văn hóa cộng đồng, quốc gia và cả văn hóa Ki Tô giáo, trong khi vẫn giữ nguyên bản sắc của từng bên Ki Tô giáo đã trải qua nhiều lần hội nhập văn hóa để thích ứng với vùng đất nơi nó phát sinh và phát triển Ngoài ra, trong quá trình truyền giáo qua các châu lục, hội nhập cũng diễn ra, dù với mức độ hạn chế hoặc kết quả khiêm tốn.
Ki Tô giáo bắt nguồn từ Tiểu Á và sau đó lan rộng ra các nước trong đế chế La Mã trong thời kỳ cổ đại.
Thời kỳ đầu của Ki Tô giáo mang đậm ảnh hưởng văn hóa Châu Á, đặc biệt là ở Tiểu Á, nơi mà các tôn giáo Á Đông có sự gần gũi với nhau, mặc dù khu vực này nằm dưới sự cai trị của đế chế Rôma.
Trong ba thế kỷ đầu, việc truyền giáo của đạo Ki Tô gặp nhiều khó khăn do bị chính quyền cấm đoán và bách hại Chỉ đến thế kỷ IV, khi Hoàng đế Rôma Constantinus I bỏ lệnh cấm, Ki Tô giáo mới có cơ hội phát triển Tuy nhiên, ngay cả trong thời kỳ bị cấm, Ki Tô giáo vẫn "đắm mình" trong nền văn hóa rực rỡ của đế chế La Mã, qua đó "chịu phép rửa" từ nền văn hóa này.
Trong nghiên cứu mang tên "Thích ứng và hội nhập văn hóa trong truyền giáo," tác giả Nguyễn Chính Kết đã dành một phần để phân tích quá trình hội nhập văn hóa tại Tây Phương.
Để thích ứng với người Âu châu, các giáo phụ đã không sử dụng những từ Do Thái như ELSHADDAI hay YAHVEH để chỉ Thiên Chúa, mà thay vào đó, họ đã dùng các từ THEOS, DEUS hay DIEU, vốn chỉ các vị thần trong văn hóa Âu châu như Zeus, Jupiter, và Hercule Những từ này không mang nghĩa Thiên Chúa như chúng ta hiểu ngày nay, thể hiện sự thích ứng và hội nhập văn hóa.
Thích ứng ngày lễ giáng sinh:
Ngày 25 tháng 12 là ngày người Âu châu thờ thần mặt trời, Ki Tô giáo chọn ngày này là ngày sinh của chúa Giêsu Khi mọi người ăn mừng thần mặt trời thì người Ki Tô hữu ăn mừng chúa ra đời Theo cách hội nhập như vậy, ngày đầu tuần người Âu châu kính thần Mặt Trời thì Ki Tô giáo gọi đó là Ngày của Chúa, Chúa Nhật
Hội nhập văn hóa trong y phục:
Y phục của hàng giáo phẩm trong phụng vụ được mô phỏng từ trang phục của người Rôma, xuất phát từ nền văn hóa dân gian, nhằm tạo sự quen thuộc và gần gũi với cộng đồng.
Trong bối cảnh đế quốc La Mã, Ki Tô giáo đã phát triển và hòa nhập với nền văn hóa bản địa, đánh dấu sự chuyển mình khi "bỏ bộ áo văn hóa Do Thái," như nhận định của tác giả Nguyễn Chính Kết.
Tác giả Nguyễn Chính Kết nhận định rằng Ki Tô giáo, sau khi từ bỏ văn hóa Do Thái, đã tiếp nhận văn hóa Âu châu, đặc biệt là Tây Âu Giai đoạn hội nhập này được thể hiện qua Nghi lễ Rôma, được Công đồng Trentô (1945-1947) xuất bản, kế thừa các phụng vụ cổ kính từ Milan, Lyon, Đa Minh, và đặc biệt là các nghi lễ từ Pháp và Tây Ban Nha.
