Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận của các vấn đề nghiên cứu
2.1.1 Các khái niệm liên quan
2.1.1.1 Một số khái niệm trong quản lý đất đai liên quan đến khiếu nại, tố cáo và tranh chấp đất đai
Quản lý nhà nước về đất đai được quy định tại Điều 1, Luật Đất đai năm 2013, nêu rõ rằng đất đai thuộc sở hữu toàn dân, với Nhà nước là đại diện chủ sở hữu và quản lý thống nhất Luật này xác định quyền sử dụng đất cho người dân, khẳng định vai trò quan trọng của đất đai trong phát triển kinh tế xã hội Đây cũng là cơ sở pháp lý cho việc quản lý đất đai hiệu quả, đảm bảo chính sách được thực hiện đúng đối tượng và mục đích Bên cạnh đó, nội dung giải quyết khiếu nại, tố cáo và tranh chấp đất đai cũng được chú trọng trong quản lý và sử dụng đất.
Theo Điều 3, Luật đất đai 2013 có quy định cụ thể về các khái niệm liên quan:
Nhà nước giao quyền sử dụng đất là quá trình ban hành quyết định nhằm trao quyền sử dụng đất cho các đối tượng có nhu cầu.
Nhà nước thu hồi đất là quá trình mà Nhà nước quyết định lấy lại quyền sử dụng đất từ những cá nhân hoặc tổ chức đã được cấp quyền, hoặc thu hồi đất từ những người sử dụng đất vi phạm các quy định pháp luật về đất đai.
- Bồi thường về đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất thu hồi cho người sử dụng đất
Hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước cung cấp sự trợ giúp cho những người bị thu hồi đất nhằm ổn định cuộc sống, sản xuất và phát triển bền vững.
- Giá đất là giá trị của quyền sử dụng đất tính trên một đơn vị diện tích đất
Giá trị quyền sử dụng đất được định nghĩa là giá trị tiền tệ tương ứng với quyền sử dụng một diện tích đất cụ thể trong khoảng thời gian sử dụng xác định.
Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà ở và tài sản khác gắn liền với đất là văn bản pháp lý quan trọng, xác nhận quyền sử dụng đất và quyền sở hữu tài sản hợp pháp của cá nhân hoặc tổ chức Đây là cơ sở pháp lý để bảo vệ quyền lợi của người sử dụng đất và sở hữu nhà ở, góp phần đảm bảo an toàn và minh bạch trong quản lý tài sản bất động sản.
2.1.1.2 Khiếu nại và giải quyết khiếu nại trọng lĩnh vực đất đai a) Khái niệm khiếu nại
Hiến pháp Việt Nam qua các năm 1959, 1980, 1992 và 2013 đều khẳng định quyền khiếu nại của công dân Theo Điều 30 Hiến pháp năm 2013, mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo các hành vi vi phạm pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền, và các cơ quan này phải tiếp nhận và giải quyết khiếu nại Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật Đồng thời, việc trả thù người khiếu nại, tố cáo hoặc lợi dụng quyền này để vu khống người khác là hành vi bị nghiêm cấm.
Luật Khiếu nại năm 2011, Điều 2 định nghĩa về Khiếu nại và các vấn đề liên quan như sau:
Khiếu nại là quyền của công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức, theo quy định của Luật, nhằm yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính của cơ quan nhà nước Hành động này diễn ra khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó vi phạm pháp luật và xâm phạm quyền lợi hợp pháp của họ.
Người khiếu nại là công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức thực hiện quyền khiếu nại
Người bị khiếu nại bao gồm cơ quan hành chính nhà nước (HCNN) hoặc cá nhân có thẩm quyền trong HCNN, liên quan đến các quyết định và hành vi hành chính bị khiếu nại Ngoài ra, cơ quan, tổ chức và cá nhân có thẩm quyền trong việc kỷ luật cán bộ, công chức cũng thuộc đối tượng bị khiếu nại.
