MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT
Nội dung và các yếu tố đảm bảo áp dụng pháp luật trong xét xử đối với người dưới 18 tuổi phạm tội của Tòa án nhân dân
2.1 Tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Nghệ An
2.1.1 Đặ c đ i ể m t ự nhiên, kinh t ế , xã h ộ i c ủ a t ỉ nh Ngh ệ An
Nghệ An, tỉnh thuộc vùng Bắc Trung Bộ, có địa hình phức tạp với 82 km bờ biển giáp biển Đông và biên giới dài 419,5 km tiếp giáp với Lào Tỉnh có diện tích tự nhiên 16.489 km², trong đó đất nông nghiệp chiếm 251.202 ha và đất lâm nghiệp 1.178.182,2 ha Vùng miền núi của tỉnh chiếm 83,4% diện tích với 13.743 km² Nghệ An giáp Hà Tĩnh ở phía Nam và Thanh Hoá ở phía Bắc, có hệ thống giao thông thuận lợi bao gồm Quốc lộ 1A, đường sắt Bắc-Nam, sân bay và cảng biển, cùng với các cửa khẩu kết nối với Lào.
Dân số Nghệ An có gần 3,1 triệu người với 7 dân tộc anh em (Kinh, Thái, Hmông, Khơ mú, Thổ, Ơ đu, Đanlai) Nghệ An có 21 đơn vị hành chính (gồm
Thành phố Vinh, tỉnh lỵ của Nghệ An, đóng vai trò là trung tâm kinh tế và văn hóa quan trọng của khu vực Bắc Trung Bộ, bao gồm 17 huyện, thành phố Vinh, thị xã Cửa Lò, thị xã Hoàng Mai và thị xã Thái Hòa.
Tỉnh Nghệ An có 21 đơn vị hành chính, bao gồm 17 huyện, 1 thành phố và 3 thị xã, trong đó có 10 huyện miền núi với đa dạng các dân tộc sinh sống Những năm qua, nhờ thực hiện chính sách đổi mới của Đảng, Nghệ An đã đạt nhiều chuyển biến tích cực về kinh tế, văn hóa - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân và phát triển vững chắc Tuy nhiên, tỉnh vẫn phải đối mặt với những thách thức do vị trí địa lý phức tạp và tác động tiêu cực từ cơ chế thị trường.
THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT TRONG XÉT XỬ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH NGHỆ AN
Tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Nghệ An
2.1.1 Đặ c đ i ể m t ự nhiên, kinh t ế , xã h ộ i c ủ a t ỉ nh Ngh ệ An
Nghệ An, tỉnh thuộc vùng Bắc Trung Bộ, có địa hình đa dạng với 82 km bờ biển giáp biển Đông và biên giới dài 419,5 km tiếp giáp với Lào Tỉnh có diện tích tự nhiên 16.489 km², trong đó đất nông nghiệp chiếm 251.202 ha và đất lâm nghiệp 1.178.182,2 ha Vùng miền núi chiếm 83,4% diện tích tự nhiên của tỉnh với 13.743 km² Nghệ An giáp Hà Tĩnh ở phía Nam và Thanh Hoá ở phía Bắc, có hệ thống giao thông thuận lợi bao gồm Quốc lộ 1A, đường sắt Bắc-Nam, sân bay, bến cảng và cửa khẩu kết nối với Lào và biển cả.
Dân số Nghệ An có gần 3,1 triệu người với 7 dân tộc anh em (Kinh, Thái, Hmông, Khơ mú, Thổ, Ơ đu, Đanlai) Nghệ An có 21 đơn vị hành chính (gồm
Thành phố Vinh, tỉnh lỵ của Nghệ An, đóng vai trò là trung tâm kinh tế và văn hóa quan trọng của khu vực Bắc Trung Bộ, bao gồm 17 huyện, thị xã Cửa Lò, thị xã Hoàng Mai và thị xã Thái Hòa.
Tỉnh Nghệ An có 21 đơn vị hành chính, bao gồm 17 huyện, 1 thành phố và 3 thị xã, trong đó có 10 huyện miền núi với sự đa dạng về dân tộc Những năm qua, Nghệ An đã có nhiều tiến bộ trong kinh tế và văn hóa - xã hội nhờ thực hiện chính sách đổi mới, nâng cao đời sống người dân và phát triển bền vững Tuy nhiên, do vị trí địa lý phức tạp và tác động tiêu cực của cơ chế thị trường, một số loại tội phạm và tranh chấp vẫn phát sinh, ảnh hưởng đến quản lý trật tự an toàn xã hội và sự phát triển kinh tế của tỉnh.
