NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ DÂN CHỦ CƠ SỞ CẤP XÃ
Khái niệm dân chủ cơ sở và thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã 6 1.2 Nội dung, hình thức thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã
1.1.1 Khái niệm dân chủ cơ sở
Dân chủ là một tổ hợp các giá trị nhân bản, duy lý và cao đẹp, bao gồm tự do, bình đẳng, và sự thống nhất trong tính đa dạng Nó được hiểu như một lý tưởng mà con người khao khát hướng đến và thực hành trong cuộc sống Dân chủ, với vai trò là một chế độ, được thực hiện chủ yếu qua hai hình thức: dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp.
Dân chủ đại diện, hay còn gọi là dân chủ gián tiếp, là hình thức dân chủ mà nhân dân bày tỏ chính kiến thông qua đại diện của mình để quyết định các vấn đề cộng đồng Qua bầu cử, người dân chọn những đại diện ưu tú, giúp họ quyết định các vấn đề quan trọng và giải quyết kịp thời các vấn đề xã hội Sự hình thành của Nhà nước và sự gia tăng dân số đã khiến dân chủ đại diện trở thành phương thức chủ yếu trong quản lý xã hội Ở nhiều quốc gia phát triển, quá trình mở rộng dân chủ tập trung vào việc hoàn thiện các hình thức và thiết chế đại diện, giúp công dân dễ dàng hơn trong việc tham gia quyết định các vấn đề quan trọng Tuy nhiên, dân chủ đại diện vẫn tồn tại những nhược điểm như đặc quyền, lạm quyền và tham nhũng, mà quyền lực được ủy quyền từ nhân dân.
Dân chủ trực tiếp là hình thức thể hiện quyền lực của nhân dân, cho phép họ tự do bày tỏ ý chí và thực hiện các hoạt động trong chu trình quyền lực Đây là cách mà nhân dân, với tư cách là chủ thể quyền lực duy nhất, có thể đề xuất ý kiến, nguyện vọng trong quản lý nhà nước và giám sát bộ máy nhà nước Kết quả của việc bày tỏ ý chí có thể mang tính quyết định như trưng cầu ý dân, bầu cử, hay chỉ mang tính tham khảo như kiểm tra, giám sát Trong nền dân chủ hiện đại, nhiều quốc gia chú trọng đến việc áp dụng dân chủ trực tiếp để giải quyết các vấn đề quan trọng của quốc gia và cộng đồng địa phương, nhấn mạnh những ưu điểm mà phương thức này mang lại so với dân chủ đại diện.
Dân chủ đại diện là hình thức mà người dân ủy quyền cho đại diện quyết định các công việc nhà nước, thường liên quan đến các cơ quan nghị viện và hội đồng địa phương Ngược lại, dân chủ trực tiếp cho phép công dân tự mình quyết định các vấn đề nhà nước mà không cần qua trung gian Cả hai hình thức này đều dựa vào việc xác định ai là người có quyền quyết định trong các vấn đề nhà nước.
Khái niệm dân chủ cơ sở
Xã, phường, thị trấn là nơi thực hiện chính sách của Đảng và Nhà nước, đồng thời là điểm kiểm nghiệm chính xác nhất các đường lối trong chính trị, kinh tế và văn hóa Nhân dân có quyền biết, bàn bạc và tham gia giám sát các hoạt động tại cơ sở, giúp Đảng và Nhà nước triển khai chính sách một cách hiệu quả và khả thi Qua đó, người dân thể hiện quyền làm chủ của mình, góp ý và bày tỏ nguyện vọng đối với chính quyền các cấp, từ đó nâng cao chất lượng hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa và khắc phục tình trạng quan liêu, hách dịch trong bộ máy chính quyền, đồng thời củng cố mối quan hệ giữa chính quyền và người dân.
Dân chủ là quyền tự nhiên của con người, cần được thực hiện tại cơ sở Mục tiêu là tăng cường và hoàn thiện dân chủ ở chính quyền cơ sở một cách thường xuyên và lâu dài Điều này phải liên kết chặt chẽ với việc áp dụng pháp luật vào đời sống thực tế, gắn liền với kinh tế, xã hội, nhận thức của người dân và phong tục tập quán của cộng đồng.
1.1.2 Khái niệm thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã
Khái niệm về thực hiện pháp luật
Thực hiện pháp luật là quá trình nhằm biến các quy định pháp luật thành hành vi hợp pháp trong đời sống Dựa trên tính chất của hoạt động này, khoa học pháp lý đã phân loại các hình thức thực hiện pháp luật.
Tuân thủ pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó các chủ thể pháp luật kiềm chế không thực hiện những hoạt động bị cấm Hình thức này yêu cầu chủ thể thực hiện nghĩa vụ một cách thụ động, tức là tuân theo các quy phạm pháp luật mà không có hành động cụ thể nào.
Thi hành pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó các chủ thể pháp luật thực hiện nghĩa vụ của mình thông qua hành động tích cực, như việc nộp thuế đầy đủ và đúng hạn cho nhà nước Khác với tuân thủ pháp luật, thi hành pháp luật yêu cầu các chủ thể không chỉ tuân thủ mà còn phải thực hiện nghĩa vụ một cách chủ động.
