Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài
Cơ sở lý luận về chương trình nông thôn mới và tác động của chương trình nông thôn mới
2.1.1 Những vấn đề chung về chương trình xây dựng nông thôn mới
2.1.1.1 Một số khái niệm cơ bản a, Khái niệm về nông thôn Đến nay, khái niệm nông thôn được thống nhất với quy định tại Theo Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21-8-2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, cụ thể: "Nông thôn là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị các thành phố, thị xã, thị trấn được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là ủy ban nhân dân xã".
Nông thôn mới là khái niệm chỉ những vùng nông thôn có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, với cơ cấu kinh tế và tổ chức sản xuất hợp lý, xã hội dân chủ, ổn định và giàu bản sắc văn hóa dân tộc Ngày 4 tháng 6 năm 2010, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg, phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 – 2020, với mục tiêu nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân, bảo vệ môi trường sinh thái và giữ vững an ninh trật tự Theo Thông tư 54/2009/TT-BNN&PTNT, huyện nông thôn mới phải có 75% số xã đạt tiêu chí nông thôn mới, tỉnh nông thôn mới có 75% số huyện đạt tiêu chí này, và xã nông thôn mới cần đạt 19 tiêu chí của Bộ tiêu chí Quốc gia về nông thôn mới.
Xây dựng nông thôn mới (NTM) là một cuộc cách mạng lớn, kêu gọi sự đồng lòng của cộng đồng dân cư nông thôn trong việc cải thiện cơ sở hạ tầng thôn, xã và gia đình, hướng tới một môi trường sống khang trang, sạch đẹp Mục tiêu là phát triển toàn diện các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, đồng thời nâng cao nếp sống văn hóa và đảm bảo an ninh môi trường nông thôn Qua đó, đời sống vật chất và tinh thần của người dân sẽ được cải thiện rõ rệt.
Xây dựng NTM là một sự nghiệp cách mạng quan trọng của toàn Đảng, toàn dân và hệ thống chính trị, không chỉ liên quan đến kinh tế - xã hội mà còn là vấn đề kinh tế - chính trị tổng hợp Theo Quyết định số 800/QĐ-TTg ngày 04/06/2010 và Quyết định số 491/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, xây dựng NTM được định nghĩa là việc phát triển nông thôn đạt 19 tiêu chí của Bộ tiêu chí Quốc gia về NTM.
Chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) góp phần tạo niềm tin cho nông dân, khuyến khích họ trở nên tích cực và chăm chỉ hơn Qua đó, nông dân có cơ hội đoàn kết, hỗ trợ lẫn nhau trong việc phát triển nông thôn, hướng tới một môi trường sống giàu đẹp, dân chủ và văn minh.
Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới là một sáng kiến phát triển nông thôn toàn diện, nhằm hướng dẫn các xã đạt chuẩn nông thôn mới Chương trình sẽ được triển khai trên toàn tỉnh, tập trung vào phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường, hệ thống chính trị và an ninh trật tự tại nông thôn Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng nhấn mạnh mục tiêu xây dựng nông thôn mới giàu đẹp, dân chủ, công bằng, văn minh, với cơ cấu kinh tế hợp lý và hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại.
2.1.1.2 Đặc trưng của xây dựng nông thôn mới
Mô hình Nông thôn mới (NTM) hướng đến việc phát triển nông thôn năng động với nền sản xuất nông nghiệp hiện đại và hạ tầng tương đương đô thị Xây dựng NTM là nhiệm vụ quan trọng trong sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa, nhằm nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân nông thôn Từ năm 2010 đến 2020, NTM tại Việt Nam đã có những đặc trưng cơ bản đáng chú ý.
- Kinh tế phát triển, đời sống vật chất, văn hóa dân cư được nâng cao.
- Nông thôn phát triển theo quy hoạch, có cơ sở hạ tầng kỹ thuật, xã hội hiện đại, môi trường sinh thái được bảo vệ.
- Dân trí được nâng cao, bản sắc văn hóa dân tộc giữ gìn và phát huy.
- An ninh tốt, quản lý dân chủ.
- Chất lượng hệ thống chính trị được nâng cao Điểm nổi bật của xây dựng nông thôn mới là:
- Kết cấu hạ tầng KT – XH hiện đại.
- Cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất phù hợp.
