Cơ sở lý luận và thực tiễn tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Cơ sở lý luận về thực thi chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỰC THI CHÍNH SÁCH ĐÀO TẠO NGHỀ CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN
2.1.1 Lý luận về thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Chính sách của Chính phủ bao gồm các quyết định được thể hiện qua hệ thống quy định trong các văn bản pháp lý, nhằm giải quyết khó khăn trong thực tiễn và định hướng nền kinh tế đạt được các mục tiêu cụ thể, đồng thời đảm bảo sự phát triển ổn định cho nền kinh tế (Phạm Vân Đình, 2008).
Chính sách của chính phủ là tập hợp các chủ trương và hành động nhằm đạt được các mục tiêu phát triển toàn diện trong các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường.
Chính sách là một sách lược và kế hoạch cụ thể nhằm đạt được mục đích nhất định, được xây dựng dựa trên đường lối chính trị chung và tình hình thực tế (Hoàng Phê, 1997).
Chính sách được ban hành bởi các chủ thể quyền lực hoặc quản lý, dựa trên đường lối chính trị và tình hình thực tế Mỗi chính sách đều nhắm đến mục tiêu cụ thể và đối tượng nhất định, đồng thời xác định các phương thức cơ bản để đạt được những mục tiêu này.
Khái niệm thực hiện chính sách
Tổ chức thực hiện chính sách là quá trình chuyển đổi hành vi của các chủ thể thành hiện thực, nhằm quản lý các đối tượng và đạt được các mục tiêu đã định hướng.
Khái niệm đào tạo nghề
- Theo giáo trình Kinh tế lao động của Trường Đại học Kinh tế quốc dân
Đào tạo tại Hà Nội được định nghĩa là quá trình cung cấp kiến thức chuyên môn và nghiệp vụ cho người lao động, giúp họ có khả năng thực hiện công việc cụ thể (Trần Cao Sơn, 2004).
Theo Tổ chức Lao động Thế giới (ILO), hoạt động đào tạo nghề bao gồm việc cung cấp kiến thức, kỹ năng và thái độ cần thiết để thực hiện công việc một cách năng suất và hiệu quả Điều này không chỉ bao gồm đào tạo ban đầu mà còn bao gồm đào tạo lại, nâng cao và cập nhật, liên quan đến nghề nghiệp chuyên sâu.
Dạy nghề là quá trình trang bị kiến thức, kỹ năng và thái độ nghề nghiệp cho người học, giúp họ có khả năng tìm việc hoặc tự tạo việc làm sau khi hoàn thành khóa học Theo Luật dạy nghề 2006, có ba cấp trình độ đào tạo: sơ cấp nghề, trung cấp nghề và cao đẳng nghề Dạy nghề bao gồm cả hình thức dạy nghề chính quy và dạy nghề thường xuyên Về cơ bản, khái niệm đào tạo nghề và dạy nghề không có sự khác biệt lớn về nội dung.
Đào tạo nghề là quá trình cung cấp cho người lao động kiến thức, kỹ năng và thái độ cần thiết, giúp họ có khả năng đảm nhận công việc cụ thể trong xã hội sau khi hoàn thành khóa học.
Lao động là hoạt động có mục đích của con người, giúp tác động và cải biến giới tự nhiên thành những vật hữu ích, phục vụ cho nhu cầu của con người (Nguyễn Mậu Dũng, 2011).
Lao động là quá trình tương tác giữa con người với nhau và với thiên nhiên, trong đó con người sử dụng hoạt động của mình để điều tiết và kiểm soát sự trao đổi chất Qua việc tác động vào tự nhiên, con người không chỉ thay đổi môi trường xung quanh mà còn ảnh hưởng đến bản chất của chính mình (Các Mác, 1984).
Lao động hiện nay được hiểu là quá trình hoạt động có chủ đích của con người, trong đó người lao động sử dụng công cụ để tác động và cải biến đối tượng lao động, nhằm thỏa mãn nhu cầu cá nhân và nhu cầu xã hội.
Khái niệm lao động nông thôn
Lao động nông thôn bao gồm tất cả các hoạt động sản xuất tạo ra của cải vật chất của người dân ở khu vực nông thôn Điều này bao hàm lao động trong các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp nông thôn và dịch vụ nông thôn (Nguyễn Mậu Dũng, 2011).
Lao động nông thôn đóng vai trò quan trọng trong phát triển bền vững kinh tế nông nghiệp và kinh tế chung, đặc biệt trong giai đoạn đầu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa Nguồn lao động nông thôn rất phong phú, chiếm khoảng 67,55% tổng số lao động xã hội vào năm 2012, cho thấy sức mạnh và vai trò quyết định của họ trong nền kinh tế nông thôn Họ không chỉ tạo ra của cải vật chất cho khu vực nông nghiệp mà còn là lực lượng thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp của đất nước.