Quyết định hành chính (QĐHC) là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền ban hành nhằm giải quyết một vấn đề cụ thể trong quản lý hành chính QĐHC được áp dụng một lần cho một hoặc một số đối tượng nhất định.
Hành vi hành chính (HVHC) đề cập đến các hành động của cơ quan hành chính nhà nước và những cá nhân có thẩm quyền trong cơ quan đó, khi họ thực hiện hoặc không thực hiện nhiệm vụ, công vụ theo quy định của pháp luật.
Quyết định kỷ luật là văn bản chính thức của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, nhằm áp dụng hình thức kỷ luật đối với cán bộ, công chức theo quy định pháp luật Đồng thời, việc giải quyết khiếu nại cũng là một phần quan trọng trong quy trình này.
Tại khoản 11, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Giải quyết khiếu nại là việc thụ lý, xác minh, kết luận và ra quyết định giải quyết khiếu nại
Theo khoản 6, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì:
Người giải quyết khiếu nại là cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết khiếu nại (Quốc hội, 2011)
Giải quyết khiếu nại về đất đai là quá trình mà các cơ quan hành chính nhà nước tiến hành kiểm tra và xác minh tính hợp pháp của các quyết định hành chính liên quan đến đất đai Mục tiêu của việc này là đưa ra kết luận và biện pháp xử lý phù hợp theo quy định của pháp luật, nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, tổ chức và lợi ích chung của nhà nước và xã hội.
2.1.1.3 Tố cáo và giải quyết Tố cáo trong lĩnh vực đất đai a) Khái niệm Tố cáo
Theo khoản 1, Điều 2, Luật Tố cáo năm 2011:
Tố cáo là hành động mà công dân thông báo cho các cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền về những hành vi vi phạm pháp luật gây thiệt hại đến lợi ích của nhà nước cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan và tổ chức, theo quy định của luật.
Tố cáo là hành động phản ánh của công dân trước các hành vi vi phạm pháp luật của cá nhân hoặc tổ chức trong xã hội Đây là quá trình công dân phát hiện và thông báo chính thức cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền về những vi phạm pháp luật diễn ra trong đời sống xã hội, bất kể có liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích của họ hay không Điều 2, Luật Tố cáo năm 2011 cung cấp định nghĩa cho một số khái niệm liên quan đến vấn đề này.
Tố cáo và giải quyết Tố cáo cụ thể như sau:
Cơ sở thực tiễn của các vấn đề nghiên cứu
Việc giải quyết khiếu kiện hành chính phải trải qua hai giai đoạn:
Giai đoạn đầu trong quy trình giải quyết khiếu nại hành chính được xem là quan trọng nhất, do các cơ quan tài phán hành chính đảm nhận Mặc dù không hoàn toàn giống như các cơ quan xét xử truyền thống, những cơ quan này có khả năng xem xét cả tính hợp pháp và tính công bằng của các quyết định Nhờ vào năng lực của họ, phần lớn các quyết định được đưa ra đáp ứng yêu cầu của người khiếu nại, dẫn đến việc nhiều tranh chấp được giải quyết ngay trong giai đoạn này.
Giai đoạn thứ hai trong quy trình giải quyết tranh chấp là “luật hành chính chung”, nơi các tranh chấp được phán xét bởi các tòa án thường luật như Tòa án Toàn thượng thẩm, Tòa phúc thẩm và Tòa tối cao Các tòa án này có nhiệm vụ xét xử kháng cáo đối với quyết định của cơ quan tài phán hành chính đã xét xử sơ thẩm về tính hợp pháp của các văn bản hành chính bị khiếu kiện Do đó, số lượng khiếu kiện tại tòa án truyền thống đã giảm đáng kể sau khi trải qua bước giải quyết tại cơ quan tài phán hành chính, bởi việc kiện cáo tại tòa tư pháp thường tốn kém (Lê Vũ Tuấn Anh và cs., 2012).