- Xã hội nông thôn ổn định, đời sống vật chất văn hóa tinh thần của người dân được nâng cao, thu nhập tăng, tỷ lệ hộ nghèo thấp.
- Vừa mang tính hiện đại những vẫn giữ được bản sắc văn hóa dân tộc.
- Dân trí được nâng cao, trình độ lao động ngày càng tiến bộ.
- Môi trường sinh thái được bảo vệ.
- Hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường.
2.1.1.3 Vai trò của xây dựng nông thôn mới
Việc xây dựng nông thôn mới (NTM) là một chính sách tổng hợp nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn mới NTM không chỉ tập trung vào việc giải quyết các vấn đề cụ thể mà còn tính toán mối quan hệ với các chính sách và lĩnh vực khác, giúp khắc phục tình trạng rời rạc Vùng nông thôn mới mang đặc trưng của sự phát triển đô thị hóa, với nền kinh tế chuyển dịch theo hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH - HĐH), không chỉ giới hạn trong sản xuất nông nghiệp mà còn bao gồm sự phát triển mạnh mẽ của các ngành công nghiệp, thương mại và dịch vụ.
Sản xuất nông nghiệp đóng vai trò quan trọng tại nông thôn, đặc biệt trong lĩnh vực trồng trọt như sản xuất lương thực, cây công nghiệp và trồng rừng Nông thôn không chỉ là nơi diễn ra các hoạt động sản xuất nông nghiệp mà còn là nguồn cung cấp sản phẩm nông nghiệp chất lượng cao Ngày nay, sản xuất nông nghiệp ở nông thôn mới đã chuyển mình với cơ cấu ngành nghề đa dạng, điều kiện sản xuất hiện đại và ứng dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến, cùng với việc xây dựng các tổ chức nông nghiệp hiện đại.
Giữ gìn nét truyền thống văn hóa Việt là điều quan trọng trong bối cảnh phát triển hiện đại Qua hàng ngàn năm lịch sử, các làng xóm nông thôn đã hình thành từ những cộng đồng có phong tục, tập quán và họ tộc chung Mối quan hệ huyết thống và phong tục trong các làng xóm tạo nên những giá trị văn hóa tinh thần quý báu như lòng kính lão, yêu trẻ, và tinh thần đoàn kết Những truyền thống này cần được gìn giữ và phát triển, đặc biệt trong môi trường thành thị có tính mở và năng động, nơi văn hóa quê hương có nguy cơ bị mai một.
Nông thôn, với đặc điểm sản xuất nông nghiệp và sự tụ cư theo dân tộc, là môi trường lý tưởng để gìn giữ và phát huy văn hóa quê hương Các cảnh quan nông thôn mang những đặc trưng riêng, tạo nên màu sắc văn hóa làng xã đặc thù, thể hiện triết lý hòa hợp giữa trời đất, tôn trọng tự nhiên và mưu cầu phát triển hài hòa, đồng thời chú trọng vào sự kế tục phát triển của các dân tộc.
Nông nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn và bảo vệ môi trường sinh thái thông qua việc cung cấp nông sản cần thiết và cải tạo cảnh quan Cây trồng không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn góp phần vào việc điều hòa khí hậu, giảm ô nhiễm tiếng ồn và cải thiện chất lượng nguồn nước Hệ thống sinh thái nông nghiệp, bao gồm đất đai canh tác, hệ thống thủy lợi và các khu rừng, thảo nguyên, có chức năng bảo vệ môi trường, ngăn ngừa xâm thực đất và làm sạch đất, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống cho cộng đồng nông thôn.
2.1.2 Nội dung của chương trình xây dựng nông thôn mới
Nhằm thực hiện Nghị quyết số 100/2015/QH13 ngày 12 tháng 11 năm
Vào năm 2015, Quốc hội Khóa XIII đã phê duyệt chủ trương đầu tư cho các chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2016-2020 một cách đồng bộ, kịp thời và hiệu quả Để thực hiện điều này, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2016-2020 theo Quyết định số 1600/QĐ-TTg ngày 16 tháng 8 năm 2016.