Lao động nông thôn được định nghĩa là tổng thể sức lao động thực tế tham gia vào quá trình lao động, bao gồm những người trong độ tuổi lao động (nam từ 15 đến 60, nữ từ 15 đến 55) và những người trên, dưới độ tuổi lao động sống tại khu vực nông thôn.
Chính sách đào tạo nghề cho lao động
Cơ sở thực tiễn của chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.2.1 Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về đào tạo nghề cho lao động nông thôn
Chiến lược đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển đất nước bao gồm cả việc đào tạo nhân lực cho nông nghiệp và nông dân Chính sách giáo dục và đào tạo đã xác định rõ những yêu cầu cần thiết cho việc phát triển nhân lực tại nông thôn Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5 tháng 8 năm 2008 nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hình thành chương trình MTQG về đào tạo nghề, với mục tiêu hàng năm đào tạo 01 triệu lao động nông thôn Đến năm 2020, tỷ lệ lao động nông thôn qua đào tạo đạt 50%, đảm bảo nông dân có trình độ tương đương với các nước phát triển trong khu vực và có khả năng làm chủ trong quá trình xây dựng nông thôn mới.
Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khoá X đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đào tạo nhân lực trong nông nghiệp, nông dân và nông thôn Nghị quyết đề ra mục tiêu tăng cường đào tạo kiến thức khoa học kỹ thuật hiện đại cho nông dân, đồng thời phát triển chương trình đào tạo nghề nhằm chuyển đổi nghề nghiệp và xuất khẩu lao động Đặc biệt, cần chú trọng nâng cao kiến thức cho cán bộ quản lý và cán bộ cơ sở, với mục tiêu hàng năm đào tạo khoảng một triệu lao động nông thôn và thực hiện xã hội hoá công tác đào tạo nghề.
Chính phủ Việt Nam đã phê duyệt chính sách "Đào tạo nghề cho lao động nông thôn đến năm 2020" qua quyết định số 1956/QĐ-TTg, nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển nông thôn và chuyển đổi cơ cấu lao động Mục tiêu của Đề án 1956 là đào tạo khoảng một triệu lao động nông thôn mỗi năm, trong đó có 100.000 cán bộ, công chức xã, nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả đào tạo nghề, tạo việc làm và tăng thu nhập cho lao động nông thôn Đề án bao gồm ba chính sách chính: hỗ trợ người học nghề, giáo viên và cơ sở đào tạo nghề, với tổng kinh phí dự kiến khoảng 25.980 tỷ đồng, trong đó 24.694 tỷ đồng dành cho đào tạo nghề và 1.286 tỷ đồng cho đào tạo cán bộ, công chức cấp xã.
Đề án này được triển khai với mục tiêu rõ ràng và quy mô lớn nhất từ trước đến nay trong lĩnh vực đào tạo nghề, cả về nội dung và kinh phí Quyết định này đưa ra các giải pháp và tổ chức hành động liên kết với các chính sách đào tạo nghề trước đó.
Vào ngày 20 tháng 10 năm 2010, Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn đã ban hành quyết định 2780/QĐ-BNN-TCCB phê duyệt dự án “Thí điểm mô hình đào tạo nghề cho lao động nông thôn tại 11 xã” Mục tiêu của dự án là rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất phương pháp dạy và học nhằm nhân rộng mô hình đào tạo nghề nông nghiệp cho lao động nông thôn trong giai đoạn tiếp theo Dự án sẽ đánh giá nhu cầu của người học, người dạy và cơ sở vật chất của các cơ sở dạy nghề tại địa phương, đồng thời đào tạo khoảng 900 lao động nông thôn ở 11 xã tham gia mô hình nông thôn mới.
2.2.2 Kinh nghiệm của một số địa phương về đào tạo nghề cho lao động nông thôn
2.2.2.1 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn ở huyện Lương Tài - tỉnh Bắc Ninh
Huyện Lương Tài, Bắc Ninh, có dân số khoảng 107.668 người, trong đó 66.250 người trong độ tuổi lao động, chiếm 61%, với 85% dân số tham gia sản xuất nông nghiệp Tuy nhiên, lực lượng lao động nông thôn chủ yếu có trình độ kỹ thuật thấp, năng suất lao động thấp và chỉ khoảng 15% được đào tạo nghề Diện tích đất nông nghiệp ngày càng thu hẹp do phát triển công nghiệp và đô thị hóa, trong khi nhiều lao động nông thôn không có nghề phụ Điều này đặt ra thách thức cho Lương Tài trong việc đào tạo nguồn nhân lực nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và góp phần xoá nghèo tại địa phương.