Sự thích ứng văn hóa của một số giáo sĩ Công giáo tại một số nước Châu Á
Thừa sai Robert de Nobili (1577-1656), dòng tên đến Ấn Độ năm
Nobili, có mặt tại Ấn Độ từ năm 1605, đã học tiếng Tamul và tiếng Phạn để hòa nhập với văn hóa địa phương Ông ăn mặc như một sa môn Ấn giáo và sống theo lối sống của tín đồ Bà la môn để giảng đạo Nhận thức rõ các tập tục xã hội và tôn giáo, Nobili cho phép các tân tòng giữ những thói quen của giai cấp như búi tóc (Kudumi) và dây quàng Trong nghi thức rửa tội, ông đã loại bỏ những yếu tố mà người Ấn Độ cảm thấy khó chịu như thổi hơi và nước miếng Mặc dù nhiều thừa sai phản đối và tố cáo ông về Rôma, giáo hoàng Urbano VIII vẫn chấp nhận sự thích nghi của Nobili Tuy nhiên, kết quả của việc hội nhập tại Ấn Độ không đạt được nhiều thành công.
Matteo Ricci (1552-1610) là linh mục dòng Tên, người Ý, một nhà truyền giáo nổi bật nhất ở Trung Hoa Năm 1582 Ricci đến Áo môn Năm
1589, ông đến Triều Châu truyền giáo, nghiên cứu Tứ thư, Ngũ kinh Năm
1594, ông ăn mặc quần áo theo kiểu nhà Nho tự xưng là Tây Nho Năm
Năm 1596, ông được bổ nhiệm làm bề trên dòng Tên Trung Hoa và năm 1598, ông đến Nam Xương qua Nam Kinh cùng Lễ Bộ Thượng thư Vương Trung Danh để tới Bắc Kinh, sau đó thường xuyên đi lại giữa Nam Kinh và Bắc Kinh để hoạt động truyền giáo Ông có nhiều tác phẩm quan trọng, trong đó nổi bật là cuốn Thiên học thực nghĩa (Bắc Kinh 1603), một kiệt tác thể hiện sự giao thoa giữa tư tưởng Đông và Tây, trong đó ông chứng minh sự tương đồng giữa Ki Tô giáo và Nho giáo.
Tác giả Song Yong Pac (Hàn Quốc) trong bài viết "Sự dung hợp và chỗ bất ổn của Thiên Chúa thực nghĩa của Matteo Ricci với Nho học" chỉ ra rằng sự giao lưu tư tưởng triết học Đông-Tây đã tạo ra hai ý nghĩa quan trọng cho khái niệm "Thiên Chúa thực nghĩa" của Matteo Ricci (1552-1610).
1) Nó là cuốn sách chuyên môn lần đầu tiên giới thiệu một cách có hệ thống tư tưởng triết học phương Tây trong thời đại Trung Quốc truyền thống
2) Phương thức thuyết minh của nó hết sức phù hợp với quan niệm cơ bản của văn hóa Nho gia, đã phát huy dược sức ảnh hưởng trong phạm vi văn hóa Nho gia Đông Á, khiến người ta phải chú ý Ở một nước mà Nho, Phật, Đạo giáo phát triển, nhưng Ricci chọn Nho giáo vì thấy nhiều ý niệm của tông giáo này thích hợp để diễn tả sứ điệp Ki Tô giáo hơn Trong “ Thiên Chúa thực nghĩa” Ricci chứng minh rằng: những văn bản nguyên thủy của Nho giáo chưa bị ảnh hưởng của Phật giáo có những ý niệm về trời, Thượng đế và cuộc sống sau khi chết rất gần gũi với ý niệm Thiên Chúa và đời sau của Ki Tô giáo
Ricci nhận thấy rằng để truyền giáo hiệu quả ở Trung Hoa, một đất nước với nền văn hóa lâu đời và những hệ tư tưởng lớn như Nho học, Nho giáo và Đạo giáo, cần phải tôn trọng và không phủ nhận các hệ tư tưởng này Ông đã chọn Nho giáo làm “kênh” để hội nhập với nền văn hóa phong phú của Trung Quốc, đặc biệt chú trọng đến giới trí thức như là đối tượng đầu tiên trong hoạt động truyền giáo của mình.