Sử dụng pháp luật là hình thức thực hiện quyền chủ thể của các cá nhân hoặc tổ chức theo quy định của pháp luật, cho phép họ thực hiện các hành vi như ký kết hợp đồng hay khởi kiện mà không bị bắt buộc Ngược lại, áp dụng pháp luật là quá trình mà nhà nước thông qua các cơ quan có thẩm quyền tổ chức cho các chủ thể thực hiện các quy định pháp luật, hoặc tự mình ra quyết định để tạo ra, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt các quan hệ pháp luật cụ thể.
Việc thực hiện pháp luật dân chủ cơ sở cấp xã nhằm đưa các quy định pháp luật vào cuộc sống, qua đó phát huy quyền làm chủ và sức sáng tạo của nhân dân trong phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội Mục tiêu là xây dựng một xã hội giàu đẹp, công bằng, dân chủ và văn minh, đồng thời củng cố hệ thống chính trị ở cơ sở được trong sạch và vững mạnh.
Thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã cần tuân thủ các nguyên tắc quan trọng như đảm bảo trật tự kỷ cương và quyền của nhân dân được biết, tham gia ý kiến, quyết định, thực hiện và giám sát Đồng thời, cần bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, cùng với việc công khai, minh bạch trong quá trình thực hiện Điều này cũng nhấn mạnh sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước Thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở chính là thực hiện quyền làm chủ của nhân dân tại các xã, phường, thị trấn, khác biệt với các lĩnh vực pháp luật khác về chủ thể, phạm vi, nội dung và hình thức thực hiện.
1.2 Hình thức, nội dung thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã 1.2.1 Hình thức thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã
Hiến pháp năm 2013 quy định tại Điều 6 rằng quyền lực nhà nước được thực hiện bởi nhân dân thông qua hai hình thức: dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện, thông qua Quốc hội, Hội đồng nhân dân và các cơ quan khác của Nhà nước.
Dân chủ đại diện là hình thức mà nhân dân ủy thác quyền lực cho các cơ quan đại biểu do mình bầu ra, như Hội đồng nhân dân Hội đồng nhân dân sau đó có trách nhiệm thành lập các cơ quan khác của Nhà nước nhằm thực hiện ý chí và nguyện vọng của nhân dân Hoạt động của Hội đồng nhân dân là biểu hiện rõ nét nhất của dân chủ đại diện tại cơ sở.
Dân chủ trực tiếp là hình thức mà người dân thể hiện ý chí và nguyện vọng của mình một cách trực tiếp, không cần thông qua cá nhân hay tổ chức đại diện Các hình thức thực hiện dân chủ trực tiếp bao gồm nhiều phương thức khác nhau mà công dân có thể tham gia.
Vai trò của thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở ở cấp xã
Đầu tiên, việc nâng cao nhận thức cho người dân về các quyền tự do dân chủ là rất quan trọng Hiến pháp và pháp luật Việt Nam đã khẳng định quyền tham gia quản lý Nhà nước và xã hội của công dân, cho phép họ thảo luận về các vấn đề quan trọng của đất nước và địa phương, cũng như đưa ra các đề xuất và kiến nghị đến các cơ quan nhà nước.
Thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã là rất quan trọng để người dân hiểu rõ bản chất và tầm quan trọng của việc thực hành dân chủ Khi nhận thức đúng về quyền tự do dân chủ, người dân sẽ tích cực tham gia vào việc thực hiện các quyền này Việc giải thích cho nhân dân rằng thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở là hiện thực hóa nguyên tắc quyền lực thuộc về nhân dân, và rằng chính quyền cần lắng nghe ý kiến của họ, sẽ giúp người dân phát huy quyền làm chủ và tham gia quản lý nhà nước Điều này không chỉ góp phần xây dựng chính quyền cấp cơ sở vững mạnh mà còn giữ gìn trật tự, kỷ cương và an toàn xã hội Trách nhiệm này thuộc về đội ngũ cán bộ, công chức cấp cơ sở trong quá trình triển khai pháp luật về dân chủ cơ sở.
Nhận thức và hiểu biết về pháp luật giúp nhân dân chủ động và tích cực sử dụng các quy định liên quan đến thực hiện dân chủ cơ sở cấp xã, từ đó bảo vệ lợi ích của Nhà nước, cộng đồng và quyền lợi hợp pháp của mỗi cá nhân Trong số các hình thức tham gia, việc áp dụng pháp luật là phương thức chủ yếu, thể hiện sự tự giác và tích cực của người dân trong quá trình thực hiện dân chủ tại cấp xã.
Khi dân chủ cơ sở cấp xã được mở rộng, quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân được đảm bảo, góp phần tạo sự đồng thuận xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, đồng thời giữ vững an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội Sự đồng thuận này chỉ có thể hình thành khi người dân được tham gia thảo luận, biểu quyết và quyết định về các vấn đề quan trọng liên quan đến lợi ích của họ Việc thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã không chỉ mở rộng quyền lực cho nhân dân mà còn có vai trò quan trọng trong hoạt động của bộ máy chính quyền cấp cơ sở.