Trên thế giới, nhiều quốc gia cho phép người yêu cầu thông tin khiếu kiện trực tiếp ra tòa mà không cần qua bước khiếu nại Tuy nhiên, ở Pháp, người dân chỉ có thể khởi kiện tại tòa án sau khi đã thực hiện các bước khiếu nại, bao gồm việc yêu cầu Ủy ban về tiếp cận tài liệu hành chính đưa ra khuyến nghị trước khi tiến hành khiếu kiện.
Tòa án hành chính; Tòa này sẽ ra phán quyết trong vòng 6 tháng kể từ ngày đệ đơn (Lê Vũ Tuấn Anh và cs., 2012)
Hoa Kỳ là một nhà nước liên bang, do đó, việc tổ chức và thực hiện hoạt động giải quyết khiếu nại hành chính có những đặc điểm riêng biệt so với các quốc gia khác Theo báo cáo kết quả nghiên cứu và khảo sát về giải quyết khiếu nại hành chính tại Hoa Kỳ từ Ủy ban pháp luật Quốc hội, các cơ quan giải quyết khiếu kiện hành chính ở Hoa Kỳ được phân chia thành ba loại chính.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính độc lập, thường được gọi là cơ quan Tài phán hành chính, hiện có mặt tại 26 trong tổng số 53 bang của Hoa Kỳ.
Cơ quan giải quyết khiếu nại hành chính thứ hai được tổ chức trong chính cơ quan hành chính, với đội ngũ chuyên trách chỉ tiếp nhận và giải quyết khiếu nại liên quan đến các quyết định hành chính trong lĩnh vực quản lý của họ Ví dụ, cơ quan xử lý khiếu nại về phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa thuộc Ủy ban phát minh sáng chế và đăng ký nhãn hiệu hàng hóa Nếu cơ quan từ chối giải quyết khiếu nại, đương sự có quyền gửi đơn đến Tòa án tư pháp để yêu cầu xem xét.
Trong lĩnh vực quản lý, một số ngành không có cơ quan chuyên trách để giải quyết khiếu nại hành chính, mà chỉ có bộ phận tiếp nhận và xử lý khiếu nại, như Hải quan Hoa Kỳ Pháp luật Hoa Kỳ cho phép đương sự kiện ra Tòa án hoặc khiếu nại qua con đường hành chính, tuy nhiên, khoảng 90% trường hợp chọn khiếu nại hành chính do quy trình nhanh chóng và tiết kiệm chi phí hơn Ngoài ra, Hoa Kỳ còn có cơ quan độc lập mang tên Merit Systems Protection Board chuyên giải quyết khiếu nại về quyết định kỷ luật công chức.
Theo quy định của pháp luật Hoa Kỳ, trong trường hợp tranh chấp hành chính đã được giải quyết bởi cơ quan hành chính hoặc cơ quan tài phán hành chính, nếu đương sự tiếp tục khiếu kiện lên Tòa án, Tòa án sẽ không xem xét lại nội dung vụ việc mà chỉ kiểm tra việc áp dụng pháp luật của cơ quan hành chính hoặc cơ quan chuyên trách trong quá trình giải quyết trước đó (Đinh Văn Minh, 2010).
2.2.1.4 Trung Quốc (Cộng hòa nhân dân Trung Hoa)
Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã thiết lập hệ thống Tòa án hành chính từ những năm 1990, với các quy định trong luật tố tụng hành chính liên quan đến khiếu nại hành chính Khiếu nại hành chính không phải là trình tự bắt buộc, người khiếu nại có thể khởi kiện trực tiếp ra tòa án mà không cần phải khiếu nại tới cơ quan hành chính trước Tuy nhiên, nếu có quy định trong luật hoặc văn bản pháp quy, việc khiếu nại sẽ trở thành điều kiện bắt buộc Cơ quan hành chính có trách nhiệm giải quyết khiếu nại trong vòng hai tháng kể từ khi nhận được Nếu không đạt được sự thống nhất trong quá trình khiếu nại, người khiếu nại có quyền khởi kiện ra Tòa án hành chính trong thời hạn 15 ngày kể từ khi nhận được thông báo từ cơ quan hành chính.
