Tổng quan nghiên cứu
Cơ sở lý luận về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
2.1.1 Khái niệm bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Bồi thường, theo Từ điển tiếng Việt thông dụng, được định nghĩa là việc đền trả lại các tổn hại Điều này có nghĩa là bồi thường là hành động trả lại giá trị hoặc công lao tương xứng cho một cá nhân hoặc tổ chức bị thiệt hại do hành vi của người khác gây ra.
Bồi thường về đất là quá trình mà Nhà nước hoàn trả giá trị quyền sử dụng đất cho người sử dụng đất khi diện tích đất của họ bị thu hồi, theo quy định tại Khoản 12, Điều 3 của Luật Đất đai năm 2013.
Hỗ trợ là hành động thể hiện tinh thần đoàn kết và tương thân, tương ái, thông qua việc cung cấp sự giúp đỡ về vật chất và tinh thần Mục đích của sự hỗ trợ này là giúp đỡ các cá nhân hoặc nhóm người trong xã hội vượt qua khó khăn và rủi ro, từ đó sớm ổn định cuộc sống của họ.
Nhà nước hỗ trợ người có đất bị thu hồi nhằm ổn định đời sống và phát triển sản xuất, theo quy định tại Khoản 14, Điều 3, Luật Đất đai năm 2013.
Tái định cư là quá trình sắp xếp chỗ ở mới cho những người bị thu hồi đất và phải di chuyển Theo quy định pháp luật, khu tái định cư cần được xây dựng với cơ sở hạ tầng đồng bộ, đảm bảo các điều kiện sống bằng hoặc tốt hơn so với nơi ở cũ.
Tái định cư là chính sách của Nhà nước nhằm hỗ trợ những người bị thu hồi đất do các dự án đầu tư, giúp họ di dời đến nơi ở mới để ổn định đời sống và sản xuất, từ đó phát triển kinh tế - xã hội.
2.1.2 Vai trò của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư Đảm bảo lợi ích công cộng: Thông qua việc thu hồi đất Nhà nước tạo được một quỹ đất sạch cần thiết để phục vụ vào phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật, đảm bảo an ninh quốc phòng, an sinh xã hội và phát triển kinh tế; phát triển các cơ sở kinh tế, các khu công nghiệp, các cơ sở sản xuất – kinh doanh, khu đô thị, khi vui chơi giải trí, công viên cây xanh Qua đó làm tăng thêm khả năng thu hút đầu tư từ, các nhà đâu tư trong nước và ngoài nước, phục vụ phát triển kinh tế (Trần Quang Huy, 2010)
Việc thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư hiệu quả không chỉ tăng cường tiến độ thu hồi đất mà còn góp phần vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, giảm tỷ trọng sản xuất nông nghiệp và tăng tỷ trọng sản xuất công nghiệp, dịch vụ Khi diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp, Nhà nước cần có các biện pháp hỗ trợ cho nông dân mất đất, bao gồm đào tạo nghề và tìm kiếm việc làm mới, từ đó giúp giảm bớt lực lượng lao động ở nông thôn chuyển sang làm việc trong lĩnh vực phi nông nghiệp và dịch vụ Đồng thời, việc thu hồi đất cần đảm bảo hài hòa lợi ích giữa Nhà nước và người sử dụng đất, bởi nếu không thực hiện tốt công tác bồi thường và hỗ trợ, người bị thu hồi đất sẽ gặp khó khăn trong sản xuất và đời sống, trong khi các công trình phúc lợi lại mang lại lợi ích cho cộng đồng.
Việc chuyển đến khu tái định cư thường gặp khó khăn do quy hoạch không phù hợp với phong tục tập quán của người dân, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của họ Do đó, cần giải quyết hài hòa mối quan hệ lợi ích giữa Nhà nước và người dân trong vấn đề bồi thường, hỗ trợ và tái định cư Điều này không chỉ đảm bảo nhu cầu sử dụng đất cho phát triển kinh tế - xã hội mà còn bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người sử dụng đất, bù đắp thiệt hại từ việc thu hồi đất.