Để thực hiện pháp luật dân chủ cơ sở tại cấp xã, cần phải đổi mới hoạt động của Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân theo hướng công khai, minh bạch và dân chủ Điều này sẽ tập trung vào việc nâng cao chất lượng và hiệu quả trong giải quyết công việc.
Thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã là yếu tố then chốt để cải cách lề lối làm việc của đội ngũ cán bộ, công chức cấp cơ sở theo hướng chuyên nghiệp và hiện đại Những cán bộ này đại diện cho Nhà nước, thực thi quyền lực nhà nước tại địa phương và giải quyết các vấn đề liên quan đến lợi ích của Nhà nước và nhân dân Họ cũng là những người trực tiếp triển khai và thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã.
Việc thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng bộ máy chính quyền cấp cơ sở trong sạch và vững mạnh Điều này không chỉ đáp ứng yêu cầu của tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam mà còn là một trong những yếu tố then chốt để đảm bảo sự phát triển bền vững của chính quyền địa phương.
Việt Nam Việc thực hiện có hiệu quả pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã sẽ đáp ứng yêu cầu cấp thiết này.
Các bảo đảm thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở ở cấp xã
Các yếu tố bảo đảm thực hiện dân chủ cơ sở không chỉ là phần cấu thành của cơ chế thực hiện dân chủ mà còn là những yếu tố "bên ngoài" cần thiết cho sự hoạt động hiệu quả của các thể chế này Những yếu tố này đóng vai trò quan trọng trong việc tạo điều kiện cho dân chủ cơ sở phát triển và hoạt động hiệu quả.
Các bảo đảm thực hiện dân chủ cơ sở cấp xã bao gồm yếu tố chính trị đóng vai trò quyết định, thể hiện qua chế độ chính trị tiến bộ coi trọng dân chủ và nhân quyền Chế độ độc tài thường đi kèm với sự xâm hại dân chủ, trong khi chế độ dân chủ tập trung vào con người và xây dựng chính sách bảo đảm quyền con người Sự ổn định chính trị, hài hòa lợi ích xã hội và dân chủ trong các tổ chức chính trị tạo điều kiện cho nhân dân tham gia bình đẳng vào quản lý nhà nước, từ đó thúc đẩy hiện thực hóa dân chủ cơ sở Tương quan quyền lực chính trị giữa các nhóm lợi ích phản ánh nhu cầu và áp lực chính trị của quần chúng, liên quan đến tính minh bạch và khả năng của giới cầm quyền trong việc đáp ứng lợi ích của con người.
Thứ hai, bảo đảm về pháp lý
Dân chủ và thực tiễn của nó có khoảng cách rõ ràng, và pháp luật đóng vai trò quan trọng trong việc thu hẹp khoảng cách này bằng cách ghi nhận quyền dân chủ và thiết lập quy trình thực hiện chúng Pháp luật không chỉ chính thức hóa giá trị xã hội của các quyền dân chủ mà còn đảm bảo rằng các quyền này được áp dụng và bảo vệ trong xã hội Những tư tưởng về dân chủ chỉ có giá trị thực tiễn khi được thể hiện qua hình thức pháp luật Để thực hiện dân chủ cơ sở, cần phải thể chế hóa tư duy chính trị thành các quy định pháp luật cụ thể, phù hợp với điều kiện thực tế của quốc gia Một hệ thống pháp luật hiệu quả phải ghi nhận tối đa các quyền dân chủ tại cơ sở, từ đó thúc đẩy và mang lại giá trị thực cho các đảm bảo khác.
Thứ ba, bảo đảm về nguồn lực
Thực hiện dân chủ, đặc biệt là dân chủ trực tiếp, đòi hỏi chi phí vật chất, thời gian và công sức đáng kể, do đó, nội dung và phương thức thực thi dân chủ phụ thuộc vào điều kiện kinh tế ở mỗi giai đoạn phát triển Điều kiện kinh tế cần thiết cho thực hiện dân chủ cơ sở bao gồm nhiều yêu cầu, trong đó nổi bật là trình độ phát triển kinh tế, thể hiện qua các chỉ số tăng trưởng, sự thu hẹp chênh lệch giàu nghèo, và an toàn môi trường kinh tế Những yêu cầu này càng cao thì càng tạo điều kiện thuận lợi cho việc hiện thực hóa các quyết tâm chính trị về dân chủ cơ sở và quyền con người Tuy nhiên, mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và đảm bảo dân chủ không phải lúc nào cũng thuận chiều, vì có những quốc gia phát triển cao nhưng vẫn vi phạm dân chủ Trong bối cảnh hiện đại, việc tạo lập điều kiện kinh tế cho thực thi dân chủ gắn liền với sự phát triển của nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là nền tảng cho thực hiện dân chủ Do đó, việc phát huy dân chủ cơ sở cần đi đôi với thúc đẩy phát triển kinh tế và nâng cao mức sống của người dân Thiếu nền tảng kinh tế, dân chủ cơ sở dễ trở nên hình thức, và cơ chế pháp lý, mặc dù cần thiết, cũng phụ thuộc vào điều kiện kinh tế và nguồn lực để chuyển hóa dân chủ từ hình thức sang thực chất.
