Các nghiên c ứ u v ề t ộ i ph ạ m VTN và vai trò c ủ a c ộng đồng dân cư
1.1 1 Cơ sở triết học về hành vi tội phạm
Mỗi cách giải thích về hành vi, dù là truyền thống hay lệch chuẩn, đều dựa trên những giả định về mối liên hệ giữa cá nhân và thế giới Có nhiều tranh cãi xung quanh nguyên nhân của tội phạm và cách thức đối phó với người phạm tội Trong xã hội học tội phạm, có hai trường phái tư tưởng chính: Cổ Điển và Thực chứng.
Trường phái cổ điển trong lý thuyết tội phạm, được phát triển bởi các học giả như Cesare Bonesana và Jeremy Bentham, nhấn mạnh vào niềm tin vào tự do ý chí của con người và vai trò của xã hội trong việc đối phó với hành vi lệch lạc Theo quan điểm này, hành động của cá nhân là kết quả của sự tính toán lợi ích và hậu quả, dẫn đến quyết định có ý thức trong việc thực hiện tội phạm Trường phái cổ điển chủ trương ngăn chặn và răn đe tội phạm thông qua hình phạt, khuyến khích cá nhân tránh xa hành vi phạm tội bằng cách nhận thức rõ về nỗi đau và hậu quả của việc bị bắt giữ và trừng phạt.
Trường phái thực chứng cho rằng hành vi cá nhân bị chi phối bởi các yếu tố bên ngoài, vì vậy việc thay đổi hành vi không chỉ dựa vào việc tăng cường trừng phạt mà cần xác định và loại bỏ những yếu tố đó Kể từ thế kỷ 18, trường phái này đã trở thành tư tưởng chủ đạo, đóng vai trò quan trọng trong phương pháp luận và sự phát triển của khoa học trong tâm lý học và xã hội học.
Cả hai trường phái tư tưởng đều có ảnh hưởng lớn đến công tác phòng ngừa tội phạm hiện nay Chế độ tư pháp VTN hiện nay tập trung vào các yếu tố bên ngoài gây ra tội phạm và tìm kiếm các phương pháp điều chỉnh sai lệch dẫn đến hành vi phạm tội Trong khi đó, hệ thống hình sự vẫn chú trọng vào các biện pháp trừng phạt.
1.1.2 Các nghiên cứu về tội phạm VTN ở cấp độ cá nhân
Nguyên nhân dẫn đến việc VTN phạm tội thường được phân chia thành ba cấp độ: cá nhân, xã hội vi mô và xã hội vĩ mô Ở cấp độ cá nhân, sự lệch lạc được giải thích chủ yếu từ góc độ sinh học và tâm lý học.
1.1.2.1 Các nghiên cứu sinh học
Giải thích tội phạm từ góc độ sinh học là một trong những lý thuyết đầu tiên về nguyên nhân hành vi lệch chuẩn Những tiến bộ trong lĩnh vực y tế, đặc biệt là vào thế kỷ XVIII, đã góp phần quan trọng vào việc hiểu rõ hơn về các yếu tố sinh học ảnh hưởng đến hành vi của cá nhân.
Các nhà lý thuyết sinh học cho rằng đặc điểm sinh học của cá nhân ảnh hưởng đến khả năng thể chất và có thể dẫn đến các hành vi, bao gồm hành vi phạm tội Những người phạm tội thường có những đặc điểm sinh học đặc trưng Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng các nhà tội phạm học vẫn chưa làm rõ cơ chế tác động của các yếu tố sinh học đến hành vi phạm tội.
* Các đặc điểm hình thể có thểquan sát được của người phạm tội
Cesare Lombroso, được xem là cha đẻ của tội phạm học hiện đại, đã dựa trên lý thuyết tiến hóa của Charles Darwin để khẳng định rằng tội phạm xuất phát từ sự lệch lạc tiến hóa Ông cho rằng những cá nhân phạm tội mang đặc điểm của tổ tiên, gọi là hiện tượng “lại giống”, và không phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần như phần còn lại của xã hội Từ đó, Lombroso nhận định rằng nhiều tội ác có nguồn gốc bẩm sinh, với nhiều cá nhân sinh ra đã mang khuynh hướng sai lệch, bất chấp nỗ lực giáo dục của cha mẹ.