Trong những năm qua kinh tế - xã hội ở Nghệ An có bước phát triển khá
Từ năm 2010 đến nay, GDP của Nghệ An tăng trung bình từ 10-13,5% mỗi năm, với thu ngân sách năm sau luôn cao hơn năm trước (năm 2015 đạt 10.038 tỷ đồng) Mặc dù trình độ dân trí được nâng cao, Nghệ An vẫn là một tỉnh nghèo, chủ yếu dựa vào nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp, trong khi sản xuất công nghiệp còn hạn chế Điều này dẫn đến thu nhập bình quân đầu người thấp, tỷ lệ thất nghiệp cao, và sự phân tầng xã hội cũng như phân hoá giàu nghèo diễn ra nhanh chóng, đặc biệt giữa các khu vực thành thị và nông thôn, miền xuôi và miền núi, cũng như giữa nông nghiệp và công nghiệp.
Các vấn đề địa lý, thành phần và dân số tại Nghệ An không chỉ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội mà còn là yếu tố thúc đẩy sự gia tăng các loại tội phạm Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm tại tỉnh Nghệ An đã diễn ra phức tạp, bao gồm cả tội phạm hình sự, kinh tế và tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện.
Trước tình hình tội phạm gia tăng, các cơ quan bảo vệ pháp luật ở Nghệ An đã triển khai nhiều văn bản và kế hoạch nhằm huy động lực lượng tham gia phòng chống tội phạm Mặc dù phần lớn các ngành và người dân đều tích cực tham gia tố giác tội phạm, nhưng vẫn còn một bộ phận nhỏ cho rằng việc này chỉ là trách nhiệm của cơ quan chức năng, dẫn đến ý thức tự phòng ngừa của cộng đồng còn hạn chế Điều này đã tạo ra những sơ hở, tạo điều kiện cho tội phạm hoạt động dễ dàng hơn.
2.1.2 C ơ c ấ u cán b ộ và t ổ ch ứ c b ộ máy c ủ a Tòa án nhân dân trên đị a bàn t ỉ nh Ngh ệ An
TAND là hệ thống cơ quan nhà nước được tổ chức bởi Quốc hội, có chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn theo Hiến pháp và pháp luật Sự hình thành và phát triển của TAND gắn liền với sự phát triển của Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam Theo Điều 102 Hiến pháp và Điều 2 Luật Tổ chức TAND năm 2014, TAND Tối cao, các TAND địa phương, Tòa án quân sự và các Tòa án khác do luật định là các cơ quan xét xử của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam.
Luật tổ chức TAND năm 2014 đã thể chế hóa các văn kiện của Đảng về cải cách tư pháp, quy định tổ chức TAND gồm 04 cấp: TAND tối cao, TAND cấp cao, TAND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, và TAND huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh cùng các Toà án quân sự Cấu trúc bộ máy của các Toà án được thiết kế theo hướng chuyên môn hóa nhưng vẫn linh hoạt, nhằm tránh sự cồng kềnh và lãng phí.
Theo Luật tổ chức TAND năm 2014, Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An được tổ chức thành hai cấp: cấp tỉnh và cấp huyện Tòa án cấp tỉnh bao gồm 5 tòa chuyên trách: Tòa hình sự, Tòa dân sự, Tòa kinh tế, Tòa lao động và Tòa hành chính, cùng với các phòng chức năng như Kiểm tra - Thi hành án phạt tù, phòng tổ chức cán bộ và bộ phận văn phòng Tòa án cấp huyện hiện có 21 đơn vị, nhưng chưa có đơn vị nào thành lập Tòa chuyên trách.
Năm 2017, TAND tỉnh Nghệ An đã thực hiện nhiều quyết định quan trọng trong việc bổ nhiệm và điều động cán bộ, bao gồm việc nâng ngạch cho 10 Thẩm phán trung cấp, tái bổ nhiệm 19 Thẩm phán, và bổ nhiệm mới 02 Phó chánh án cùng 02 Chánh án cấp huyện Ngoài ra, 03 Phó chánh án cấp huyện cũng được bổ nhiệm, trong khi 02 Chánh án cấp huyện được điều động Chánh án TAND tỉnh đã bổ nhiệm mới 19 Chánh văn phòng và 21 Phó chánh văn phòng cấp huyện, đồng thời điều động 02 Thẩm phán, chuyển đổi vị trí 08 Thư ký và biệt phái 01 cán bộ Hiện tại, hồ sơ bổ nhiệm 01 Thẩm phán cao cấp, 14 Thẩm phán trung cấp và 05 Thẩm phán sơ cấp đang được trình.