Thứ tƣ, bảo đảm về xã hội
Điều kiện thực hiện dân chủ cơ sở phụ thuộc vào các chuẩn mực văn hóa xã hội, bao gồm nhận thức về quyền dân chủ, mức độ phổ biến và sẵn sàng thực thi nhân quyền, cũng như khả năng áp dụng pháp luật để bảo vệ quyền này Trình độ dân trí và văn hóa thực thi dân chủ đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định mức độ thực thi dân chủ tại cơ sở Thiếu hiểu biết và khả năng vận dụng quyền dân chủ sẽ tạo ra rào cản cho việc thực hiện luật pháp và các điều kiện vật chất Tuy nhiên, việc thực hiện dân chủ không nhất thiết phải chờ đến khi có trình độ dân trí cao, mà cần phải được thực hành ngay trong đời sống chính trị - pháp lý Nhận thức của xã hội về dân chủ và cơ chế pháp lý có ảnh hưởng lớn đến quá trình hoàn thiện thực thi dân chủ cơ sở Khi các lãnh đạo và trí thức có nhận thức đúng đắn về dân chủ, họ sẽ nỗ lực củng cố và thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ trong hoạt động nhà nước và xã hội Ngoài ra, các yếu tố lịch sử, dân tộc, đạo đức và phong tục cũng tác động đến cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở, tạo ra sự đồng bộ giữa thể chế và thiết chế, từ đó hoàn thiện hơn nữa cơ chế này.
Chương 1 tác giả làm rõ thực hiện pháp luật dân chủ cơ sở cấp xã là hoạt động có mục đích làm cho những quy định của pháp luật về thực hiện dân chủ cơ sở đi vào cuộc sống nhằm phát huy cao độ quyền làm chủ, sức sáng tạo của nhân dân trong phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội đáp ứng yêu cầu xây dựng xã hội giàu đẹp, công bằng, dân chủ, văn minh, xây dựng hệ thống chính trị ở cơ sở trong sạch, vững mạnh Thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã đƣợc bảo đảm thực hiện và có những vai trò nhất định gắn liền với mối quan hệ giữa chính quyền địa phương cấp xã với nhân dân.
THỰC TRẠNG THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ DÂN CHỦ CƠ SỞ CẤP XÃ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ TĨNH
Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội có ảnh hưởng đến thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
Hà Tĩnh là một tỉnh ở dải đất miền Trung, nằm trong vùng du lịch Bắc
Trung Bộ, với vị trí địa lý phía bắc giáp Nghệ An, phía nam giáp Quảng Bình, phía tây giáp Lào và phía đông giáp biển Đông với bờ biển dài 137km, sở hữu địa hình đa dạng bao gồm đồi núi, trung du, đồng bằng và biển Đồng bằng ở đây có diện tích nhỏ và bị chia cắt bởi các dãy núi cùng hệ thống sông suối, trong đó Hà Tĩnh có tới 14 con sông lớn nhỏ và nhiều hồ nước Là tỉnh nằm trong khu vực nhiệt đới, Hà Tĩnh có khí hậu gió mùa nóng ẩm, mưa nhiều với nhiệt độ trung bình năm đạt 23,7ºC.
Hà Tĩnh là tỉnh có dân số chủ yếu là người Kinh, chiếm đến 99% tổng số dân Các dân tộc thiểu số như Thái, Mương, Chứt và Lào chỉ có vài trăm đến vài chục người, thường sinh sống xen kẽ tại một số xã thuộc các huyện Hương Khê, Hương Sơn và Vũ Quang.
Hà Tĩnh là tỉnh có đa dạng tôn giáo, chủ yếu là Phật giáo và Công giáo, với hàng trăm đền, chùa, miếu mạo như tháp Cửa Diêu, chùa Hương Tích, và đền Tam Lang Đặc biệt, Hà Tĩnh nằm trong số 15 tỉnh có đông tín đồ Công giáo nhất cả nước Đội ngũ cán bộ cấp xã tại đây đáp ứng tốt yêu cầu đổi mới và thực hiện dân chủ cơ sở, theo quy định của pháp luật Hơn 90% dân số Hà Tĩnh sống ở nông thôn, với địa hình phức tạp và hạ tầng yếu kém, tạo ra nhiều thách thức về kinh tế - xã hội và an ninh Những phong tục tập quán khác nhau cũng ảnh hưởng đến việc thực hiện pháp luật về dân chủ ở cấp xã, đòi hỏi sự chú ý trong việc duy trì ổn định chính trị và khối đại đoàn kết dân tộc.
Tại một số huyện biên giới tỉnh, đặc biệt là nơi có đông đồng bào dân tộc thiểu số, trình độ dân trí và học vấn còn thấp do nhiều tập tục lạc hậu và điều kiện sống khó khăn Tình trạng tái mù chữ vẫn phổ biến, ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã Những người có trình độ văn hóa cao dễ dàng hiểu biết và thực hiện pháp luật, trong khi những người có trình độ thấp gặp khó khăn trong việc nắm bắt và tuân thủ pháp luật.