Nhà tội phạm học Gina Lombroso Ferrero (1911) cho rằng hành vi phạm tội ở trẻ em xuất phát từ những sai lệch tâm lý và thể chất kém phát triển Bà nhấn mạnh rằng bản năng nguyên thủy tồn tại phổ biến ở hầu hết trẻ em, và những chấn thương do tai nạn hoặc bị bỏ rơi trong thời thơ ấu có thể gây tổn hại tạm thời hoặc vĩnh viễn đến sức khỏe thể chất và tinh thần Kết luận của bà chỉ ra rằng những trẻ em có biểu hiện dễ tức giận, mong muốn báo thù, sự biếng nhác, tăng động và thiếu đồng cảm có nguy cơ cao dẫn đến hành vi phạm tội.
Nhà tội phạm học Garofalo cho rằng tội phạm có thiên hướng "bạo lực và đổ máu" từ khi sinh ra, điều này thể hiện qua các đặc điểm vật lý và sinh lý của trẻ Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của "bộ mặt điển hình" với các đặc điểm như trán dô, mày cao và cằm chìa Kretschmer và Sheldon (1921) cũng cho rằng đặc điểm sinh học và vật lý của một người có thể phản ánh tính cách và khả năng của họ, với những cá nhân cao gầy có xu hướng phạm tội cao hơn Nghiên cứu của Sheldon Glueck và Eleanor Glueck (1956) cùng Juan Cortes (1972) cũng hỗ trợ mối liên hệ giữa hình thể và hành vi phạm pháp.
Mặc dù có sự quan tâm đến mối liên hệ giữa cơ chế sinh học và hành vi phạm pháp, nhưng các nhà tội phạm học vẫn chưa làm rõ được cách thức cụ thể mà các đặc tính di truyền ảnh hưởng đến hành vi lệch lạc Vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được giải đáp về nguyên nhân sinh học dẫn đến hành vi phạm tội.
* Các nghiên cứu về Gen và di truyền
Giải thích sinh học nhấn mạnh vai trò của yếu tố di truyền đối với hành vi, với hai phương pháp chính để kiểm tra giả thuyết này là so sánh hành vi của các cặp song sinh cùng trứng (MZ) và khác trứng (DZ), cũng như so sánh hành vi của con cái với cha mẹ sinh học Các nghiên cứu cho thấy hành vi tương tự giữa những người song sinh cùng trứng cao hơn nhiều so với những người song sinh khác trứng Cụ thể, nghiên cứu của Newman và các cộng sự (1937) chỉ ra rằng sự tương đồng về hành vi giữa các cặp MZ cao gấp đôi so với DZ, trong khi nghiên cứu của Christiansen (1974) dựa trên dữ liệu của 6.000 cặp song sinh ở Đan Mạch cũng hỗ trợ kết luận này.
Nghiên cứu của Hutchings và Mednick cho thấy rằng tỷ lệ phát hiện hành vi phạm tội ở các cặp song sinh MZ cao gấp 3 lần so với các cặp song sinh DZ khi hồ sơ tội phạm được kiểm tra.
Nghiên cứu năm 1977 cho thấy 49% thanh niên phạm tội có cha là tội phạm, trong khi chỉ 31% có cha không phạm tội Vấn đề ADHD cũng được đề cập, với trẻ em mắc chứng này thường gây rối, hành động bốc đồng và dễ thay đổi tâm trạng (Ward, 2000) Anderson (1997) xác nhận rằng có một cơ sở di truyền mạnh mẽ cho ADHD, với nhiều nghiên cứu chứng minh rằng yếu tố di truyền ảnh hưởng đến hành vi của cá nhân.
Theo Han Brunnen (1993), hành vi sai lệch có thể được giải thích bởi yếu tố di truyền, đặc biệt là những lỗi cấu trúc ở nhiễm sắc thể X Điều này dẫn đến việc đàn ông có xu hướng phạm tội nhiều hơn phụ nữ, do họ chỉ có một nhiễm sắc thể X.