1 Quy hoạch xây dựng nông thôn mới a) Mục tiêu: Đạt yêu cầu tiêu chí số 01 về quy hoạch và thực hiện quy hoạch trong Bộ tiêu chí quốc gia nông thôn mới Đến năm 2018, có 100% số xã đạt chuẩn tiêu chí số 01 về quy hoạch và thực hiện quy hoạch. b) Nội dung:
Quy hoạch xây dựng vùng được thực hiện nhằm đáp ứng tiêu chí theo Quyết định số 558/QĐ-TTg ngày 05 tháng 4 năm 2016 của Thủ tướng Chính phủ Mục tiêu là đảm bảo các tiêu chí huyện nông thôn mới và quy định cho các thị xã, thành phố trực thuộc cấp tỉnh hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới.
Cơ sở thực tiễn về tác động của chương trình nông thôn mới đến phát triển
2.2.1 Thực tiễn chương trình xây dựng nông thôn mới hiện nay
2.2.1.1 Tình hình xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam
Chương trình NTM đã phát triển nhiều mô hình sáng tạo, với những bài học kinh nghiệm quý giá Người dân tỉnh Vĩnh Phúc đã tình nguyện hiến đất để xây dựng đường và hạ tầng nông thôn Tại xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình, người dân cũng tích cực tham gia phong trào hiến đất để xây dựng NTM với khẩu hiệu đầy nhiệt huyết.
“Đường thẳng, ngõ thẳng” đã làm mới diện mạo vùng quê, cho thấy tầm quan trọng của công tác tuyên truyền về xây dựng nông thôn mới (NTM) Ông Hồ Xuân Hùng, cố vấn ban chỉ đạo Quốc gia về XDNTM, nhấn mạnh rằng nếu người dân không hiểu đúng về chủ trương này, họ sẽ không coi đó là sự nghiệp của chính mình Kinh nghiệm ban đầu cho thấy, để thành công, cần thực hiện đúng và làm việc nhiều hơn để người dân nhận ra rằng họ đang xây dựng cho chính mình.
Báo cáo tổng kết 5 năm thực hiện Chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) giai đoạn 2010 – 2015, do Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Cao Đức Phát trình bày, đã nêu rõ những kết quả đạt được và đồng thời chỉ ra những hạn chế của chương trình Phương hướng và nhiệm vụ cho giai đoạn 2016 – 2020 cũng được đề cập tại hội nghị tổng kết này.
Tính đến hết tháng 11/2017, cả nước có 2884 xã (32,3%) được công nhận đạt chuẩn NTM, trong đó, đã có khoảng 326 xã được công nhận đạt chuẩn theo
Bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn 2016 – 2020 (vượt mục tiêu năm 2017 có ít nhất 31% số xã đạt chuẩn), tăng 542 xã (5,87%) so với cuối năm
2016 Bình quân đạt 13,69 tiêu chí/xã; còn 175 xã dưới 5 tiêu chí, giảm 81 xã so với cuối năm 2016.
Tính đến ngày 15/12, cả nước đã có 43 đơn vị cấp huyện thuộc 24 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương được Thủ tướng Chính phủ công nhận đạt chuẩn nông thôn mới, tăng 13 huyện so với cuối năm 2016 Sự tăng trưởng này đã vượt mục tiêu phấn đấu năm 2017 là có ít nhất 38 đơn vị cấp huyện đạt chuẩn nông thôn mới.
Theo Tổng cục Thống kê, trong 7 năm qua, giao thông nông thôn đã hoàn thành khối lượng công việc vượt hơn 5 lần so với giai đoạn trước.
Từ năm 2001 đến 2010, đến cuối năm 2017, tất cả các xã trên cả nước đều có đường ô tô đến trung tâm Mạng lưới điện quốc gia đã phủ sóng 100% số xã và 98,8% số thôn Hơn 99% số xã có trường tiểu học và mẫu giáo, cùng với 99,5% số xã có trạm y tế Đặc biệt, có 4.798 xã được trang bị công trình nước sạch tập trung.
Trong thời gian qua, nhiều địa phương đã đầu tư và phát triển khoảng 3.854 mô hình sản xuất liên kết theo chuỗi giá trị, ứng dụng công nghệ cao Điều này góp phần hình thành một số vùng sản xuất tập trung theo hướng hàng hóa.
Chương trình xây dựng nông thôn mới (XDNTM) đã tạo ra sự phát triển mạnh mẽ trong hệ thống hạ tầng nông thôn, làm thay đổi bộ mặt nông thôn Việt Nam Theo báo cáo của Ban chỉ đạo Trung ương, thu nhập bình quân của người dân đã tăng lên trên 28 triệu đồng/năm, so với chỉ 16 triệu đồng vào năm 2010 Đồng thời, tỷ lệ hộ nghèo đã giảm mạnh, còn 3,6%, giảm so với 1,6% khi chương trình bắt đầu được triển khai.