Cử 10 đồng chí tham gia bồi dưỡng nghiệp vụ xét xử, 02 đồng chí tham gia đào tạo thạc sĩ, 02 đồng chí tham gia lớp lý luận cao cấp chính trị; cử nhiều lượt Thẩm phán tham dự các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ của TAND tối cao
Tỉnh Nghệ An có những đặc điểm tự nhiên, văn hóa, xã hội và công tác cán bộ Tòa án ảnh hưởng lớn đến hoạt động áp dụng pháp luật trong xét xử hình sự, đặc biệt là đối với người dưới 18 tuổi Những ảnh hưởng này đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện pháp luật của Tòa án Do đó, cần tiến hành nghiên cứu cụ thể để có định hướng và kế hoạch hoàn thiện hệ thống Tòa án địa phương, nhằm nâng cao hiệu quả trong xét xử người dưới 18 tuổi tại Nghệ An.
Cơ cấu tổ chức của TAND tỉnh Nghệ An đã hoàn thành nhiệm vụ giải quyết án hình sự, đặc biệt là các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi Mặc dù gặp nhiều khó khăn về đội ngũ cán bộ, kinh phí đào tạo và cơ sở vật chất, ngành tòa án Nghệ An đã nỗ lực khắc phục để xây dựng đội ngũ thẩm phán có năng lực TAND tỉnh chú trọng đào tạo cán bộ, công chức về chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp và trình độ chính trị, với mỗi TAND cấp huyện cử từ 1 đến 2 cán bộ tham gia các lớp đào tạo nghiệp vụ Đồng thời, việc luân chuyển cán bộ giữa TAND tỉnh và cấp huyện cũng được tăng cường để nâng cao chất lượng công tác xét xử.
Từ năm 2011, toàn tỉnh Nghệ An có 419 Hội thẩm nhân dân, bao gồm 32 vị tại TAND cấp tỉnh và 387 vị tại cấp huyện Năm 2012, Thị xã Hoàng Mai được thành lập, Hội đồng nhân dân thị xã đã bầu thêm 18 Hội thẩm cho TAND Thị xã Hoàng Mai Trong nhiệm kỳ, có 6 vị Hội thẩm bị miễn nhiệm do chuyển công tác hoặc qua đời Hiện tại, tổng số Hội thẩm toàn tỉnh đã tăng lên 431 người.
Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân của Tòa án các cấp có năng lực áp dụng pháp luật trong xét xử hình sự, nhờ vào sự phát triển của công nghệ thông tin giúp nâng cao trình độ chuyên môn Tuy nhiên, việc đào tạo vẫn còn thiếu sót, đặc biệt trong kiến thức tâm lý và giáo dục cho việc xử lý các trường hợp liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội Hệ thống tổ chức tại một số đơn vị cấp huyện chưa được kiện toàn và đổi mới kịp thời, dẫn đến việc sắp xếp cán bộ chưa hợp lý, chưa phát huy hết năng lực của từng Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân Mặc dù công tác đào tạo và bồi dưỡng cán bộ đã được quan tâm, nhưng chưa đạt hiệu quả cao Để khắc phục những tồn tại này, cần thực hiện các giải pháp đồng bộ nhằm cải thiện tổ chức bộ máy cán bộ của ngành Tòa án tại tỉnh Nghệ An trong thời gian tới.
Thực tiễn áp dụng pháp luật trong xét xử người dưới 18 tuổi phạm tội của Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An
2.2.1 Th ự c tr ạ ng l ự a ch ọ n quy ph ạ m pháp lu ậ t trong xét x ử đố i v ớ i ng ườ i d ướ i 18 tu ổ i ph ạ m t ộ i c ủ a Tòa án nhân dân ở t ỉ nh Ngh ệ An
Chính sách hình sự của Nhà nước đối với người dưới 18 tuổi phạm tội tập trung vào giáo dục và hỗ trợ họ nhận ra sai lầm, phát triển lành mạnh để trở thành công dân có ích Thủ tục tố tụng dành cho nhóm tuổi này được quy định trong Chương XXXII của Bộ luật TTHS năm 2015, nhằm đảm bảo tính phù hợp với lứa tuổi Đây là thủ tục đặc biệt, yêu cầu bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dưới 18 tuổi, thực hiện cẩn trọng để tránh tổn thương và khuyến khích sự hợp tác trong quá trình tố tụng Gần đây, việc bảo vệ quyền lợi của người tham gia tố tụng dưới 18 tuổi đã được các cơ quan tiến hành tố tụng nghiêm túc thực hiện.
