NÔNG THÔN MỚI VÀ VAI TRÒ CỦA CHÍNH QUYỀN CẤP CƠ SỞ TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI
Một số khái niệm liên quan đến đề tài
1.1.1 Khái niệm nông thôn mới
Theo cuốn Từ điển Tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học, khái niệm
“nông thôn” được hiểu là: “Khu vực dân cư tập trung chủ yếu làm nghề nông, phân biệt với thành thị” [52, tr.917]
Theo Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21/8/2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nông thôn được định nghĩa là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị của các thành phố, thị xã, thị trấn, và được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là Ủy ban Nhân dân xã.
Nông thôn hiện nay được hiểu là khu vực sinh sống bao gồm các hoạt động kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường trong một thể chế chính trị nhất định, đồng thời chịu ảnh hưởng từ các tổ chức khác Khái niệm nông thôn mang tính chất tương đối và có thể thay đổi theo thời gian cũng như sự phát triển kinh tế - xã hội của các quốc gia trên thế giới.
Khái niệm “Nông thôn mới” hiện nay được hiểu theo nhiều cách khác nhau, nhưng tất cả đều dựa trên các Nghị quyết của Đảng và Nghị định của Chính phủ về mục tiêu và Chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM).
Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5/8/2008 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng hóa X đặt ra mục tiêu xây dựng nông thôn mới (XDNTM) với kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, kết nối nông nghiệp với phát triển công nghiệp, dịch vụ và đô thị theo quy hoạch Mục tiêu cũng bao gồm việc duy trì sự ổn định của xã hội nông thôn, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, nâng cao dân trí, bảo vệ môi trường sinh thái, và củng cố hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Quyết định số 800-QĐ/TTg ngày 04/6/2010 phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới (XDNTM) giai đoạn 2010 - 2020, với mục tiêu hiện đại hóa kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, phát triển hợp lý cơ cấu kinh tế, gắn nông nghiệp với công nghiệp và dịch vụ, đồng thời kết nối phát triển nông thôn với đô thị Chương trình hướng tới xây dựng xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, bảo tồn bản sắc văn hóa, bảo vệ môi trường sinh thái, duy trì an ninh trật tự và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân theo định hướng xã hội chủ nghĩa Đại hội XI của Đảng nhấn mạnh việc triển khai XDNTM cần phù hợp với đặc điểm từng vùng, giữ gìn truyền thống văn hóa nông thôn, đẩy mạnh xây dựng hạ tầng nông thôn và tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, thu hút lao động.
Như vậy, “Nông thôn mới” có thể hiểu theo năm nội dung cơ bản:
Thứ nhất, đó là làng, xã văn minh, sạch đẹp, hạ tầng hiện đại;
Sản xuất cần phát triển bền vững theo hướng kinh tế hàng hóa, đồng thời nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nông dân cũng như cộng đồng nông thôn.
Thứ tư, bản sắc văn hóa dân tộc được giữ gìn;
Thứ năm, xã hội nông thôn an ninh tốt, dân chủ cơ sở được phát huy
XDNTM là một cuộc cách mạng quan trọng nhằm khuyến khích cộng đồng nông thôn cùng nhau xây dựng thôn, xã, và gia đình khang trang, sạch đẹp Mục tiêu của XDNTM là phát triển toàn diện các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, đồng thời đảm bảo đời sống văn hóa, môi trường và an ninh nông thôn Chương trình này không chỉ nâng cao thu nhập và đời sống vật chất, tinh thần của người dân mà còn thể hiện sự đoàn kết của toàn Đảng, toàn dân và hệ thống chính trị XDNTM giúp nông dân có niềm tin, trở nên tích cực và chăm chỉ hơn trong việc xây dựng nông thôn phát triển, giàu đẹp, dân chủ và văn minh.
Chương trình XDNTM hướng đến phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững, nhằm nâng cao đời sống cho 70% dân số nông thôn Đặc biệt, chương trình cần chú trọng đến lợi ích thực sự của người dân, cả về tinh thần lẫn vật chất, đồng thời phát huy vai trò làm chủ của họ, khuyến khích người dân tự thực hiện và giám sát các hoạt động.