Bồi thường, hỗ trợ, và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì ổn định chính trị và trật tự xã hội Các dự án phục vụ an ninh, quốc phòng và phát triển kinh tế cần mặt bằng, vì vậy, việc thực hiện công tác bồi thường hiệu quả có thể giúp hoàn thành dự án nhanh chóng Tuy nhiên, quá trình này ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống người dân, khi đất sản xuất bị thu hồi dẫn đến thiếu việc làm và thu nhập, từ đó gây ra tình trạng mất an ninh trật tự Mặc dù đời sống người dân có thể được cải thiện nhờ khoản tiền hỗ trợ, nhưng nếu không biết sử dụng hợp lý, họ dễ rơi vào tình trạng tiêu xài lãng phí và mắc phải các tệ nạn xã hội.
Việc thu hồi đất không đúng mục đích và các dự án treo gây mất đất sản xuất, dẫn đến tình trạng người dân thất nghiệp, là nguyên nhân chính khiến người dân bị kích động bởi các thế lực chống đối, làm mất trật tự an ninh và niềm tin vào Đảng và Nhà nước Do đó, công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư đóng vai trò rất quan trọng Mục tiêu của công tác này không chỉ là thu hồi đất nhanh chóng mà còn phải đảm bảo ổn định và phát triển bền vững cho người dân sau khi bị thu hồi đất.
Việc giải quyết tranh chấp và khiếu kiện liên quan đến bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất là rất quan trọng Nếu không thực hiện tốt công tác bồi thường và hỗ trợ, người dân sẽ gặp khó khăn trong việc ổn định đời sống, dẫn đến nhiều tranh chấp kéo dài và vượt cấp Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến an ninh trật tự mà còn dễ bị kẻ xấu lợi dụng Do đó, việc thực hiện hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư sẽ góp phần ổn định chính trị và an toàn xã hội, giảm thiểu nguy cơ xung đột.
2.1.3 Đặc điểm của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Đất đai là tài sản đặc biệt có giá trị cao, đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội của Việt Nam, một quốc gia nông nghiệp với dân cư chủ yếu sống dựa vào sản xuất nông nghiệp Khi Nhà nước thu hồi đất để phát triển dự án, người dân thường gặp khó khăn trong việc chuyển đổi nghề nghiệp và ổn định đời sống Sự đa dạng trong cây trồng và vật nuôi tại các vùng cũng làm cho việc tuyên truyền, vận động người dân tham gia di chuyển và định giá bồi thường trở nên phức tạp, do đó cần thiết phải hỗ trợ chuyển nghề để đảm bảo đời sống của họ Đối với đất ở, công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư càng phức tạp hơn vì đất ở gắn liền với đời sống hàng ngày của người dân, trong khi tâm lý ngại di chuyển và các vấn đề về chính sách, quản lý chưa đồng bộ dẫn đến tình trạng lấn chiếm đất và xây dựng trái phép Thêm vào đó, thiếu quỹ đất cho khu tái định cư và chất lượng khu tái định cư thấp cũng góp phần làm cho người dân không muốn di chuyển, đặc biệt là những người sống chủ yếu bằng nghề buôn bán nhỏ ven các trục đường giao thông.
Mỗi dự án được thực hiện trên những vùng đất khác nhau, với điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và dân cư đa dạng Khu vực nội thành có mật độ dân cư cao, ngành nghề phong phú và giá trị đất lớn Trong khi đó, khu vực ven đô có mức độ tập trung dân cư khá cao với các hoạt động sản xuất đa dạng như công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và thương mại Đối với khu vực ngoại thành, sản xuất chủ yếu là nông nghiệp.
Mỗi khu vực bồi thường GPMB có đặc trưng riêng, do đó cần áp dụng các giải pháp phù hợp với đặc điểm của từng khu vực và dự án cụ thể (Phạm Phương Nam, 2013).
2.1.4 Các nhân tố ảnh hưởng đến bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của một số nước và tổ chức trên thế giới
2.2.1 Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của một số nước trên thế giới 2.2.1.1 Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của Australia
Luật đất đai của Australia quy định rằng đất đai thuộc sở hữu Nhà nước và tư nhân, bảo vệ quyền lợi và nghĩa vụ của chủ sở hữu Chủ sở hữu có quyền cho thuê, chuyển nhượng, thế chấp và thừa kế đất mà không bị cản trở Theo Luật thu hồi tài sản năm 1989, có hai hình thức thu hồi đất: thu hồi tự nguyện và thu hồi bắt buộc Thu hồi tự nguyện diễn ra khi chủ đất đồng ý, với thỏa thuận bồi thường dựa trên giá thị trường Trong trường hợp thu hồi bắt buộc, Nhà nước tiến hành thu hồi để phục vụ các mục đích công cộng, thường thông qua đàm phán với chủ đất.