* Các nghiên cứu về các yếu tố sinh học khác
Nh ữ ng nghiên c ứu trong nướ c
Tại Việt Nam, tội phạm, đặc biệt là tội phạm vị thành niên (VTN), đã trở thành vấn đề quan tâm hàng đầu của Nhà nước, xã hội và các nhà nghiên cứu Gần đây, khi chuyển sang cơ chế thị trường, vấn đề này càng trở nên cấp bách và thu hút sự chú ý nhiều hơn Nghiên cứu về phòng chống tội phạm, bao gồm tội phạm VTN, có thể được phân chia thành ba hướng chính: (1) nghiên cứu lý luận và lịch sử công tác phòng chống tội phạm; (2) phân tích thực trạng tội phạm VTN và công tác phòng chống; (3) can thiệp và kết hợp nghiên cứu với hoạt động thực tiễn trong phòng chống tội phạm VTN.
Giảm sút các liên kết và sự giám sát của cộng đồng
Tham gia vào các băng đảng tội phạm
Tội phạm vị thành niên
Nghiên cứu về lý luận công tác phòng chống tội phạm và tội phạm vị thành niên (VTN) chủ yếu tập trung vào các tài liệu dịch thuật và biên soạn, giới thiệu những lý thuyết cơ bản trong lĩnh vực phòng chống tội phạm Đặc biệt, các lý thuyết liên quan đến vai trò của cộng đồng được nhấn mạnh Một số cuốn sách đáng chú ý trong lĩnh vực này bao gồm "Tội phạm học" của Trần Đức Châm và "Xã hội học tội phạm" của Trần Đức Châm cùng Tống Chung (2011).
“Xã hội học thanh niên” của GS.TS Đặng Cảnh Khanh (2006) Đặc biệt các tác phẩm
Bộ sách "Khoa học hình sự Việt Nam" gồm 05 tập và "Tội phạm học Việt Nam" (2015) do GS.TS Nguyễn Xuân Yêm chủ biên, mặc dù không trực tiếp đề cập đến vai trò của cộng đồng trong việc phòng ngừa tội phạm, nhưng đã trình bày các lý thuyết và phương pháp luận liên quan đến công tác phòng chống tội phạm Những nội dung trong các tác phẩm này cung cấp cơ sở lý luận quan trọng để áp dụng vào việc giải quyết các vấn đề phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm tại cộng đồng.
1.2.2 Những nghiên cứu về thực trạng tội phạm VTN và công tác phòng chống tội phạm VTN
Nghiên cứu về tội phạm vị thành niên (VTN) tập trung vào diễn biến tội phạm, thực trạng cuộc sống, học tập, lao động và sinh hoạt của nhóm này, đặc biệt là nhóm tội phạm VTN Các chính sách xã hội trong phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm VTN cũng là một nội dung quan trọng Đề tài cấp Nhà nước "Chính sách xã hội trong việc phòng ngừa và ngăn chặn các tệ nạn xã hội" do Tổng Cục cảnh sát nhân dân thực hiện năm 1993 dưới sự chủ trì của Tiến sĩ Lê Thế Tiệm là một trong những nghiên cứu đầu tiên liên quan đến tội phạm VTN Đề tài này coi tệ nạn xã hội là kết quả của sự sai lệch trong nhận thức và hành vi, đồng thời tiến hành khảo sát quy mô về nhận thức và hành vi của nhóm tội phạm, trong đó có tội phạm VTN.
Công trình nghiên cứu cấp Nhà nước KX 02.24/11-17 do Viện Nghiên cứu Truyền thống và Phát triển thực hiện, dưới sự chủ trì của GS Đặng Cảnh Khanh, tập trung vào "Tội phạm vị thành niên – Thực trạng, giải pháp phòng ngừa và đấu tranh trong quản lý phát triển xã hội ở nước ta hiện nay." Nghiên cứu này được tiến hành nhằm đánh giá tình hình tội phạm vị thành niên và đề xuất các biện pháp hiệu quả để cải thiện quản lý xã hội.