TAND tỉnh Nghệ An đã tổ chức nhiều đợt tập huấn cho Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân nhằm nâng cao chuyên môn nghiệp vụ, đồng thời mở hòm thư tiếp nhận tin báo về tội phạm, đặc biệt là tội phạm đối với người dưới 18 tuổi Tòa án cũng phối hợp chặt chẽ với các cơ quan bảo vệ pháp luật để xử lý kịp thời các tố giác, hạn chế tình trạng bỏ lọt tội phạm Qua đó, TAND tỉnh đã nắm bắt được tình hình vi phạm pháp luật, từ đó tìm ra những biện pháp tối ưu nhằm đẩy lùi tội phạm ra khỏi đời sống xã hội.
TAND hai cấp trong tỉnh luôn chú trọng đến việc xử lý người dưới 18 tuổi, coi họ là đối tượng đặc biệt Khi áp dụng pháp luật, cần tuân thủ không chỉ các nguyên tắc chung mà còn đảm bảo các quy định riêng biệt Việc áp dụng pháp luật trong xét xử đối với người dưới 18 tuổi cần được thực hiện một cách cẩn trọng và đầy đủ.
Đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, Nhà nước ta cần đảm bảo đường lối nhân đạo và khoan hồng trong chính sách hình sự Những năm qua, TAND tỉnh Nghệ An đã đạt được nhiều kết quả tích cực trong việc áp dụng pháp luật đối với đối tượng này, thể hiện rõ nét qua các hoạt động xét xử và xử lý.
Trong 5 năm qua, nhìn chung, việc áp dụng pháp luật trong xét xử đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đã tuân thủ theo đúng quy định về trình tự, thủ tục cũng như các nguyên tắc khi xét xử, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi phạm tội Để đạt được kết quả trên, trước hết trong giai đoạn chuẩn bị xét xử, các Thẩm phán đã nghiên cứu kỹ hồ sơ, đánh giá một cách khách quan, đầy đủ cả về tính hợp pháp của thủ tục tố tụng và các chứng cứ chứng minh tội phạm Qua nghiên cứu hồ sơ, Thẩm phán đã phát hiện những thiếu sót cả về tố tụng và nhiều chứng cứ quan trọng để quyết định trả hồ sơ điều tra bổ sung cho Viện kiểm sát nhân dân theo hướng dẫn tại Điều 4 Thông tư liên tịch số 01/2010/TTLT-VKSNDTC-BCA-TANDTC ngày 27/08/2010 của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, TAND Tối cao hướng dẫn thi hành các quy định của Bộ luật TTHS về trả hồ sơ để điều tra bổ sung Thực tế, trong thời gian qua, số lượng các vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung trên địa bàn tỉnh Nghệ An không nhiều Trong quá trình nghiên cứu hồ sơ vụ án nhiều Thẩm phán đã phát hiện trao đổi kịp thời với Viện kiểm sát khắc phục các thiếu sót về thủ tục tố tụng và chứng cứ mà không cần thiết phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung, nhất là các thiếu sót liên quan tới thủ tục yêu cầu hoặc từ chối người bào chữa cho người dưới 18 tuổi; chứng cứ xác định chính xác ngày, tháng, năm sinh của bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội [32] Thông qua việc nghiên cứu kĩ độ tuổi, trình độ phát triển về thể chất, tinh thần, khả năng nhận thức về hành vi phạm tội; có người xúi giục không; nguyên nhân, điều kiện phạm tội; hoàn cảnh, động cơ, mục đích của người phạm tội; tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, các tình tiết quan trọng khác có ảnh hưởng đến quyết định hình phạt như nhân thân, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ; có hay không có người bảo lãnh…, Thẩm phán được phân công giải quyết vụ án đã có đề xuất đúng đắn và phù hợp trong việc áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp tạm giam đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo đúng quy định tại Điều 303 Bộ luật TTHS Hoặc nếu xét thấy không cần thiết thì giao bị cáo cho người đại diện hợp pháp hoặc người đỡ đầu giám sát Cũng trong giai đoạn này, các Thẩm phán được phân công đã luôn chú trọng tới việc thu thập các tài liệu, chứng cứ mới, phát hiện những tình tiết mới làm thay đổi nội dung của vụ án để có hướng giải quyết đúng đắn, khách quan
Sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án, Tòa án tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của pháp luật TTHS, quyết định đưa vụ án ra xét xử theo khoản 1 Điều 423 Bộ luật TTHS 2015 Tòa án đảm bảo có ít nhất một Hội thẩm là giáo viên hoặc cán bộ Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh Nhờ chuẩn bị kỹ lưỡng, phiên tòa thường ít bị hoãn do không đủ thành phần HĐXX hoặc không đúng quy định về người tham gia tố tụng.