Nguyên tắc bồi thường theo Điều 55 Đạo luật quản lý đất đai nhấn mạnh rằng giá trị bồi thường cho chủ sở hữu thường cao hơn giá trị thị trường Giá trị đối với chủ sở hữu bao gồm giá trị thị trường của lợi ích BAH, giá trị đặc biệt từ việc sở hữu hoặc sử dụng đất bị thu hồi, thiệt hại do tiếng ồn và các thiệt hại khác, không tính đến sự thay đổi giá trị tài sản do việc thu hồi Mức bồi thường được xác định dựa trên giá thị trường hiện tại, được quyết định bởi cơ quan quản lý với sự tư vấn của người đứng đầu cơ quan định giá Giá thị trường được xác định là số tiền mà tài sản có thể bán được một cách tự nguyện và công bằng tại một thời điểm nhất định.
Theo Luật thu hồi tài sản năm 1989 và Luật quản lý đất đai Australia, hình thức bồi thường duy nhất là bồi thường bằng tiền mặt, điều này khiến bồi thường của Australia có phần hạn chế hơn so với Trung Quốc Tương tự, Hàn Quốc cũng áp dụng bồi thường bằng tiền mặt, nhưng nếu người dân không đồng ý nhận tiền mặt, họ có thể nhận bồi thường bằng trái phiếu do chủ dự án phát hành (Tổng cục Quản lý đất đai, 2012).
2.2.1.2 Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của Hàn Quốc Ở Hàn Quốc, vào những năm 70 của thế kỷ trước, trước tình trạng di dân ồ ạt từ các vùng nông thôn vào đô thị, thủ đô Xơ-un đã phải đối mặt với tình trạng thiếu đất định cư trầm trọng trong thành phố Để giải quyết nhà ở cho dân nhập cư, chính quyền thành phố phải tiến hành thu hồi đất của nông dân vùng phụ cận Việc bồi thường được thực hiện thông qua các công cụ chính sách như hỗ trợ tài chính, cho quyền mua căn hộ do thành phố quản lý và chính sách tái định cư (Nguyễn Thắng Lợi, 2008)
Luật bồi thường thiệt hại khi thu hồi đất tại Hàn Quốc được phân thành hai thể chế chính: Thứ nhất, là “đặc lệ” liên quan đến bồi thường thiệt hại cho đất công cộng, được thiết lập theo thủ tục thương lượng từ năm 1962 Thứ hai, là luật “sung công đất” theo quy trình cưỡng chế của công pháp, được ban hành vào năm 1975 Tuy nhiên, việc thực hiện các quy định của hai thể chế này vẫn gặp nhiều thách thức.
Khi thương lượng không đạt được thỏa thuận, luật "sung công đất" sẽ được thực hiện thông qua biện pháp cưỡng chế Tuy nhiên, quy trình này có thể kéo dài và dẫn đến chi phí bồi thường gia tăng do việc lặp lại và trùng hợp Luật bồi thường tại Hàn Quốc được thực hiện qua ba giai đoạn rõ ràng.
Định giá theo quy định tại Hàn Quốc là quá trình mà giám định viên công cộng đánh giá giá trị đất đai dựa trên tiêu chuẩn giá quy định để thu hồi đất phục vụ cho các công trình công cộng Hàng năm, Hàn Quốc thực hiện đánh giá hơn 27 triệu địa điểm trên toàn quốc, trong đó có 470.000 địa điểm được chỉ định làm tiêu chuẩn để hình thành giá quy định cho việc đền bù Giá quy định này không dựa vào lợi nhuận khai thác, đảm bảo tính khách quan trong quá trình bồi thường.
Pháp luật quy định rằng trong quá trình thương lượng thu hồi đất, không được gây thiệt hại lớn cho người sở hữu đất Quy trình này bao gồm các bước: công nhận mục đích thu hồi, lập biên bản về tài sản và đất đai, và cuối cùng là thương lượng để chấp nhận việc thu hồi.