Từ năm 2011 đến 2017, đề tài đã tiến hành điều tra 2.400 đối tượng vi phạm tội hình sự (VTN) thuộc nhiều nhóm xã hội khác nhau tại các khu vực trọng điểm như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Huế, cùng một số địa bàn nông thôn và miền núi Ngoài ra, đề tài còn phân tích số liệu thống kê từ 35.654 bị can VTN trong giai đoạn từ 2009 đến tháng 6 năm 2014, nhằm đánh giá thực trạng tội phạm VTN và công tác ngăn chặn tội phạm này Luận án được thực hiện dựa trên những kết quả nghiên cứu của đề tài trước đó.
Một trong những Luận án tiến sĩ đáng chú ý là "Nguồn gốc xã hội của tình trạng vi phạm pháp luật của người chưa thành niên hiện nay ở Việt Nam" của tác giả Hồ Diệu Thúy, nghiên cứu sâu về các yếu tố xã hội ảnh hưởng đến hành vi vi phạm pháp luật của thanh thiếu niên trong bối cảnh hiện tại.
Năm 2017, Đặng Thị Lệ Thu trong bài viết “Người chưa thành niên vi phạm pháp luật: tiếp cận cấu trúc xã hội – nghiên cứu trường hợp trường giáo dưỡng số 2 Bộ Công an” đã chỉ ra rằng các yếu tố xã hội có ảnh hưởng đáng kể đến hành vi tội phạm ở thanh thiếu niên.
Nghiên cứu “Vị thành niên ở Việt Nam - từ đặc điểm đến chính sách” của Đặng Nguyên Anh và nhóm nghiên cứu Viện Xã hội học đã chỉ ra những đặc điểm nổi bật của thanh thiếu niên tại Việt Nam và đưa ra các khuyến nghị chính sách nhằm hỗ trợ phát triển toàn diện cho nhóm tuổi này.
Nghiên cứu năm 2004 không trực tiếp tập trung vào tội phạm vị thành niên (VTN) nhưng đã sử dụng phương pháp liên ngành để phân tích đặc điểm của nhóm tuổi này Nghiên cứu chỉ ra những yếu tố nguy cơ từ môi trường xã hội có khả năng làm gia tăng tỷ lệ tội phạm trong lứa tuổi VTN Bên cạnh đó, nghiên cứu của Phạm Hồng Tung năm 2010 cũng đã khảo sát về lối sống của thanh thiếu niên, góp phần làm rõ hơn những vấn đề liên quan đến tội phạm trong độ tuổi này.
Việt Nam đã xác định các yếu tố xã hội ảnh hưởng đến lối sống của thanh thiếu niên, đồng thời chỉ ra rằng xu hướng lối sống tiêu cực của họ là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng vi phạm pháp luật ngày càng gia tăng.
Cuộc điều tra SAVY I và SAVY II được xem là nghiên cứu quy mô và toàn diện nhất về vị thành niên (VTN) và thanh niên ở Việt Nam, cung cấp cái nhìn rõ nét về đặc điểm, thực trạng đời sống, tâm lý, tư tưởng, tình cảm và lối sống của nhóm tuổi từ 14 đến 24 Mặc dù không tập trung nghiên cứu sâu vào đối tượng VTN phạm tội, nhưng các cuộc điều tra này đã chỉ ra những nguy cơ lớn có thể dẫn đến hành vi phạm tội trong cộng đồng VTN.
1.2.3 Những nghiên cứu can thiệp, kết hợp các nghiên cứu với hoạt động thực tiễn phòng chống tội phạ m VTN
Nội dung nghiên cứu tập trung vào thực trạng cuộc sống học tập, lao động và sinh hoạt của nhóm tội phạm vị thành niên (VTN), cũng như các chính sách xã hội nhằm phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm này Các nghiên cứu can thiệp tiên phong được thực hiện bởi Học viện An ninh Nhân dân, Học viện Cảnh sát, Cục Đào tạo Bộ Công an và Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh Đặc biệt, từ năm 1997-1998, Học viện An ninh đã triển khai dự án nghiên cứu can thiệp về “Tư pháp Vị thành niên” dưới sự dẫn dắt của Thiếu tướng Nguyễn Hữu.