Cơ chế giải quyết khiếu nại tại Hàn Quốc rất linh hoạt, với nhiều hình thức tiếp nhận khiếu nại, bao gồm cả khiếu nại trực tuyến và dịch vụ tiếp nhận lưu động tại các vùng sâu Ủy ban chống tham nhũng và bảo vệ quyền công dân (ACRC) là cơ quan chủ chốt trong việc xử lý khiếu nại, đồng thời các cơ quan thanh tra, kiểm toán cũng có bộ phận chuyên trách cho vấn đề này Hàn Quốc đặc biệt chú trọng đến công tác hòa giải và tư vấn, sử dụng đội ngũ tình nguyện viên là công chức về hưu và luật sư, những người tham gia tư vấn khiếu nại với thù lao nhỏ để hỗ trợ người dân.
Hàn Quốc đã xây dựng Trung tâm tích hợp thông tin hành chính nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho người dân trong việc thực hiện các thủ tục hành chính Tại đây, người dân có thể truy cập đầy đủ thông tin cần thiết và nhận tư vấn trực tiếp về các vấn đề quan tâm Điều này không chỉ giúp người dân vượt qua khó khăn khi thực hiện quyền lợi của mình mà còn giảm thiểu đáng kể số lượng khiếu nại không cần thiết do thiếu thông tin.
2.2.1.6 Đài Loan Đối với Đài Loan, theo Luật xét xử của Tòa hành chính ban hành năm
Theo quy định tại Điều 1932, được sửa đổi, bổ sung năm 1975, công dân có quyền khởi kiện lên Tòa hành chính nếu quyền lợi của họ bị xâm hại bởi quyết định hành chính của cơ quan nhà nước trung ương hoặc địa phương Điều này áp dụng khi họ không đồng ý với cách giải quyết của cơ quan có thẩm quyền hoặc trong trường hợp không nhận được phản hồi trong thời hạn 02 tháng Do đó, để khởi kiện vụ án hành chính, vụ việc cần được giải quyết qua giai đoạn tiền tố tụng hành chính (Đinh Văn Minh, 2009).
2.2.2 Cơ sở thực tiễn về các vấn đề nghiên cứu ở Việt Nam
2.2.2.1 Kinh nghiệm giải quyết tranh chấp, khiếu nại, tố cáo về đất đai ở đồng bằng sông Cửu Long
Người dân tại đây chủ yếu kiếm sống từ nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp, vì vậy đất đai không chỉ là tư liệu sản xuất chính mà còn là tài sản quý giá nhất của họ.
Trong những năm gần đây, áp lực tăng trưởng kinh tế đã buộc các địa phương phải triển khai các chiến lược chuyển đổi cơ cấu kinh tế, nhằm nâng cao tỷ trọng công nghiệp, thương mại và dịch vụ trong tổng sản phẩm Đặc biệt, các chính sách thu hút đầu tư vào khu công nghiệp và dự án nuôi trồng thủy sản, lâm sản được chú trọng Tuy nhiên, thách thức lớn nhất đối với các địa phương là công tác thu hồi đất, đền bù, giải tỏa và hỗ trợ tái định cư, dẫn đến tỷ lệ đơn khiếu nại cao, đặc biệt là tại Đồng Tháp.
Vào đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, tình hình tranh chấp và khiếu kiện, đặc biệt trong lĩnh vực đất đai, diễn ra rất phức tạp Công tác giải quyết các tranh chấp này còn nhiều bất cập, với tình trạng đùn đẩy và né tránh trách nhiệm vẫn xảy ra ở nhiều nơi Nhiều đơn thư khiếu nại tồn đọng quá hạn, dẫn đến sự chậm trễ trong việc xử lý.