Trong trường hợp tái định cư, người bị di dời có quyền lựa chọn giữa khoản bồi thường, khu vực nhà ở hoặc trợ cấp di dời Khu vực tái định cư cần đảm bảo đầy đủ dịch vụ do chủ dự án chi trả, bao gồm cả chi phí di chuyển Đất cấp cho người tái định cư có giá bằng 80% chi phí phát triển, thấp hơn nhiều so với giá thị trường, dẫn đến tình trạng phần lớn đất được bán lại ngay sau khi nhận (Nguyễn Thị Nga, 2011).
Luật Bồi thường của Hàn Quốc áp dụng ba nguyên tắc chính để đảm bảo bồi thường cho đất đai, bất động sản và các quyền liên quan đến kinh doanh, nông nghiệp, ngư nghiệp, khoáng sản, nhằm cung cấp tiền bồi thường và chi phí di dời cho các bên bị ảnh hưởng.
Chế độ và luật thu hồi đất GPMB quy định rằng nếu đã hoàn tất việc bồi thường nhưng người dân không chịu di dời, họ sẽ bị coi là gây hại cho lợi ích công cộng, dẫn đến việc thi hành cưỡng chế theo luật hành chính Tuy nhiên, biện pháp GPMB thường gặp phải sự phản đối quyết liệt từ người dân và người thuê, gây ảnh hưởng xấu đến xã hội Do đó, nghiên cứu và tìm ra biện pháp khuyến khích người dân tự nguyện di dời là giải pháp tối ưu hơn (Phạm Phương Nam và Nguyễn Thanh Trà, 2012).
2.2.1.3 Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của Singapore
Singapore có một hệ thống sở hữu đất đai đa dạng, trong đó sở hữu tư nhân được chấp nhận Đất do Nhà nước sở hữu chiếm khoảng 90%, trong khi phần còn lại thuộc về tư nhân, nhưng phải tuân thủ quy hoạch sử dụng đất của Nhà nước Người nước ngoài có quyền sở hữu căn hộ hoặc biệt thự kèm theo đất ở Hình thức sử dụng đất phổ biến là hợp đồng cho thuê từ Nhà nước.
Sau khi có quy hoạch chi tiết và dự án cụ thể, Nhà nước sẽ thu hồi đất để triển khai thực hiện, với quyền quyết định hoàn toàn trong việc này Người dân cần tuân thủ quy định, không được tự ý chuyển nhượng đất cho nhà đầu tư như ở Việt Nam, do thời gian sử dụng đất khác nhau và Nhà nước không cho phép Tất cả các giao dịch chuyển nhượng và thay đổi mục đích sử dụng đất đều phải thông qua Nhà nước, đóng vai trò trung gian giữa người sử dụng đất và chủ đầu tư Điều này nhằm tránh tiêu cực trong công tác đền bù giải tỏa và đảm bảo không ảnh hưởng xấu đến việc thực hiện dự án theo quy hoạch cũng như phát triển kinh tế chung.
Mức đền bù thiệt hại được xác định dựa trên giá trị bất động sản của chủ sở hữu, bao gồm các chi phí tháo dỡ, di chuyển, mua vật tư thay thế và thuế sử dụng nhà mới Nếu người dân không tin tưởng vào sự đánh giá của Nhà nước, họ có thể thuê tổ chức định giá tư nhân, với chi phí định giá do Nhà nước chi trả Tại Singapore, các yếu tố ảnh hưởng từ công trình như tiếng ồn và khói bụi cũng được tính vào mức đền bù.
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng tại Singapore thể hiện tính pháp lý và tính dân chủ, cho phép người dân thuê tổ chức định giá tư nhân với chi phí do Nhà nước chi trả Ngoài ra, các yếu tố ảnh hưởng khác cũng được xem xét trong quá trình bồi thường Chính sách tái định cư được thực hiện thông qua việc bố trí nhà ở công cộng do Trung tâm Phát triển Nhà quản lý.
2.2.2 Quy định bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng phát triển Châu Á
Các dự án do Ngân hàng thế giới (WB), Ngân hàng phát triển Châu Á
(ADB) cho vay phải được các Bộ chủ quản dự án thông qua như chương trình