Vào thời điểm đó, giáo sĩ Nicolo Longobardi đã xuất hiện tại Trung Hoa với mục tiêu truyền giáo đến đại chúng và giới bình dân Hoạt động của ông đi ngược lại với Nho giáo, đặc biệt là việc cấm thờ kính Khổng Tử và tổ tiên, một tín ngưỡng đã ăn sâu vào văn hóa và tập tục của người Trung Hoa.
Việc không hội nhập với văn hóa Trung Hoa cũng có nghĩa là việc truyền giáo, phát hiện đạo Ki Tô ở Trung Hoa vì vậy đã gặp khó khăn.
Công giáo Việt Nam và quá trình hội nhập
2.1 Quá trình truyền giáo và phát triển của đạo Công giáo ở Việt Nam
Trong tiếng Việt, thuật ngữ "Công giáo" được dịch từ chữ "καθολικος" (Catholica), mang ý nghĩa là đạo chung, phổ quát và công cộng, mở rộng đón nhận mọi người, không giới hạn cho một dân tộc hay quốc gia nào Do đó, cộng đồng Công giáo Việt Nam thường được gọi là Công đoàn hoặc Cộng đoàn.
Có thể chia quá trình truyền giáo phát triển đạo Công giáo ở Việt Nam làm 6 thời kỳ
Thời kỳ từ sơ khai đến năm 1659
Thời kỳ từ năm 1659 đến năm 1862
Thời kỳ từ năm 1862 đến năm 1933
Thời kỳ từ năm 1933 đến năm 1954
Thời kỳ từ năm 1954 đến năm 1975
Thời kỳ từ năm 1975 đến nay
Vào thế kỷ XVI, Công giáo được truyền vào Việt Nam bởi các giáo sĩ Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và sau đó là Pháp Giai đoạn đầu của việc truyền đạo diễn ra thuận lợi nhờ sự khoan dung của người Việt và sự hòa hợp với tôn giáo bản địa, nhưng hiệu quả không cao Sau này, Pháp đã vận động Giáo Hoàng cho phép độc quyền truyền đạo tại Việt Nam, dẫn đến sự thành lập Hội truyền giáo Pa-ri vào năm 1660, cùng với việc nhà nước Pháp tuyển chọn và đào tạo giáo sĩ để cử sang hoạt động tại Việt Nam và một số quốc gia khác.
Cuối thế kỷ XVIII, Giáo hội Công giáo Việt Nam đã có ba địa phận (Đàng trong, Đàng ngoài và Tây đàng ngoài) với khoảng 3 vạn giáo dân và
Dưới triều Nguyễn, sự truyền giáo ban đầu được hỗ trợ nhưng sau đó bị cấm do những hoạt động của giáo sĩ liên quan đến âm mưu xâm lược của thực dân Pháp Khi thực dân Pháp bộc lộ rõ ý đồ thôn tính Việt Nam, nhà Nguyễn đã áp dụng lệnh cấm đạo nghiêm ngặt, dẫn đến sự chia rẽ trong nhân dân.
Trong hơn 100 năm dưới chế độ thực dân, Công giáo đã bị lợi dụng để phục vụ cho mục đích xâm lược và duy trì sự thống trị, gây chia rẽ giữa các tín đồ Công giáo và các tôn giáo khác Dưới sự thống trị của đế quốc, Giáo hội Công giáo nhận được nhiều đặc quyền, nhưng vẫn bị coi là giáo hội thuộc địa Điều này thể hiện rõ ràng khi sau gần 400 năm truyền đạo tại Việt Nam, mãi đến năm 1933 mới có một giáo sĩ Việt Nam được phong làm giám mục.