Về tình hình cơ sở (xã, thị trấn; trước khi triển khai thực hiện pháp lệnh dân chủ cơ sở cấp xã
Hà Tĩnh có 13 huyện, thị, thành phố đƣợc chia thành 262 đơn vị hành chính cấp xã Trong đó có 32 phường, thị trấn, có 230 xã Trong số : 230 xã có
99 xã vùng núi, trung du ; có 131 xã vùng đồng bằng, ven biển Số 25 xã có điều kiện kinh tế đặc biệt khó khăn
Tình hình cơ sở ở xã, thị trấn tại tỉnh Hà Tĩnh có nhiều thuận lợi nhưng cũng gặp không ít khó khăn trong việc thực thi pháp luật về dân chủ cơ sở Mặc dù hầu hết các cấp cơ sở có kết cấu ổn định và truyền thống đoàn kết, nhưng vẫn tồn tại nhiều thách thức, chủ yếu do nghèo đói và trình độ, ý thức của con người Đời sống nhân dân còn nhiều khó khăn, hạ tầng kinh tế - xã hội còn thấp kém, đặc biệt ở các vùng sâu, vùng xa và vùng đồng bào dân tộc Nhiều địa phương và cơ quan nhà nước chưa khai thác được tiềm năng và sức sáng tạo của nhân dân, cán bộ, đảng viên để thúc đẩy phát triển kinh tế.
Xã hội đang đối mặt với thách thức trong việc giải quyết việc làm và nâng cao đời sống nhân dân, khi mà một số địa phương xuất hiện mâu thuẫn phức tạp giữa cán bộ và nhân dân Một bộ phận cán bộ, đảng viên có biểu hiện quan liêu, vi phạm quyền làm chủ của nhân dân và nguyên tắc quản lý kinh tế, tài chính, dẫn đến tình trạng tham nhũng và bất bình trong cộng đồng Những vấn đề này đã làm giảm lòng tin của nhân dân đối với chính quyền, gây ra khiếu kiện đông người và vượt cấp Tình hình này đặt ra thách thức lớn cho cấp ủy và chính quyền trong việc thực hiện Quy chế dân chủ cơ sở, yêu cầu nỗ lực đáng kể từ các cấp cơ sở để triển khai pháp luật về dân chủ một cách hiệu quả.
Những kết quả đạt đƣợc trong thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
sở cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
Trong những năm qua, tỉnh Hà Tĩnh đã tích cực thực hiện Chỉ thị số 30-CT/TW và các nghị định liên quan đến xây dựng Quy chế dân chủ ở cấp xã, phường, thị trấn Dưới sự lãnh đạo của chính quyền các cấp, đặc biệt là cấp xã, việc thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở đã được đẩy mạnh, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và sự tham gia của người dân trong các hoạt động cộng đồng.
Hà Tĩnh đã đạt được những kết quả tích cực trong việc nâng cao bầu không khí dân chủ và ý thức chấp hành pháp luật của người dân Nhiều xã, phường, thị trấn đã phát huy quyền làm chủ của nhân dân, khơi dậy sức sáng tạo trong phát triển kinh tế, ổn định chính trị - xã hội, và cải thiện đời sống Điều này góp phần ngăn chặn tình trạng quan liêu, tham nhũng, hướng tới mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh” Hiện tại, 100% Ban chỉ đạo thực hiện Pháp lệnh dân chủ ở các xã, phường, thị trấn tại Hà Tĩnh đã được củng cố và kiện toàn.
Thực hiện tốt dân chủ cơ sở tại các xã, phường, thị trấn ở Hà Tĩnh đã thúc đẩy nhanh quá trình xã hội hóa trong các lĩnh vực văn hóa, giáo dục, y tế và thể thao, góp phần quan trọng vào việc xây dựng nông thôn kiểu mới và nâng cao đời sống văn hóa tại khu dân cư Việc xây dựng quy ước, hương ước phù hợp với thực tiễn và mang tính văn minh, tiến bộ đã tạo ra tác động tích cực đến việc gìn giữ các tập quán tốt đẹp trong cộng đồng Đồng thời, việc thực hiện dân chủ cơ sở cấp xã gắn liền với Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư” đã nhận được sự hưởng ứng mạnh mẽ từ người dân.
Chính quyền cơ sở tại tỉnh Hà Tĩnh đang có sự đổi mới rõ rệt về tổ chức và hoạt động, với phong cách làm việc của cán bộ, công chức ngày càng chuyên nghiệp hơn Những nỗ lực thực hiện cải cách hành chính đã đạt được kết quả ban đầu, giúp hạn chế tình trạng phô trương và hình thức trong công việc Sự cải cách này đóng góp quan trọng vào việc xây dựng Đảng và bộ máy chính quyền tại cơ sở, nâng cao tính trong sạch, vững mạnh và hiệu quả hoạt động, đồng thời giảm thiểu tệ quan liêu và cửa quyền, nâng cao trách nhiệm phục vụ nhân dân của đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã.
