NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1 Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Vấn đề phát triển năng lực và rèn luyện kỹ năng KQH (khả năng quan sát hình) đã được nhiều tác giả nghiên cứu trên toàn cầu KQH được coi là một thao tác tư duy, đã được khám phá bởi các nhà tâm lý học và giáo dục học với nhiều quan điểm khác nhau Claparet vào cuối thế kỷ XIX cho rằng KQH là sự tổng hợp đặc điểm của sự vật, là quá trình ngẫu nhiên giúp động vật thích ứng với môi trường G.Piagiê ở giữa thế kỷ XX nhận định KQH thông qua sơ đồ hành động, vẫn mang tính ngẫu nhiên Đến cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, L.X.Vgôtxki cho rằng KQH là thao tác tư duy có sử dụng từ ngữ, liên quan đến việc áp dụng thông tin vào các tình huống khác nhau A.V.Daparogiet nhấn mạnh KQH là năng lực cao nhất trong tư duy, được hình thành qua so sánh, phân tích và tổng hợp Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện tại vẫn chưa chỉ ra quy trình, biện pháp và công cụ cụ thể để rèn luyện năng lực KQH.
Mặc dù xuất hiện sau, lĩnh vực Giáo dục học đã có nhiều nghiên cứu quan trọng Trước những năm 1980, P.Ia.Ganperin đã nhấn mạnh rằng "KQH là một trong những tính chất cơ bản, quyết định chất lượng của hành động, thể hiện qua tính khái quát của cơ sở định hướng hành động và tính khái quát của bản thân hành động."
Giai đoạn từ năm 1980 đến nay, đại diện là G Pôlya, M.N.Sacđacov, X.Roegiers, V.V.Đa-Vƣ-đôv … cho rằng: “KQH phát triển từ cảm tính đến hình
Trong Giáo dục học, khái niệm KQH được thể hiện qua việc phân loại nội dung giảng dạy và hình thành trong hoạt động dạy học, dựa vào nội dung các môn học và phương pháp giảng dạy Mặc dù các nhà nghiên cứu đã chỉ ra lý luận về việc rèn luyện năng lực KQH trong dạy học, nhưng vẫn chưa có quy trình và biện pháp cụ thể để thực hiện việc này.
Trong những năm đầu thế kỷ XXI, tác giả V.V Đa-Vư-đôv đã nghiên cứu quy trình rèn luyện năng lực khái quát trong dạy học, bao gồm ba bước chính: đầu tiên là tìm kiếm những phần chung, tiếp theo là làm quen với định nghĩa, và cuối cùng là so sánh, phân tích và tách rời các phần chung.
[14] Nhƣ vậy, trong quá trình KQH, cần đặt trong một lĩnh vực cụ thể, phân tích, so sánh, tổng hợp, từ đó hình thành khái niệm cụ thể
Khi nghiên cứu về năng lực quan hệ (NLKQH), có nhiều quan điểm khác nhau nhưng đều thống nhất rằng năng lực là tổ hợp các thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với yêu cầu của hoạt động, đảm bảo kết quả tốt Năng lực vừa là tiền đề vừa là kết quả của hoạt động, đồng thời phát triển trong chính quá trình đó và chịu sự ảnh hưởng của môi trường NLKQH là một trong những năng lực hình thành và phát triển theo quy luật chung, đòi hỏi quy trình và biện pháp rèn luyện hợp lý để cá nhân hoàn thiện hơn Cấu trúc NLKQH cần nhiều kỹ năng như phân tích, so sánh, tổng hợp để hình thành khái niệm, từ đó làm cơ sở xác định cấu trúc và đề xuất quy trình rèn luyện NLKQH cho học sinh trong môn Sinh học lớp 11.
1.1.2 Ở Việt Nam Ở Việt Nam, có rất nhiều nhà lí luận dạy học nghiên cứu về phương pháp dạy học, nhằm cải tiến phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức nhƣ: Nguyễn Sỹ Tỳ, Lê Nhân, Nguyễn Ngọc Quang, Trần Bá Hoành, Đinh Quang Báo, Lê Đình Trung, Vũ Đức Lưu Nỗi bật là nghiên cứu rèn luyện các thao tác tƣ duy cho học sinh phổ thông Việt Nam của tác giả Đinh Quang Báo
Năm 1983, tác giả đã xác định các phương pháp và biện pháp để rèn luyện và phát triển tư duy trong dạy học Di truyền học và Tiến hoá Đặc biệt, Trần Bá Hoành (2006) nhấn mạnh tầm quan trọng của việc dạy học lấy học sinh làm trung tâm, áp dụng các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển kỹ năng học tập và trí sáng tạo cho học sinh.