Đề án đã thực hiện nhiều hoạt động truyền thông và tập huấn kỹ năng can thiệp cho cán bộ phòng chống tội phạm vị thành niên (VTN), đồng thời áp dụng các kỹ năng giáo dục để thử nghiệm các hoạt động đào tạo nghề cho VTN tại nhiều cơ sở giáo dưỡng.
Vào năm 2000, tác giả Trần Đức Châm từ Học viện An ninh Nhân dân đã thực hiện nghiên cứu can thiệp đối với nhóm thanh thiếu niên vi phạm pháp luật Dự án này kết hợp các biện pháp tâm lý học và công tác xã hội, nhằm xây dựng niềm tin với thanh thiếu niên phạm tội, đồng thời cung cấp tư vấn và trợ giúp pháp lý, giúp họ hoàn lương Dựa trên kết quả nghiên cứu, Trần Đức Châm đã biên soạn cuốn sách “Thanh thiếu niên làm trái pháp luật - Thực trạng và giải pháp” Ngoài ra, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh cũng tiến hành nghiên cứu thử nghiệm về phòng chống tội phạm thanh thiếu niên thông qua việc triển khai các hoạt động nghiên cứu liên quan.
Đánh giá các nghiên cứu trước đó
Tổng quan các nghiên cứu quốc tế cho thấy rằng, cả về lý luận lẫn thực tiễn, các nghiên cứu về tội phạm VTN và vai trò phòng ngừa của cộng đồng dân cư rất đa dạng và được tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau Điều này tạo ra một hệ thống lý luận và kinh nghiệm phong phú, có thể làm tài liệu tham khảo quý giá cho thực tiễn tại Việt Nam.
Nghiên cứu về tội phạm vị thành niên (VTN) đã chỉ ra mối quan hệ phức tạp giữa các yếu tố trong cộng đồng như môi trường kinh tế, văn hóa, gia đình, nhà trường và quan hệ xóm giềng Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về ảnh hưởng của từng yếu tố riêng lẻ đến hành vi phạm tội của VTN, nhưng lại thiếu các nghiên cứu phân tích sự tương tác giữa các yếu tố này Các kết quả nghiên cứu hiện tại vẫn còn nhiều tranh cãi về nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm pháp của VTN, đặc biệt là ở Việt Nam, nơi mà các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào vai trò của gia đình và nhà trường, trong khi các yếu tố cộng đồng vẫn chưa được khai thác đầy đủ Do đó, cần có thêm các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của các tổ chức tự quản, quan hệ hàng xóm và các tổ chức chính trị xã hội đối với hành vi phạm pháp của VTN.
Đấu tranh phòng chống tội phạm, đặc biệt là tội phạm về ma túy (VTN), đang thu hút sự chú ý lớn từ các quốc gia trên thế giới cũng như Đảng và Nhà nước Việt Nam Nhiều nghiên cứu và phương pháp tiếp cận đã được thực hiện nhằm tìm hiểu nguyên nhân và đề xuất giải pháp hiệu quả để ngăn chặn loại tội phạm này.
Trong bối cảnh nghiên cứu về phòng ngừa tội phạm VTN tại Việt Nam, có một số khoảng trống cần được làm rõ, bao gồm: (i) Nghiên cứu lý luận để xây dựng cơ sở khoa học cho các chính sách phòng ngừa tội phạm VTN dựa vào cộng đồng; (ii) Tiếp cận vấn đề từ góc độ xã hội học nhằm làm rõ ảnh hưởng của cộng đồng đối với tội phạm VTN, từ đó xác định vai trò của cộng đồng trong việc phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm VTN Đây là những nội dung quan trọng cần được bổ sung và là nhiệm vụ chính của đề tài nghiên cứu này.
CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ TRONG VIỆC PHÒNG NGỪA, NGĂN CHẶN