Công khai hóa thông tin theo phương châm “dân biết, dân bàn, dân giám sát” đã được các cấp ủy và chính quyền địa phương thực hiện hiệu quả, phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong mọi lĩnh vực Việc xây dựng quy ước văn hóa ở làng, thôn, khu phố, cùng với việc bình xét hộ gia đình văn hóa và quy định mức đóng góp, đều được lấy ý kiến của nhân dân để quyết định Tại Hà Tĩnh, hơn 70% thôn và tổ dân phố đã xây dựng và bổ sung quy ước được phê duyệt, và trên 89,5% gia đình đã đạt danh hiệu “Văn hóa” Thực hiện dân chủ gắn liền với chính sách xã hội, trong năm qua, vùng đã giải quyết việc làm cho gần 9.000 lao động và nhân dân đã đóng góp hơn 10 tỷ đồng vào Quỹ đền ơn đáp nghĩa.
Các dự án quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất và các chương trình như Nghị quyết 30a đều được chính quyền cơ sở công khai qua các phương tiện thông tin đại chúng và họp thôn, giúp người dân nắm rõ thông tin Việc thực hiện quy chế dân chủ cấp xã đã thúc đẩy xây dựng Đảng và chính quyền trong sạch, vững mạnh, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, đặc biệt trong cải cách hành chính và giải quyết khiếu nại Tại Hà Tĩnh, 100% xã, phường, thị trấn đã thực hiện cơ chế một cửa với 33 loại thủ tục hành chính và duy trì tổ chức Thanh tra nhân dân, tập trung vào các lĩnh vực quan tâm của người dân như quản lý đất đai và giải quyết chế độ chính sách.
Tại tỉnh Hà Tĩnh, các xã, phường, thị trấn có điểm nóng tôn giáo trong năm 2016 và 2017 cho thấy, nơi nào chính quyền cấp xã vững mạnh và thực hiện tốt pháp luật về dân chủ thì kinh tế phát triển hơn.
Xã hội đang phát triển mạnh mẽ, và quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa diễn ra một cách tuần tự, phù hợp với xu thế thời đại Tuy nhiên, nếu chính quyền cấp xã yếu kém và dân chủ bị vi phạm, kinh tế sẽ kém phát triển, đời sống nhân dân gặp khó khăn, và công nghiệp hóa - hiện đại hóa sẽ phải đối mặt với nhiều cản trở phức tạp Khi xảy ra biểu tình hay bạo loạn, chính quyền sẽ trở nên lúng túng và bị động.
Để đảm bảo quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa tại tỉnh Hà Tĩnh diễn ra hiệu quả và nhanh chóng, một nhiệm vụ chính trị quan trọng là tiếp tục mở rộng dân chủ từ cơ sở Cần củng cố và hoàn thiện chính quyền cấp xã, tạo điều kiện cho nhân dân phát huy sáng tạo, hăng hái sản xuất và áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ vào thực tiễn đời sống.
Việc thực hiện tốt dân chủ cơ sở cấp xã đã tạo ra sức mạnh tổng hợp của toàn dân và hệ thống chính trị, góp phần vào nhiệm vụ chính trị Dân chủ được phát huy đã nâng cao vai trò và năng lực lãnh đạo của các tổ chức đảng, đồng thời khẳng định tính tiền phong, gương mẫu của cán bộ, đảng viên, đặc biệt là người đứng đầu Quyền làm chủ của nhân dân được tôn trọng, tạo ra bầu không khí dân chủ và cởi mở hơn trong cộng đồng.
Nhờ phát huy tốt dân chủ cơ sở cấp xã, tỉnh Hà Tĩnh đã khơi dậy sức mạnh tổng hợp từ nhân dân, dẫn đến tổng vốn đầu tư toàn xã hội giai đoạn 2010-2015 đạt hơn 10 lần so với giai đoạn 2005-2010, chủ yếu từ nội lực của nhân dân và các thành phần kinh tế Tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân trong giai đoạn này đạt trên 18%, trong khi thu ngân sách địa phương năm 2015 đạt trên 12 nghìn tỷ đồng, gấp 6,3 lần so với năm trước đó.
Tính đến nay, tỉnh đã có hơn 5.300 doanh nghiệp, 1.300 hợp tác xã và 3.000 tổ hợp tác Tổng số dự án đầu tư đạt 687, trong đó có 621 dự án đầu tư trong nước với tổng vốn đăng ký trên 96 nghìn tỷ đồng, và 66 dự án có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài với tổng vốn đăng ký trên 11,6 tỷ USD, giúp tỉnh đứng thứ 8 cả nước về thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài.
Hiệu quả của việc phát huy dân chủ cơ sở trong xây dựng nông thôn mới tại tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2010-2015 rất rõ nét Tỉnh đã huy động nguồn lực toàn dân để xây dựng hơn 4.500 km đường bê tông và nhựa, kiên cố hóa gần 1.000 km kênh mương nội đồng Nhờ đó, tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn đa chiều giảm xuống còn 10,37% vào cuối năm 2015, và hơn 51.000 nhà ở kiên cố đã được xây dựng mới và cải tạo.