Do sự thao túng của các thế lực bên ngoài, trong cuộc kháng chiến chống đế quốc, thực dân giáo hội đã đứng về phía xâm lược Năm 1951, Hội nghị các giám mục Đông Dương đã ban hành thư chung cấm người Công giáo tham gia kháng chiến Đến năm 1960, Hội nghị các giám mục miền Nam tiếp tục nhắc lại thư chung năm 1951, ngăn cản đồng bào Công giáo tham gia sự nghiệp giải phóng dân tộc Tuy nhiên, một bộ phận chức sắc đã biết dung hòa quyền lợi của dân tộc với tôn giáo, và đông đảo tín đồ với ý thức dân tộc và lòng yêu nước đã đứng về phía kháng chiến, đóng góp không chỉ vật chất, tinh thần mà còn cả xương máu cho cách mạng.
Sau năm 1975, sau thắng lợi của sự nghiệp giải phóng dân tộc và thống nhất đất nước, Giáo hội Công giáo Việt Nam đã trải qua nhiều biến đổi quan trọng, đặc biệt là dưới ảnh hưởng của Công đồng Vaticăng II Năm 1976, Giáo hoàng đã phong chức Hồng y đầu tiên cho một Giám mục Việt Nam, đánh dấu một bước tiến lớn trong lịch sử giáo hội Đến năm 1980, các Giám mục trong cả nước đã tổ chức hội nghị để thống nhất đường lối, dẫn đến việc thành lập Hội đồng Giám mục Việt Nam và ra mắt thư chung 1980 với phương châm “sống phúc âm trong lòng dân tộc để phục vụ hạnh phúc đồng bào”.
Trong những năm gần đây, Công giáo tại Việt Nam đã có sự phát triển đáng kể với khoảng 5 triệu tín đồ, nhờ vào sự gia tăng dân số và sự trở lại của một số tín đồ Các tín đồ hiện đang sống ổn định và phấn khởi trước những đổi mới và chính sách tôn giáo của Đảng, tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội nhân đạo và an ninh trật tự, thể hiện tinh thần “tốt đời, đẹp đạo” và “kính Chúa yêu nước” Tuy nhiên, vẫn còn một số chức sắc trong Công giáo chưa thể hiện rõ ý thức công dân, không đặt lợi ích của Giáo hội trong lợi ích chung của dân tộc và mong muốn hoạt động của Giáo hội không bị quản lý bởi nhà nước.
Giáo hội Công giáo Việt Nam hiện có 25 giáo phận, mỗi giáo phận do một Giám mục lãnh đạo Hội đồng Giám mục Việt Nam, được thành lập vào năm 1980, bao gồm tất cả các giám mục trong nước và tập trung vào mục tiêu “sống phúc âm trong lòng dân tộc để phục vụ hạnh phúc của đồng bào”.
2.2 Quá trình hội nhập Công giáo với văn hóa Việt Nam
2.2.1 Chiếc cầu nối giao lưu giữa văn hoá phương Tây với Việt Nam Đạo Công giáo ra đời ở Trung Á nhưng lại phát triển mạnh mẽ ở châu Âu và mang đậm văn hoá châu lục này Bởi vậy khi đến Việt Nam nó trở thành sứ giả đem văn hoá, văn minh của Âu châu tới nước ta và cũng giới thiệu văn hoá Việt Nam ra quốc tế
Thông qua đạo Công giáo, người Việt Nam không chỉ tiếp cận một tôn giáo mới với giáo lý nghiêm ngặt, khuyến khích lối sống lành mạnh như hôn nhân một vợ một chồng và cấm rượu chè, cờ bạc, mà còn có cơ hội chiêm ngưỡng những tác phẩm hội họa nổi tiếng như Bữa tiệc ly của Leonardo da Vinci.