Nội dung cơ bản về xây dựng nông thôn mới (XDNTM) được quy định theo Quyết định số 491/QĐ-TTg ngày 16/04/2009, phê duyệt Bộ tiêu chí quốc gia về XDNTM, và Quyết định số 1980/QĐ-TTg ngày 17/10/2016, ban hành Bộ tiêu chí quốc gia xã nông thôn mới giai đoạn 2016 - 2020 với 19 tiêu chí cụ thể.
Quy hoạch nông thôn mới là bước tiền đề quan trọng cần thực hiện trước để đảm bảo hiệu quả cho các nội dung khác trong chương trình Trong quá trình triển khai quy hoạch, cần rà soát, kế thừa, điều chỉnh và bổ sung các quy hoạch đã có, đồng thời xây dựng các quy hoạch mới phù hợp với yêu cầu của Chương trình xây dựng nông thôn mới, bao gồm quy hoạch chung, quy hoạch xây dựng kết cấu hạ tầng, quy hoạch các khu dân cư và quy hoạch sản xuất.
Xây dựng cơ sở hạ tầng là yếu tố then chốt trong việc thúc đẩy sản xuất và cải thiện đời sống nhân dân Để thực hiện, cần tiến hành khảo sát và đánh giá thực trạng hệ thống cơ sở hạ tầng hiện có, từ đó xác định các công trình cần xây dựng dựa trên tiêu chí của xã nông thôn mới Quy trình này bao gồm việc thảo luận với người dân để lựa chọn cách làm và thứ tự ưu tiên, tập trung vào cải tạo và nâng cấp các công trình đã có, chỉ xây dựng mới những công trình chưa hiện hữu Đối với các công trình phức tạp và yêu cầu vốn lớn, cần lập dự án đầu tư và đấu thầu thi công, trong khi các dự án đơn giản có thể được thực hiện thông qua báo cáo kinh tế kỹ thuật và sự tham gia của cộng đồng dưới sự giám sát.
Việc xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng cần nguồn vốn lớn và phát huy nội lực cộng đồng Để đạt được điều này, cần tuyên truyền, vận động sự tham gia của nhân dân qua nhiều hình thức như đóng góp tiền, vật liệu, ngày công và hiến đất cho các công trình như mở rộng đường, xây dựng kênh mương, trường học, nhà văn hóa và trạm y tế Đồng thời, kêu gọi sự hỗ trợ từ doanh nghiệp, tổ chức xã hội và những người con thành đạt đang làm việc tại địa phương để cùng chung tay xây dựng quê hương Sự hỗ trợ ban đầu từ ngân sách Nhà nước Trung ương và địa phương cũng rất quan trọng, tạo niềm tin và động lực cho việc thực hiện chương trình.
Phát triển sản xuất, tạo việc làm và tăng thu nhập cho người dân là những yếu tố quyết định sự phát triển bền vững của nông thôn mới Đây là nội dung quan trọng và cũng là thách thức lớn, đòi hỏi sự chỉ đạo tập trung từ các cấp, các ngành Bên cạnh đó, việc củng cố và phát triển các tổ chức kinh tế tập thể gắn liền với mô hình sản xuất mới sẽ hỗ trợ hiệu quả cho kinh tế hộ, đồng thời tạo cầu nối giữa nông dân với các đơn vị khoa học, doanh nghiệp và thị trường.
Về văn hóa, xã hội, môi trường
Tăng cường phát triển giáo dục, y tế, nước sạch và vệ sinh môi trường là rất quan trọng; cải tạo nhà ở và xây dựng công trình vệ sinh cho hộ gia đình cũng cần được chú trọng Ngoài ra, phát triển các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao và khôi phục lễ hội văn hóa truyền thống sẽ góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và làm phong phú đời sống tinh thần ở nông thôn.
Về xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh
Xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh là mục tiêu và cơ sở quan trọng để thực hiện thành công chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) Để đạt được điều này, cần nâng cao vai trò làm chủ của cư dân nông thôn và khuyến khích sự tham gia tích cực của mọi người dân cùng các tổ chức trong hệ thống chính trị ở cơ sở Qua đó, củng cố và xây dựng một hệ thống chính trị vững mạnh, hoạt động hiệu quả.