Năm 2017, toàn tỉnh đặt mục tiêu có 24 xã đạt chuẩn nông thôn mới Tuy nhiên, dựa trên điều kiện thực tế, các huyện, thị xã và thành phố đã đăng ký tăng số xã phấn đấu đạt chuẩn lên 48.
Kết quả cụ thể việc thực hiện nội dung “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”
Về nội dung dân biết:
Theo Nghị định 29/NĐ-CP, Nghị định 79/2003/NĐ-CP và Pháp lệnh 34/2007/PL-UBTVQH11, các xã, phường, thị trấn tại tỉnh Hà Tĩnh đã thực hiện công khai thông tin để người dân nắm bắt Từ năm 2015 đến 2017, Ban Chỉ đạo xây dựng quy chế dân chủ cơ sở đã có nhiều đổi mới trong việc triển khai các hoạt động Các địa phương ngày càng thực hiện tốt 11 nội dung công khai, tạo điều kiện cho nhân dân tham gia bàn bạc, giám sát Đồng thời, việc huy động sự đóng góp của người dân trong xây dựng nông thôn mới và đô thị văn minh cũng được nâng cao Công tác cải cách hành chính được chú trọng, giúp giảm phiền hà và tiết kiệm thời gian, chi phí cho người dân Ngoài ra, công tác tiếp dân và giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo được tăng cường, góp phần hạn chế tình trạng đơn thư vượt cấp.
Về nội dung nhân dân bàn và quyết định trực tiếp:
Những hạn chế và nguyên nhân trong thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
2.3.1 Những hạn chế trong thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
Việc triển khai dân chủ cơ sở tại một số xã chưa được thực hiện nghiêm túc, dẫn đến tình trạng cán bộ tự đề cao quyền hạn, buông lỏng quản lý Nhà nước và biểu hiện quan liêu Điều này tạo ra khoảng cách giữa cán bộ và nhân dân, khi họ không lắng nghe ý kiến của người dân, không thực hiện tốt các nội dung dân chủ cơ sở và có tư tưởng cục bộ, gây mất đoàn kết trong nội bộ.
Một bộ phận người dân chưa hiểu đúng về dân chủ, dẫn đến việc lợi dụng quyền này để theo đuổi lợi ích cá nhân Họ đã có hành vi chống đối chính quyền, kích động quần chúng khiếu kiện đông người, gây mất trật tự an ninh và ảnh hưởng xấu đến uy tín của Đảng và chính quyền.
Nhiều vấn đề tồn đọng từ lịch sử, đặc biệt liên quan đến nhà đất, quyền thừa kế và chế độ khen thưởng cho những người có công với đất nước, như huân chương kháng chiến và chế độ thờ cúng liệt sĩ, đang gây ra tình trạng khiếu kiện kéo dài và vượt cấp, dẫn đến mất trật tự tại các nơi tiếp dân.
Hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể đã được đổi mới và nâng cao chất lượng, nhưng vẫn chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu trong thời kỳ đổi mới và hội nhập Nhiều địa phương còn mang tính hình thức, hành chính, chưa phát huy vai trò bảo vệ Đảng và chính quyền, cũng như chưa thực sự là lực lượng nòng cốt trong việc tuyên truyền, vận động nhân dân chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước Công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng và tiêu cực của Mặt trận và các đoàn thể còn hạn chế, với rất ít vụ việc tiêu cực được phát hiện và tố cáo Bên cạnh đó, các đoàn viên, hội viên chưa thực sự phát huy quyền và trách nhiệm công dân, khiến cho việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của nhân dân còn gặp nhiều khó khăn.
2.3.2 Những nguyên nhân dẫn đến các hạn chế trong thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã cấp xã trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
Một trong những nguyên nhân chủ quan dẫn đến tình trạng thiếu dân chủ cơ sở cấp xã là việc một số cấp ủy, chính quyền chưa thực hiện đầy đủ các quy định của Đảng và Nhà nước Dân chủ còn mang tính hình thức, vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng vẫn xảy ra, với nhiều người đứng đầu thiếu quan tâm, thậm chí có biểu hiện độc đoán và chuyên quyền, làm giảm động lực dân chủ Công tác cán bộ tại một số địa phương còn khép kín, chưa gắn kết nhiệm vụ phát triển kinh tế với việc mở rộng dân chủ Nhiều nơi thiếu công khai và minh bạch, đặc biệt trong huy động nguồn lực xây dựng nông thôn mới Một số cán bộ, đảng viên, bao gồm cả lãnh đạo, chưa thực sự là tấm gương trong việc phát huy dân chủ tại địa phương.
Một số cấp ủy, chính quyền địa phương còn thiếu sự chủ động và sát sao với nhân dân, dẫn đến việc các phần tử xấu lợi dụng để gây chia rẽ, chống phá Đảng và Nhà nước Nguyên nhân sâu xa là do các vấn đề liên quan đến lợi ích hợp pháp của người dân chưa được giải quyết triệt để, khiến tình trạng tồn đọng kéo dài, tạo điều kiện cho những kẻ xấu kích động và xúi giục một bộ phận nhân dân vi phạm pháp luật.