Mẹ đồng trinh của Rafael thưởng thức những bản nhạc bất hủ như Ave Maria và Jingle Bell, trong khi những kiến trúc độc đáo của các nhà thờ kiểu "gotic" và "roman" nổi bật giữa các làng quê thanh bình và thành phố nhộn nhịp Những tháp chuông cao vút không chỉ tạo nên vẻ đẹp kiến trúc mà còn mang đến âm thanh của những bộ chuông Tây, trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm âm nhạc nổi tiếng như "Làng tôi" của Văn Cao và "Em ơi, Hà Nội-Phố" của Phú Quang.
Các giáo sĩ truyền giáo đầu tiên đến Việt Nam đều có kiến thức khoa học chuyên sâu Năm 1627, Alexandre de Rhodes đã tặng chúa Trịnh chiếc đồng hồ và cuốn Kỷ hà của Euclide, trong khi giáo sĩ Badinoti giảng dạy về thiên văn và toán học Các giáo sĩ như Da Coxta và Langerloi đã giới thiệu phương pháp chữa bệnh Tây y, dẫn đến việc mở bệnh viện tại Đàng Trong J.B Sanna và S Piere được phong ngự vương dưới triều Minh Vương Đắc Lộ cũng đề xuất thành lập nhà thương ở Cầu Dền để chăm sóc người nghèo, có thể là cơ sở từ thiện đầu tiên ở Việt Nam Ngoài ra, các giáo sĩ đã mang kỹ thuật dệt vải và công nghệ in hiện đại vào nước ta, với sản phẩm được trưng bày tại hội chợ Paris năm 1867 Họ cũng đưa giống cừu vào Phan Rang và trồng cây phi lao ở Hà Úc, góp phần phát triển nông nghiệp địa phương.
Trước đây, người Việt coi trọng nghề nông và xem thường buôn bán, thương mại, thể hiện qua thứ hạng sĩ, nông, công, thương Những người làm nghề thương mại thường bị gọi bằng từ khinh miệt là "bọn con buôn" Các giáo sĩ đã giới thiệu những phương pháp làm giàu như mua rẻ bán đắt và cho vay lấy lãi hợp lý Trong cuốn “Bổn dạy những sự kẻ giảng phải biết và giữ về phép rửa tội” xuất bản năm 1742, có hướng dẫn về việc mua bán theo mùa và cho vay lãi Đạo Công giáo không chỉ mang đến các lễ hội mới như Noel và Valentine mà còn giới thiệu cách tính lịch mới theo Dương lịch và tuần lễ 7 ngày, cùng với phương pháp ghi nhạc hiện đại.
Âm nhạc trong Đạo Công giáo thể hiện sự đa dạng qua 5 dòng 7 nốt, kết hợp với nhiều nhạc cụ phương Tây và cách biểu diễn hiện đại qua các bản hòa tấu thánh ca và đội kèn đồng Đạo Công giáo cũng tiên phong trong việc phát triển báo chí tại Việt Nam với sự ra đời của tờ Nam Kỳ địa phận vào ngày 26-1-1908 Nhiều nhà báo nổi tiếng như Trương Vĩnh Ký và Huỳnh Tịnh Của đã mang đến phong cách báo chí "Tây học", khác biệt với các tờ báo trước đây chỉ đăng thông báo và văn bản của chính quyền.
Trào lưu tư tưởng tự do của phương Tây đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến Việt Nam thông qua các tín đồ Công giáo, những người không còn bị ràng buộc bởi Nho giáo Điều này đã dẫn đến sự xuất hiện của nhiều tư tưởng cải cách táo bạo, như của linh mục Đặng Đức Tuấn, sĩ phu Đinh Văn Điền và đặc biệt là Nguyễn Trường Tộ, với nhiều kiến nghị đổi mới vẫn còn tính thời sự ngày nay Đạo Công giáo không chỉ mang văn hóa và văn minh phương Tây vào Việt Nam mà còn giúp giới thiệu văn hóa Việt Nam ra thế giới.