1.1.3 Chính quyền cơ sở trong hệ thống chính quyền địa phương ở Việt Nam hiện nay
1.1.4.1 Chính quyền địa phương ở Việt Nam hiện nay
Vai trò của chính quyền cơ sở trong XDNTM
1.2.1 Chính quyền cơ sở cụ thể hóa tiêu chuẩn nông thôn mới vào chương trình, mục tiêu, kế hoạch, quy hoạch phát triển của địa phương
Sau khi dự Hội nghị phát động phong trào XDNTM do cấp trên tổ chức, được quán triệt các văn bản chỉ đạo của cấp trên cụ thể:
Quyết định Số 1996/QĐ-TTg ngày 04 tháng 11 năm 2014 của Thủ tướng Chính phủ quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức và biên chế của văn phòng điều phối, nhằm hỗ trợ ban chỉ đạo thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) ở các cấp.
Quyết định số: 1600/QĐ-TTg ngày 16/8/2016 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt chương trình mục tiêu Quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn 2016 - 2020
Quyết định số: 1980/QĐ-TTg ngày 17/10/2016 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành bộ tiêu chí Quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn
Theo Quyết định 2540/QĐ-TTg ngày 30/12/2016 của Thủ tướng Chính phủ, quy định về điều kiện và trình tự thủ tục hồ sơ xét duyệt, công nhận địa phương đạt chuẩn nông thôn mới, cũng như công bố các địa phương hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2016-2020.
Dựa trên các văn bản chỉ đạo, cấp cơ sở đã thành lập Ban chỉ đạo và Ban quản lý thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) Ban chỉ đạo và BQL xã có nhiệm vụ cụ thể hóa tiêu chuẩn nông thôn mới vào chương trình, mục tiêu, kế hoạch và quy hoạch phát triển địa phương Đề án xây dựng xã đạt nông thôn mới sẽ được trình lên cấp trên phê duyệt, với sự điều chỉnh phù hợp theo điều kiện thực tế của từng địa phương, bao gồm các yếu tố như vị trí địa lý, giao thương với các vùng lân cận và diện tích tự nhiên, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển hạ tầng kỹ thuật và xã hội.
Dân số: được phân bổ trên các thôn, dân tộc, tôn giáo thuận lợi hó hăn cho việc phát triển kinh tế vùng, nhất là việc XDNTM
Tình hình kinh tế - xã hội của người dân chủ yếu dựa vào các ngành nghề sinh kế như sản xuất nông nghiệp, nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản trên sông, cùng với sản xuất tiểu thủ công và các dịch vụ khác Thu nhập bình quân đầu người trong khu vực này phản ánh sự đa dạng và phát triển của các ngành nghề này.
Hiện trạng sử dụng tài nguyên thiên nhiên tại Việt Nam bao gồm tổng diện tích đất tự nhiên, đất trồng lúa nước, đất trồng cây lâu năm, đất lâm nghiệp, đất phi nông nghiệp, diện tích đất thổ cư và diện tích nuôi trồng thủy sản Đặc biệt, tỷ lệ hộ dân có nguồn nước sạch sử dụng trong sinh hoạt và số hộ dân sử dụng điện cho mục đích chiếu sáng và sinh hoạt cũng là những yếu tố quan trọng cần được chú ý để phát triển bền vững.
Cơ sở hạ tầng nông nghiệp bao gồm các công trình thủy lợi thiết yếu, cung cấp nguồn nước cho sản xuất nông nghiệp trong khu vực Các tuyến kênh mương được xây dựng kiên cố bằng bê tông, đảm bảo hiệu quả trong việc tưới tiêu và quản lý nước.
Hệ thống giao thông kết nối các trục tỉnh lộ, liên thôn và liên xã, bao gồm đường giao thông trục xã và liên xã, cùng với đường bê tông và đường đất, tạo cơ hội thuận lợi cho việc giao thương và trao đổi sản phẩm nông nghiệp Điều này không chỉ giúp tăng cường kết nối giữa các xã mà còn góp phần nâng cao thu nhập cho người dân thông qua việc mở rộng thị trường hàng hóa.
Giáo dục tại địa phương được cải thiện với tổng số trường học bao gồm trường Mầm non, Tiểu học và Trung học cơ sở Nhiều điểm trường đã được xây dựng kiên cố, đảm bảo điều kiện dạy và học Địa phương đã có trường được công nhận đạt chuẩn Quốc gia và xã đã hoàn thành việc phổ cập Tiểu học, Trung học cơ sở và Mầm non 5 tuổi Trình độ giáo viên ở các cấp học cũng được nâng cao, với số lượng giáo viên đạt chuẩn và trên chuẩn ngày càng tăng.