Tỉnh Hà Tĩnh đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ trong các dự án công nghiệp, đô thị và giao thông, tuy nhiên, hàng nghìn ha đất nông nghiệp đã bị thu hồi, gây ra nhiều vấn đề về chính sách đền bù và hỗ trợ từ Nhà nước còn thiếu đồng bộ Hệ quả là phần lớn lực lượng lao động nông thôn rơi vào tình trạng thất nghiệp Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp sau khi giải phóng mặt bằng không thể phát triển sản xuất, dẫn đến đất đai bị bỏ hoang hoặc gây ra các thảm họa môi trường biển, làm gia tăng sự bức xúc trong cộng đồng dân cư.
Một số cấp uỷ Đảng, chính quyền chƣa nhận thức đầy đủ Chỉ thị 30 của
Bộ Chính trị và các Nghị định của Chính phủ trong quá trình triển khai chưa thực sự bám sát các quan điểm chỉ đạo, dẫn đến việc chưa phát huy quyền dân chủ đại diện và quyền dân chủ trực tiếp Quy định xây dựng chưa phù hợp, thiếu sự gắn kết giữa dân chủ và kỷ cương xã hội, cũng như giữa quyền hạn và trách nhiệm Nhiều nơi vẫn dập khuôn theo quy chế của Trung ương, gây ra tình trạng quan liêu và mệnh lệnh, làm xa rời chính quyền với nhân dân.
Các quan điểm và chủ trương của Đảng chưa được thể chế hóa kịp thời, dẫn đến cơ chế và chính sách thực hiện không đồng bộ Việc thực hiện dân chủ cơ sở cấp xã còn nhiều thiếu sót, thậm chí có nơi chỉ mang tính hình thức Sự thiếu nhất quán trong các chính sách, đặc biệt là chính sách đền bù giải phóng mặt bằng, đã gây ra sự thiếu tin tưởng từ phía người dân, làm phát sinh khiếu kiện kéo dài và gây mất trật tự tại địa phương.
Nhận thức và hiểu biết của cán bộ, công chức cấp xã về dân chủ cơ sở còn hạn chế, điều này dẫn đến việc tổ chức và thực hiện các hoạt động không đạt hiệu quả mong muốn.
Hoạt động của Ban thanh tra nhân dân và tổ hòa giải ở cơ sở còn hạn chế, chưa phát huy được vai trò trong việc giải quyết mâu thuẫn và tranh chấp nhỏ trong cộng đồng, dẫn đến tình trạng mất đoàn kết kéo dài và gia tăng đơn thư khiếu kiện Một số Đảng ủy vẫn yếu kém, chưa trở thành chỗ dựa vững chắc cho các đoàn thể Mối quan hệ giữa Đảng, chính quyền và Mặt trận, các đoàn thể thiếu đồng bộ, trong khi các đoàn thể chậm đổi mới nội dung và phương thức hoạt động, nên chưa thu hút được quần chúng ưu tú tham gia vào các hoạt động xã hội.
Ban chỉ đạo thực hiện dân chủ cơ sở ở xã chưa hoạt động thường xuyên và chưa chủ động trong việc xây dựng kế hoạch tự kiểm tra, đánh giá rút kinh nghiệm Điều này dẫn đến việc chưa hỗ trợ được cấp ủy trong việc động viên các đơn vị, cá nhân làm tốt, cũng như thiếu các biện pháp tích cực để uốn nắn và giúp đỡ những nơi chưa thực hiện hiệu quả.
Do sự nhận thức còn chủ quan và nóng vội, một số xã đã thực hiện hợp đồng thuê thầu đất, đun, đốt gạch, cổ phần hóa lưới điện, và triển khai các dự án xây dựng cụm công nghiệp, khu đô thị mới mà chưa tuân thủ quy trình công khai, dân chủ Hệ quả là người dân không đồng tình, dẫn đến khiếu kiện và chống đối người thi hành công vụ, từ đó ảnh hưởng đến niềm tin của nhân dân vào Đảng và làm giảm uy tín của cán bộ, đảng viên.
Hệ thống pháp luật tốt là yếu tố quan trọng để thực hiện pháp luật hiệu quả, tuy nhiên, pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã vẫn gặp nhiều bất cập Những hạn chế này không chỉ tồn tại trong các văn bản pháp luật liên quan đến dân chủ cơ sở mà còn ở các văn bản pháp luật khác Nhiều quy định trong các văn bản này khó có thể thực hiện do thiếu tính cụ thể và sự thống nhất.
Chương 2 của bài viết phân tích hiện trạng điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và kết quả thực hiện pháp luật về dân chủ cơ sở cấp xã tại tỉnh Hà Tĩnh Tác giả đã chỉ ra những kết quả cụ thể cũng như những tồn tại và hạn chế, cùng với nguyên nhân khách quan và chủ quan của chúng Những phân tích này sẽ làm cơ sở để hoàn thiện hệ thống quy định pháp lý và đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường hiệu quả thực hiện pháp luật dân chủ cơ sở cấp xã, nội dung sẽ được trình bày chi tiết trong chương 3.