Trong phiên tòa, HĐXX đã tuân thủ đúng quy định về thủ tục và xác định chính xác độ tuổi của bị cáo, cả khi thực hiện hành vi phạm tội và tại phiên tòa, nhằm áp dụng pháp luật một cách chính xác Các bị cáo dưới 18 tuổi được đảm bảo quyền bào chữa theo Điều 76 Bộ luật TTHS 2015, cùng với sự có mặt của đại diện gia đình, nhà trường, và tổ chức, giúp hoạt động tranh tụng tại phiên tòa diễn ra hiệu quả, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người chưa thành niên Hầu hết các phiên tòa được tổ chức công khai, thể hiện tính khách quan và công tâm trong quá trình tố tụng.
Mặt khác, để có thể lựa chọn QPPL phù hợp áp dụng đối với người dưới
Khi xét xử bị cáo 18 tuổi phạm tội, HĐXX tuân thủ Điều 222 Bộ luật TTHS, chú trọng vào độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự và xác định tội danh theo BLHS Cần xem xét liệu bị cáo có đủ điều kiện miễn trách nhiệm hình sự theo khoản 2 Điều 69 BLHS và có cần áp dụng hình phạt hay không Việc áp dụng biện pháp giám sát đối với người dưới 18 tuổi cần thực hiện đúng pháp luật, theo quy định tại Điều 70 BLHS BLTTHS 2015 đã làm rõ trách nhiệm của cơ quan tố tụng trong việc giám sát người dưới 18 tuổi, đặc biệt khi có dấu hiệu bỏ trốn hoặc có hành vi vi phạm pháp luật, yêu cầu phải kịp thời thông báo và phối hợp với cơ quan có thẩm quyền để ngăn chặn và xử lý.
Trong quá trình giải quyết các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, TAND tỉnh Nghệ An đã chú trọng nghiên cứu hồ sơ vụ án và áp dụng các quy định pháp luật một cách chính xác Việc vận dụng kinh nghiệm chuyên môn nghiệp vụ giúp TAND xác định và lựa chọn đúng các quy định pháp luật phù hợp trong quá trình xét xử.
TAND các cấp đã xác định đúng tội danh và áp dụng biện pháp ngăn chặn phù hợp trong các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội Việc giảm thiểu án oan sai đối với đối tượng này là một tín hiệu tích cực trong công tác áp dụng pháp luật của cán bộ Tòa án, đặc biệt là đối với các Thẩm phán xét xử trực tiếp.
Theo báo cáo của ngành Kiểm sát và Tòa án, 60% vụ phạm tội của người dưới 18 tuổi xuất phát từ sự quản lý và giáo dục gia đình, trong khi phần còn lại liên quan đến sự thiếu quan tâm của nhà trường và chính quyền địa phương, cũng như ảnh hưởng của môi trường bên ngoài như văn hóa không lành mạnh và nội dung bạo lực trên mạng Nhằm nâng cao ý thức pháp luật cho thanh thiếu niên, TAND tỉnh Nghệ An đã tổ chức nhiều phiên tòa xét xử công khai, đồng thời cũng có những vụ án được xét xử kín để bảo vệ quyền lợi và tâm lý của người dưới 18 tuổi Điều này không chỉ giúp các em bình tĩnh khai báo mà còn hỗ trợ HĐXX trong việc ra quyết định áp dụng pháp luật chính xác và phù hợp.
2.2.2 Th ự c tr ạ ng tranh t ụ ng t ạ i phiên tòa trong xét x ử đố i v ớ i ng ườ i d ướ i 18 tu ổ i ph ạ m t ộ i qua th ự c ti ễ n ở t ỉ nh Ngh ệ An
Tranh tụng tại phiên tòa là một yếu tố quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự, đảm bảo tính dân chủ và công bằng giữa các bên tham gia Kết quả tranh tụng là căn cứ để Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên, và người bào chữa xác định sự thật vụ án Trong những năm qua, TAND tỉnh Nghệ An đã đạt nhiều thành tựu trong việc thực hiện tranh tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, góp phần vào nhiệm vụ cải cách tư pháp theo Nghị quyết số 80/NQ/TW và Nghị quyết số 49/NQ/TW TAND đóng vai trò quan trọng trong giải quyết vụ án, với một nửa kết quả nằm ở giai đoạn xét xử Tòa án đã đổi mới thủ tục xét hỏi và tranh luận, tạo điều kiện cho các bên thực hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ, đặc biệt là đối với bị cáo dưới 18 tuổi Phán quyết của Tòa án chủ yếu dựa vào kết quả tranh tụng và các chứng cứ trong hồ sơ.