Gần đây vấn đề KQH và NLKQH đã có nhiều công trình nghiên cứu nhƣ:
- Mai Thị Hằng (2011) Rèn luyện tư duy khái quát - Một yêu cầu quan trọng của các giờ học văn học sử ở trường trung học phổ thông
- Phạm Hoàng Gia (1978) Bản chất của trí thông minh và cơ sở lí luận của đường lối lĩnh hội khái niệm
Trần Thị Ngọc Trâm (2003) đã thực hiện một nghiên cứu về việc thiết kế và sử dụng trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát hóa cho trẻ mẫu giáo lớn từ 5-6 tuổi Luận án tiến sĩ Giáo dục học của bà cung cấp những phương pháp hiệu quả để nâng cao kỹ năng tư duy cho trẻ em thông qua các hoạt động vui chơi Nghiên cứu này không chỉ góp phần vào lĩnh vực giáo dục mà còn mở ra hướng đi mới trong việc áp dụng trò chơi vào quá trình học tập của trẻ.
Luận văn của tác giả Trần Thị Thu Thảo nghiên cứu về việc phát triển năng lực khái quát hóa của học sinh thông qua việc giảng dạy một số khái niệm giải tích ở lớp 11 tại trường THPT Nghiên cứu này nhằm cải thiện phương pháp dạy học, giúp học sinh nắm vững và áp dụng các khái niệm giải tích một cách hiệu quả hơn.
Trong lĩnh vực sinh học có các tác giả nghiên cứu về KQH, NLKQH nhƣ:
- Nguyễn Ngọc Linh - Lê Thanh Oai(2012) Rèn luyện kĩ năng KQH để hình thành các khái niệm sinh học
Nguyễn Thị Hằng Nga (2016) đã nghiên cứu phương pháp phát triển năng lực tư duy logic cho học sinh thông qua việc sử dụng bài toán trong giảng dạy phần di truyền học của chương trình sinh học lớp 12 trung học phổ thông Nghiên cứu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc áp dụng bài toán để kích thích tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề của học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục trong lĩnh vực sinh học.
Luận án tiến sĩ khoa học giáo dục
- Luận văn “ Phát triển năng lực khái quát hóa cho học sinh trong dạy học chương
I, II phần Di truyền học – Sinh học 12” của Đinh Thị Cẩm Vân
Luận văn của tác giả Điêu Thị Nhiên tập trung vào việc áp dụng biện pháp khái quát hóa nhằm hình thành kiến thức về chuyển hóa vật chất và năng lượng, cũng như sinh trưởng và phát triển trong giảng dạy môn Sinh học lớp 11 trung học phổ thông Nghiên cứu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển tư duy phản biện và khả năng liên kết kiến thức cho học sinh, từ đó nâng cao hiệu quả dạy và học trong lĩnh vực sinh học.
Các tác giả trên tuy có nhƣng quan điểm khác nhau về KQH, rèn luyện
NLKQH nhƣng đều thống nhất quan điểm:
“KQH là thao tác TD, là sự phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa sự vật, hiện tượng về những đặc điểm chung nhất”
KQH được hình thành từ sự kết hợp giữa kiến thức, kỹ năng và thái độ Quá trình phát triển KQH chịu tác động của yếu tố di truyền và môi trường, trong đó môi trường, đặc biệt là giáo dục, đóng vai trò quan trọng.
NLKQH là năng lực trí tuệ cơ bản của học sinh, giúp các em nhìn nhận vấn đề một cách hệ thống và là tiền đề quan trọng cho sự phát triển năng lực sáng tạo.
Nghiên cứu về KQH và NLKQH đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trong các lĩnh vực khác nhau, nhưng vẫn còn thiếu sự thống nhất và rõ ràng về quy trình, cấu trúc và công cụ rèn luyện NLKQH Đặc biệt, chưa có nghiên cứu nào tập trung vào việc rèn luyện NLKQH cho học sinh trong môn "Sinh sản – Sinh học 11" Do đó, cần thiết phải đề xuất cấu trúc, quy trình và công cụ rèn luyện NLKQH cho học sinh dựa trên cấu trúc và quy trình của quá trình tư duy logic.
Khi dạy học phần "Sinh sản – Sinh học 11", cần nhấn mạnh khái niệm "cấp độ cơ thể" để học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức rời rạc về thực vật và động vật Việc hình thành và rèn luyện năng lực kết nối hệ thống cho học sinh là quy trình quan trọng, giúp các em hiểu biết một cách toàn diện về sự vật và hiện tượng Từ đó, học sinh có khả năng giải quyết các vấn đề trong học tập và thực tiễn một cách logic hơn.