Kết quả ban đầu từ Điều tra Nông nghiệp, nông thôn và thủy sản cho thấy tình hình xây dựng NTM đã có những bước tiến đáng kể Nhờ thực hiện nghiêm túc Nghị quyết của Trung ương, sau 5 năm, mục tiêu Quốc gia về xây dựng NTM đã đạt được kết quả khả quan, với bình quân các xã trong cả nước đạt gần 14 tiêu chí, tăng từ chưa đến 5 tiêu chí ban đầu Hơn nữa, trong quá trình này, đã có hơn 22.000 mô hình sản xuất nông lâm nghiệp được xây dựng, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất.
2.2.1.2 Mục tiêu xây dựng NTM từ năm 2016 đến năm 2020
Vào ngày 8 tháng 12 năm 2015, Hội nghị toàn quốc đã tổng kết 5 năm thực hiện mục tiêu Quốc gia xây dựng NTM giai đoạn 2010 – 2015, đánh giá các kết quả đạt được và rút ra bài học kinh nghiệm để tiếp tục thực hiện mục tiêu xây dựng NTM cho giai đoạn 2016 – 2020.
Mục tiêu tổng quát của việc xây dựng NTM là phát triển kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội phù hợp, cơ cấu kinh tế hợp lý và tổ chức sản xuất hiệu quả Điều này bao gồm việc liên kết phát triển nông nghiệp với công nghiệp và dịch vụ, cũng như gắn kết phát triển nông thôn với đô thị Đời sống xã hội ở nông thôn cần được xây dựng trên nền tảng dân chủ, bình đẳng và ổn định, đồng thời giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Bảo vệ môi trường sinh thái, duy trì an ninh trật tự, và nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân cũng là những yếu tố quan trọng trong quá trình này.
Trong giai đoạn 2016 – 2020, mục tiêu cụ thể là 50% số xã trên toàn quốc đạt chuẩn nông thôn mới (NTM), mỗi tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có ít nhất một huyện đạt chuẩn NTM, và không còn xã nào dưới 5 tiêu chí.
2.2.1.3 Chương trình xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh
Năm 2010, tỉnh Bắc Ninh bắt đầu thực hiện Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới với mức bình quân chỉ 8,84 tiêu chí/xã Sau bảy năm, tỉnh đã có 58 trong tổng số 97 xã hoàn thành mục tiêu nông thôn mới, nâng bình quân số tiêu chí đạt chuẩn lên 17,28 tiêu chí/xã, cao hơn mức trung bình cả nước 3,58 tiêu chí/xã Sự phát triển này đã giúp diện mạo và đời sống nông thôn Bắc Ninh từng bước được cải thiện.
Bắc Ninh là địa phương có nhiều lợi thế trong việc xây dựng nông thôn mới (NTM), với tổng ngân sách 5.288 tỷ đồng cho chương trình giai đoạn 2010 – 2015, trong đó ngân sách địa phương chiếm 52,6% (2.888,6 tỷ đồng) Tỉnh đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ nhằm nâng cao đời sống người dân và khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp Sau 7 năm đầu tư phát triển sản xuất nông nghiệp, Bắc Ninh đã hoàn thành công tác “dồn điền, đổi thửa”, tạo điều kiện cho việc ứng dụng công nghệ cao và cơ giới hóa trong sản xuất Hiện tại, toàn tỉnh có 3.300 trang trại và gia trại, góp phần vào sự phát triển bền vững của nông nghiệp địa phương.
Theo quy định mới của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, 167 trang trại đã đạt tiêu chí, bao gồm 15 trang trại trồng trọt, 83 trang trại chăn nuôi, 30 trang trại nuôi trồng thủy sản và 29 trang trại sản xuất kinh doanh tổng hợp Các trang trại này có tổng diện tích khoảng 72.430 m2 nhà lưới và 11.000 m2 nhà kính chuyên sản xuất rau, hoa cao cấp Ngoài ra, còn có 5.000 m2 dành cho sản xuất khoai tây giống nuôi cấy mô và gần 2.000 m2 cho sản xuất hoa lan nuôi cấy mô Đặc biệt, có sáu cơ sở sản xuất lúa và rau VietGAP với tổng diện tích khoảng 90 ha.