Trong những năm qua, hoạt động tranh tụng của Kiểm sát viên tại tòa án đã có những chuyển biến tích cực, với đa số ý kiến của họ được HĐXX chấp nhận và nhận được sự đồng tình từ những người tham gia phiên tòa Chất lượng thực hành quyền công tố, đặc biệt trong các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, ngày càng được nâng cao Kiểm sát viên đã chủ động tham gia xét hỏi, thẩm tra tài liệu và chứng cứ, cũng như tham gia tranh luận với luật sư và các bên liên quan để làm sáng tỏ nội dung vụ án Tuy nhiên, vẫn còn một số Kiểm sát viên thiếu tự tin và bình tĩnh trong việc trình bày luận tội, dẫn đến việc xử lý tình huống tại phiên tòa chưa hiệu quả Họ cũng có tâm lý ngại tranh luận, né tránh các vấn đề, và thể hiện thái độ không phù hợp, làm giảm đi tính nghiêm trang của phiên tòa Ngoài ra, tình trạng không tập trung theo dõi quá trình xét hỏi và ghi chép ý kiến khác nhau cũng khiến cho việc đối đáp không đầy đủ, ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng.
Chất lượng bào chữa cho người dưới 18 tuổi phạm tội tại phiên tòa hiện nay chưa cao, với nhiều luật sư chỉ dựa vào hồ sơ vụ án để tìm kiếm tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị cáo Nhiều luật sư không nhất quán trong quan điểm bào chữa, viện dẫn những điều luật đã lỗi thời hoặc không còn hiệu lực Một số trường hợp, luật sư tạo ra không khí căng thẳng tại phiên tòa và tập trung phê phán các cơ quan tố tụng về việc thu thập tài liệu, chứng cứ Hơn nữa, một số luật sư chưa thực hiện đúng nghĩa vụ của mình theo Bộ luật TTHS, chỉ tập trung vào việc chứng minh sự vô tội hoặc giảm nhẹ tội cho bị cáo mà không đưa ra các chứng cứ và lập luận khách quan.
Trong các vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi, bị cáo thường không trực tiếp tranh luận với Kiểm sát viên mà chủ yếu thông qua người bào chữa Điều này xuất phát từ việc đa số bị cáo trẻ tuổi thiếu kiến thức pháp lý, khả năng lý luận và hiểu biết còn hạn chế.
Những hạn chế về áp dụng pháp luật trong xét xử đối với người dưới
Trong những năm qua công tác áp dụng pháp luật trong xét xử người dưới
Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An đã đạt được nhiều thành tựu trong việc xử lý các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, tuy nhiên vẫn còn tồn tại một số hạn chế do nhiều nguyên nhân khác nhau Việc đánh giá chính xác các nguyên nhân và phân tích kỹ lưỡng những hạn chế này là cần thiết để đề xuất các giải pháp khoa học, nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả áp dụng pháp luật trong xét xử đối với thanh thiếu niên phạm tội.
2.3.1 Nh ữ ng h ạ n ch ế v ề áp d ụ ng pháp lu ậ t trong xét x ử đố i v ớ i ng ườ i d ướ i 18 tu ổ i ph ạ m t ộ i
Một số Thẩm phán khi thụ lý xét xử vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi chưa thực hiện đầy đủ các thủ tục tố tụng cần thiết, dẫn đến việc giao quyết định đưa vụ án ra xét xử chậm, ảnh hưởng đến quyền bào chữa của bị cáo Tòa án đôi khi chấp nhận thay đổi người đại diện của gia đình bị cáo mà không có ủy quyền hợp lệ Việc đảm bảo quyền bào chữa cho bị can, bị cáo dưới 18 tuổi trong một số trường hợp chưa tuân thủ đúng trình tự, thủ tục theo quy định của Bộ luật TTHS Cụ thể, khi bị can, bị cáo được phổ biến quyền và nghĩa vụ, họ và người đại diện hợp pháp có thể từ chối mời người bào chữa, nhưng cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát lại lập biên bản coi đó là sự từ chối và không gửi yêu cầu đến Đoàn luật sư để phân công người bào chữa cho họ.