Trạm y tế được xây dựng kiên cố, đảm bảo tiêu chí Quốc gia về y tế, với đội ngũ cán bộ y tế có số lượng và trình độ phù hợp, đáp ứng đầy đủ các chức danh cần thiết.
Căn cứ vào đề án xây dựng xã đạt chuẩn nông thôn mới, cấp huyện sẽ phê duyệt quy hoạch chung cho xã BCH Đảng bộ sẽ ban hành Nghị quyết chuyên đề nhằm tập trung lãnh đạo, quyết tâm xây dựng xã theo Bộ tiêu chí quốc gia Ban chỉ đạo và BQL cần phân công trách nhiệm cụ thể cho từng thành viên để rà soát thực trạng, đánh giá đúng tiềm năng và nguồn lực tại chỗ, đồng thời dự báo những thuận lợi và khó khăn trong quá trình triển khai Việc lập Đề án cần phù hợp với tình hình thực tiễn của địa phương, nhằm tránh bất cập và lúng túng trong quá trình thực hiện.
Để triển khai hiệu quả chương trình, cần xây dựng kế hoạch cụ thể cho từng tiêu chí theo từng đơn vị, đồng thời chú trọng công tác tuyên truyền để nâng cao lòng tự hào và truyền thống quê hương trong cộng đồng Sự đồng thuận và quyết tâm cao của người dân là yếu tố quyết định cho sự thành công của Đề án, vì họ chính là đối tượng hưởng lợi thiết thực nhất.
1.2.2 Chính quyền cơ sở tổ chức chức triển khai thực hiện kế hoạch, chương trình XDNTM trên địa bàn cơ sở của mình Đối với Chương trình XDNTM, chính quyền cấp xã (HĐND và UBND) phải cụ thể hóa bằng việc ban hành nghị quyết, chương trình, ế hoạch XDNTM theo Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới Trên cơ sở mục tiêu, nhiệm vụ của Đề án XDNTM, chính quyền tiến hành xây dựng kế hoạch, các chỉ tiêu phấn đấu hằng năm, phân công nhiệm vụ cho các cơ quan, đơn vị tổ chức triển khai thực hiện và trực tiếp giám sát việc thực hiện đó tại địa phương, cơ sở
Dựa trên các chỉ thị và nghị quyết từ Trung ương đến cấp xã về xây dựng nông thôn mới (XDNTM), Hội đồng nhân dân xã tổ chức họp để nghiên cứu và triển khai thực hiện tại địa phương Hội đồng đề ra các biện pháp phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa, giáo dục, quốc phòng và an ninh, đồng thời ban hành cơ chế hỗ trợ người dân phát triển sản xuất và huy động nguồn lực địa phương nhằm xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn.
Hội đồng nhân dân tổ chức các cuộc họp và đề ra nghị quyết liên quan đến xây dựng nông thôn mới (XDNTM), đồng thời xác lập mối quan hệ giữa hội đồng và các tổ chức chính trị - xã hội cấp xã Các thành viên được phân công nhiệm vụ cụ thể trong XDNTM Hàng năm, Hội đồng nhân dân và các ban của hội đồng thực hiện kiểm tra, giám sát hoạt động của Ủy ban nhân dân và các thành viên khác trong hệ thống chính trị cấp xã đối với XDNTM.
Để đạt hiệu quả cao trong việc thực hiện kế hoạch xây dựng nông thôn mới (XDNTM) tại xã, cần thống nhất cách làm và biện pháp tổ chức triển khai Chính quyền cấp xã có nhiệm vụ quan trọng trong việc đưa các quyết định và kế hoạch vào thực tiễn, bởi nếu không thực hiện, các quyết định chỉ là lý thuyết vô nghĩa Giá trị của các quyết định chỉ được thể hiện khi chúng trở thành mục tiêu và chương trình cụ thể Do đó, năng lực và hiệu quả hoạt động của chính quyền cơ sở, đặc biệt là UBND cấp xã, đóng vai trò quyết định trong thành công hay thất bại của nhiệm vụ XDNTM Trên cơ sở quyết định và kế hoạch của Hội đồng nhân dân cấp xã, UBND cấp xã tiến hành triển khai trong thực tế.