Huyện Lương Tài đã tăng cường đào tạo nghề cho lao động nông thôn nhằm chuyển dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang phi nông nghiệp Đề án này được triển khai dựa trên nhu cầu học nghề và danh mục nghề cần dạy tại địa phương, với sự phối hợp của các cơ quan như Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội và Trung tâm dạy nghề Chương trình đào tạo đã chuyển từ mô hình theo năng lực sẵn có sang đáp ứng nhu cầu thực tế của người lao động và thị trường Đặc biệt, huyện chú trọng đào tạo nghề trong sản xuất nông nghiệp, nghề phụ và nghề truyền thống Để thu hút lao động nông thôn, huyện cũng áp dụng các chính sách ưu đãi như hỗ trợ chi phí học nghề ngắn hạn, thu hút giáo viên giỏi và đầu tư cơ sở vật chất cho các lớp học.
Tính đến năm 2012, huyện Lương Tài đã tổ chức đào tạo nghề cho hàng nghìn học viên với các ngành nghề như chăn nuôi thú y, nuôi trồng thuỷ sản, mộc, nề, điện dân dụng, may công nghiệp, thêu ren kỹ thuật và tin học Qua đó, trình độ tay nghề của người lao động được nâng cao, dẫn đến hiệu suất lao động tăng và mức thu nhập cũng như đời sống của người dân trong huyện cải thiện Đặc biệt, chương trình đào tạo nghề đã có tác động lớn đến việc giảm thiểu tình trạng lao động dư thừa ở nông thôn.
Bắc Ninh đã triển khai đào tạo nghề dựa trên cơ cấu lao động và nhu cầu học nghề địa phương, xác định danh mục nghề cần dạy Chuyển đổi từ mô hình đào tạo theo năng lực hiện có sang đào tạo đáp ứng nhu cầu của người lao động và thị trường Đào tạo nghề được gắn kết với chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của từng địa phương Để thu hút lao động nông thôn, tỉnh và huyện đã có chính sách ưu đãi như hỗ trợ chi phí học nghề ngắn hạn, thu hút giáo viên giỏi và đầu tư vào cơ sở vật chất, thiết bị dạy nghề, cũng như phòng học lý thuyết và thực hành.
2.2.2.2 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn ở huyện Đông Triều
Huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh, có diện tích 397,2 km² và dân số khoảng 163.984 người (năm 2011) Huyện lỵ là thị trấn Đông Triều, nằm trên quốc lộ 18, cách thành phố Hạ Long khoảng 60 km về phía Tây và cách thủ đô Hà Nội khoảng 100 km Đông Triều có nhiều thuận lợi cho phát triển các ngành kinh tế như nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và khai thác khoáng sản, đặc biệt là than anthracite.
Nhằm nâng cao đời sống cho lao động nông thôn, chính quyền huyện đã tích cực tuyên truyền về Đề án đào tạo nghề, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo việc làm và tăng thu nhập Đặc biệt, việc lựa chọn nghề phù hợp với đặc điểm từng địa phương đã được chú trọng, nhằm chuyển dịch cơ cấu lao động và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội Công tác đào tạo nghề theo nhu cầu của lao động nông thôn đang được triển khai hiệu quả tại địa phương.
Trước khi triển khai dạy nghề cho lao động nông thôn, huyện Đông Triều đã khảo sát nhu cầu học nghề của người dân để xây dựng kế hoạch đào tạo phù hợp Kết quả cho thấy, lao động trong ngành nông nghiệp chiếm tỷ lệ lớn Để thu hút người nông dân tham gia, huyện đã mở lớp dạy nghề gắn với quy hoạch sản xuất và nhu cầu kiến thức khoa học kỹ thuật Huyện cũng có kế hoạch sử dụng hiệu quả trang thiết bị dạy nghề và hướng dẫn, hỗ trợ các tổ chức, cá nhân đầu tư phát triển cơ sở vật chất cho công tác dạy nghề.
Trong nhiều năm thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia về việc làm và dạy nghề, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh đã đạt được nhiều kết quả đáng chú ý, đặc biệt là trong việc triển khai Đề án đào tạo nghề cho lao động nông thôn.