Tổ quốc Việt Nam cho phép tổ chức thành viên của Mặt trận cử người bào chữa cho các thành viên của mình theo Khoản 1 Điều 62 BLHS 2015 Trong trường hợp bị can hoặc bị cáo dưới 18 tuổi không có người bào chữa, người tiến hành tố tụng sẽ gợi ý để đại diện hợp pháp của họ nhận bào chữa, và thủ tục này vẫn được Tòa án chấp nhận để đưa vụ án ra xét xử.
Hệ thống văn bản quy định về chính sách đối với người dưới 18 tuổi phạm tội hiện chưa thống nhất, dẫn đến nhiều bất cập trong thực hiện và thiếu sự giải thích rõ ràng Điều này gây ra sự lúng túng và cách hiểu khác nhau, ví dụ như việc Hội thẩm nhân dân là giáo viên đã nghỉ hưu có thể tham gia HĐXX đối với bị cáo dưới 18 tuổi theo quy định tại điều 420 Bộ luật.
Việc áp dụng các quy định pháp lý đối với người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng hình sự gặp nhiều thách thức, đặc biệt khi tuổi của bị can hoặc bị cáo có thể thay đổi theo thời gian Câu hỏi đặt ra là, nếu một người dưới 18 tuổi bị bắt, khởi tố và truy tố, nhưng đến giai đoạn xét xử và thi hành án lại trở thành người thành niên, thì các chế định áp dụng sẽ như thế nào? Điều này đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng về quyền lợi và nghĩa vụ của người bị xử lý trong từng giai đoạn của quá trình tố tụng.
Mặc dù Bộ luật Hình sự 2015 và Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 đã quy định rõ ràng về chính sách hình sự và thủ tục tố tụng dành cho người dưới 18 tuổi phạm tội, nhưng thực tế, nhận thức của những người tiến hành tố tụng vẫn chưa đủ để áp dụng hiệu quả các quy định này trong việc giải quyết các vụ án hình sự liên quan đến đối tượng này.
Tổ chức bộ máy của các cơ quan tiến hành tố tụng hiện chưa có đội ngũ chuyên trách giải quyết các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, dẫn đến hiệu quả trong công tác phòng chống tội phạm vị thành niên chưa đạt yêu cầu cao.
Vào thứ năm, hiệu lực của các chính sách bảo vệ người dưới 18 tuổi trong quá trình giải quyết vụ án bị hạn chế do thiếu hệ thống nhà tạm giữ và tạm giam riêng cho đối tượng này Mặc dù Luật Tổ chức TAND năm 2014 quy định thành lập tòa Gia đình và người dưới 18 tuổi, nhưng việc thực hiện vẫn gặp nhiều khó khăn và vướng mắc.
2.3.2 Nguyên nhân c ủ a h ạ n ch ế v ề áp d ụ ng pháp lu ậ t trong xét x ử đố i v ớ i ng ườ i d ướ i 18 tu ổ i ph ạ m t ộ i
Hạn chế trong việc áp dụng pháp luật khi xét xử người dưới 18 tuổi phạm tội tại TAND tỉnh Nghệ An xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau Quá trình phân tích và đánh giá các tình tiết vụ án đòi hỏi chủ thể áp dụng pháp luật phải hiểu rõ và chính xác nội dung quy phạm pháp luật để đưa ra quyết định đúng đắn Việc áp dụng pháp luật trong các vụ án liên quan đến người chưa thành niên là một quá trình phức tạp, chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố Mặc dù các hạn chế này không nhiều và sai sót không lớn, nhưng chúng phản ánh rõ ràng tính phức tạp và khó khăn trong việc giải quyết các vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi Những hạn chế này chủ yếu do các nguyên nhân cơ bản gây ra.
Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân, mặc dù có kiến thức và kinh nghiệm, vẫn chịu ảnh hưởng từ các điều kiện khách quan Hệ thống pháp luật và quy định về xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội còn thiếu hoàn thiện và đồng bộ, như nêu trong Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 01/01/2002 của Bộ chính trị Điều này dẫn đến những vướng mắc trong quá trình xét xử, yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng và TAND cần cải thiện vai trò của Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân để áp dụng pháp luật một cách chính xác và khách quan.
- Trong giai đoạn điều tra vụ án, truy tố:
Để điều tra hiệu quả các vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi, điều tra viên cần có kiến thức không chỉ về chuyên môn nghiệp vụ mà còn về tâm sinh lý và khoa học giáo dục đối với đối tượng này Mặc dù Điều 415 Bộ luật Tố tụng năm 2015 yêu cầu điều tra viên phải có hiểu biết cần thiết về người dưới 18 tuổi, nhưng định nghĩa "cần thiết" vẫn còn mơ hồ Thực tế cho thấy, cán bộ điều tra thường không phân biệt giữa bị can dưới 18 tuổi và người đã đủ tuổi, dẫn đến việc họ chỉ tập trung vào hành vi phạm tội mà không xem xét nguyên nhân, hoàn cảnh và điều kiện giáo dục của bị can Điều này có thể khiến bị can cảm thấy bị áp lực và bị đối xử không công bằng Do đó, cần có quy định cụ thể về tiêu chuẩn của điều tra viên, bao gồm cả chuyên môn và kiến thức tâm lý, để đảm bảo rằng quá trình điều tra diễn ra một cách nhân văn và hiệu quả Hơn nữa, việc bổ sung chủ thể theo Điều 415 cần được mở rộng từ "người tiến hành tố tụng" thành "người có thẩm quyền tiến hành tố tụng" để bao quát hơn các cơ quan tham gia điều tra.
Việc quy định bắt quả tang người dưới 18 tuổi phạm tội theo Điều 419, khoản 2 và 3 gặp nhiều khó khăn trong thực tiễn Điều này xuất phát từ việc những người có thẩm quyền thường gặp khó khăn trong việc xác định độ tuổi cũng như loại tội phạm ngay tại thời điểm bắt giữ.
• Tại khoản 5 Điều 421 quy định “Thời gian hỏi cung bị can là người dưới
Theo quy định, người dưới 18 tuổi chỉ được hỏi cung tối đa 02 lần trong một ngày, mỗi lần không quá 02 giờ Tuy nhiên, cần bổ sung quy định về việc giữa hai lần hỏi cung phải cách nhau ít nhất hai giờ để tránh tình trạng điều tra viên hỏi cung liên tục, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và tinh thần của bị can Một vấn đề lớn hiện nay là nhiều cơ quan điều tra vẫn chưa cải thiện cơ sở vật chất phục vụ cho việc hỏi cung, đặc biệt là việc người dưới 18 tuổi vẫn bị hỏi cung chung với người đã đủ 18 tuổi Việc bố trí phòng hỏi cung phù hợp là rất quan trọng, vì người dưới 18 tuổi thường dễ có tâm lý sợ hãi và hoang mang, điều này có thể ảnh hưởng tiêu cực đến việc khai báo của họ.
- Trong giai đoạn xét xử:
Thành phần Hội đồng xét xử (HĐXX) theo Điều 423 yêu cầu phải có ít nhất một hội thẩm là giáo viên hoặc cán bộ Đoàn thanh niên, tuy nhiên, không rõ ràng về việc hội thẩm có cần phải giữ chức vụ này tại thời điểm xét xử hay không Hướng dẫn từ Thông tư 01/2011 cho phép hội thẩm đã từng là giáo viên hoặc cán bộ Đoàn, nhưng sự chuyển đổi công việc có thể ảnh hưởng đến chất lượng xét xử Thực tế cho thấy, hội thẩm thường nghiên cứu hồ sơ muộn và ít tham gia vào quá trình xét hỏi, dẫn đến việc họ phụ thuộc nhiều vào phán quyết của thẩm phán Hầu hết hội thẩm không có chuyên môn pháp luật vững vàng, gây khó khăn trong việc đưa ra ý kiến độc lập và bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi Thẩm phán đóng vai trò quan trọng trong phiên xét xử, nhưng thực tế cho thấy cách thức làm việc của họ trong các vụ án liên quan đến bị cáo dưới 18 tuổi không khác biệt so với người đủ 18 tuổi, thường sử dụng thuật ngữ chuyên môn khó hiểu, gây ra sự lo lắng cho bị cáo và ảnh hưởng đến việc xác minh sự thật.
Theo quy định hiện hành, Toà án có thể quyết định xét xử kín trong những trường hợp đặc biệt nhằm bảo vệ bị cáo hoặc bị hại là người dưới 18 tuổi Tuy nhiên, việc áp dụng quy định này còn thiếu sự thống nhất, dẫn đến hầu hết các phiên xét xử vẫn diễn ra công khai, thậm chí nhiều vụ án còn được xử lưu động Người dân và phóng viên báo chí có quyền tự do tham dự và đưa tin, bao gồm cả việc công khai danh tính của bị cáo trong các vụ án xâm hại tình dục liên quan đến trẻ em Điều này gây ra tác động tiêu cực đến sự phát triển tâm lý của trẻ, khiến họ phải đối mặt với cảm giác xấu hổ và kỳ thị trong xã hội.