Tính đến năm 2012, huyện đã hoàn thành 14 lớp dạy nghề với 490 học viên, đạt 100% kế hoạch, trong đó có 8 lớp nghề phi nông nghiệp như móc chỉ, móc sợi, gốm thô và 6 lớp nghề nông nghiệp như nuôi cá thương phẩm, chăn nuôi gia súc gia cầm, trồng nấm Sau khi tốt nghiệp, hầu hết học viên nghề phi nông nghiệp được doanh nghiệp tuyển dụng, trong khi các học viên nghề nông nghiệp đã áp dụng các kỹ thuật và mô hình mới vào sản xuất, góp phần tăng năng suất, hiệu quả sản xuất nông nghiệp và thu nhập cho lao động tham gia học nghề.
Huyện đã chú trọng tuyên truyền và phổ biến các chính sách của Đảng Nhà nước về đào tạo nghề cho lao động, đặc biệt là lao động nông thôn, nhằm tạo việc làm Việc dạy nghề được gắn liền với nhu cầu địa phương và đặc điểm từng khu vực, giúp lựa chọn các nghề phù hợp Huyện cũng đã xây dựng kế hoạch sử dụng hiệu quả trang thiết bị dạy nghề tại các trung tâm, đồng thời hỗ trợ và khuyến khích các tổ chức, cá nhân đầu tư vào cơ sở vật chất phục vụ công tác đào tạo nghề.
2.2.3 Kinh nghiệm đào tạo nghề cho lao động nông thôn của một số nước Châu Á
2.2.3.1 Kinh nghiệm của Hàn Quốc
Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Nghiên cứu của Nguyễn Trọng Phương (2011) về công tác dạy nghề cho nông dân tại tỉnh Phú Thọ chỉ ra rằng đào tạo nghề nông nghiệp đang gặp nhiều khó khăn, với chất lượng chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội địa phương Kiến thức và kỹ năng sản xuất chủ yếu dựa vào kinh nghiệm, trong khi kỹ thuật canh tác lạc hậu dẫn đến năng suất lao động thấp và giá trị sản phẩm không tương xứng với thời gian lao động Để cải thiện tình hình, tác giả đề xuất một số giải pháp cụ thể như hỗ trợ đào tạo nghề nông nghiệp cho nông dân, tổ chức thực hiện tốt công tác đào tạo, tăng cường đầu tư nguồn lực, nâng cao chất lượng đội ngũ giảng dạy, và đổi mới nội dung, hình thức đào tạo nghề.
Nghiên cứu của Thạc sỹ Đinh Thị Như Quỳnh (2011) về tình hình thực hiện đào tạo nghề theo Đề án 08 tại Ninh Bình đã tập trung vào các trường, trung tâm dạy nghề, học viên, cơ sở sử dụng lao động và chính sách liên quan Tác giả đã chỉ ra những ưu điểm và hạn chế trong triển khai Đề án 08, đồng thời đề xuất 3 giải pháp khả thi để nâng cao hiệu quả thực hiện trong tương lai: (1) Cơ chế khuyến khích phát triển dạy nghề; (2) Thực hiện đào tạo nghề theo Đề án 08.
(3) Giải pháp đối với chính quyền địa phương, cơ sở đào tạo và người lao động.
Nghiên cứu do Tiến sỹ Hoàng Vũ Quang thực hiện, mang tên “Đánh giá tác động của các chính sách xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam” (2012), đã phân tích cả mặt tích cực lẫn tiêu cực của các chính sách liên quan đến việc lựa chọn đối tượng tham gia học nghề và hỗ trợ kinh phí đào tạo Từ đó, nghiên cứu đưa ra khuyến nghị và giải pháp nhằm cải thiện hiệu quả thực hiện Đề án xây dựng nông thôn mới trên toàn quốc trong thời gian tới.
Các nghiên cứu hiện nay đã xác định nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo nghề, đồng thời đưa ra giải pháp để nâng cao hiệu quả này Tuy nhiên, vẫn còn thiếu các phân tích sâu sắc về tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn Đào tạo nghề cho lao động nông thôn được coi là một nội dung quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa, nhưng thực tế cho thấy việc triển khai còn nhiều bất cập Các yếu tố như trình độ cán bộ, giảng viên, giáo trình, học liệu, nguồn tài chính và cơ sở vật chất chưa đồng bộ đang ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng đào tạo Điều này dẫn đến đời sống người dân còn thấp, đặt ra yêu cầu cấp bách cho các nhà làm chính sách cần có những ý tưởng và phương pháp hiệu quả để cải thiện tình hình.
Mặc dù có nhiều tác giả đã nghiên cứu và trình bày quan điểm về các vấn đề liên quan đến đề tài, nhưng hiện tại vẫn chưa có công trình nào thực hiện nghiên cứu toàn diện về tình hình thực hiện chính sách đào tạo nghề cho lao động nông thôn tại huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định.