Cơ sở lý luận và thực tiễn về sự tham gia của hội nông dân trong phát triển kinh tế hộ gia đình
Cơ sở lý luận
2.1.1.1 Khái niệm về Hội Nông dân
Hội Nông dân Việt Nam là tổ chức chính trị - xã hội đại diện cho giai cấp nông dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, và là thành viên của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, đóng vai trò quan trọng trong hệ thống chính trị của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Theo Khoản 2, Điều 9 của Hiến pháp năm 2013, Hội nông dân Việt Nam được xác định là tổ chức chính trị - xã hội tự nguyện, có nhiệm vụ đại diện và bảo vệ quyền lợi hợp pháp, chính đáng của các thành viên và hội viên trong tổ chức.
Hội Nông dân là tổ chức chính trị-xã hội đại diện cho giai cấp nông dân, tập hợp những cá nhân có chung mục tiêu chính trị, tuân thủ sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam nhằm xây dựng một xã hội phát triển bền vững.
Tổ quốc Việt Nam theo định hướng xã hội chủ nghĩa, với đặc điểm xã hội và giai cấp tương đồng Để tổ chức Hội Nông dân hiệu quả, cần có hai bộ phận: một là đội ngũ cán bộ Hội từ Trung ương đến cơ sở, tham gia thực hiện các nhiệm vụ chính trị do Đảng và Nhà nước giao; hai là lực lượng hội viên, nông dân được tập hợp để tham gia sinh hoạt trong tổ chức Hội.
2.1.1.2 Khái niệm về sự tham gia của Hội Nông dân trong phát triển kinh tế hộ gia đình
Tham gia không chỉ đơn thuần là đóng góp vào một hoạt động chung, mà còn phản ánh bản chất và nội dung sâu sắc hơn trong mối quan hệ giữa các cá nhân, đặc biệt là trong bối cảnh phát triển cộng đồng.
Tham gia (Participation) là một triết lý quan trọng trong nghiên cứu phát triển cộng đồng, theo quan điểm của các nhà nghiên cứu phát triển Oakley P (1989) định nghĩa tham gia là quá trình nâng cao nhạy cảm và năng lực của người dân để đáp ứng nhu cầu phát triển và khuyến khích sáng kiến địa phương Quá trình này nhằm tăng cường khả năng tự kiểm soát nguồn lực và tổ chức trong những hoàn cảnh cụ thể Tham gia bao gồm việc ra quyết định, thực hiện, phân chia lợi ích và đánh giá các hoạt động phát triển của cộng đồng (Nguyễn Ngọc Hợi, 2003).
Từ những năm 1970, khái niệm “sự tham gia” và “tăng cường quyền lực” đã trở nên phổ biến trong nghiên cứu phát triển cộng đồng, đặc biệt trong các tài liệu liên quan đến xoá đói giảm nghèo và cải thiện tính bền vững của các chương trình phát triển Tuy nhiên, không có định nghĩa chung nào về “sự tham gia” có thể áp dụng cho tất cả các dự án, mà sự diễn giải về bản chất và quá trình tham gia phụ thuộc vào yêu cầu phát triển riêng của từng tổ chức (Vũ Thị Huyền Trang, 2009).
Hiện nay tham gia 05 nội dung (bước) để nghiên cứu: Tham gia trong xác định nhu cầu (1), tham gia trong xây dựng phương án thực hiện (lập kế hoạch)
Sự tham gia của các bên liên quan trong tổ chức thực hiện, hưởng lợi và quản lý, đánh giá không chỉ là mục tiêu tự thân mà còn góp phần cải thiện kết quả phát triển Khi các bên liên quan hiểu rõ và tham gia vào quyết định, phân bổ nguồn lực và các hoạt động ảnh hưởng đến cuộc sống của họ, sự tham gia này đảm bảo rằng họ sẽ nhận được lợi ích từ quá trình đó (theo Vũ Thị Huyền Trang, 2009).
Theo tác giả, nghiên cứu về sự tham gia của Hội Nông dân trong phát triển kinh tế hộ gia đình phản ánh đầy đủ nội dung và tính chất của sự tham gia Nghiên cứu này tập trung vào vai trò của đội ngũ cán bộ Hội Nông dân từ huyện đến xã tại huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ, mà không xem xét sự tham gia của hội viên trong tổ chức Hội Mục tiêu là phân tích các hoạt động hỗ trợ phát triển kinh tế hộ gia đình của hội viên.
2.1.1.2 Khái niệm về hộ gia đình, kinh tế hộ gia đình và phát triển kinh tế hộ gia đình a Hộ gia đình và kinh tế hộ gia đình
Theo Luật Đất đai, hộ gia đình sử dụng đất bao gồm những người có quan hệ hôn nhân, huyết thống hoặc nuôi dưỡng, sống chung và có quyền sử dụng đất chung tại thời điểm Nhà nước giao đất, cho thuê đất, công nhận quyền sử dụng đất, hoặc nhận chuyển quyền sử dụng đất (Quốc hội, 2013).
Trong Bộ Luật dân sự, khái niệm Hộ gia đình không được định nghĩa chính thức, nhưng được xác định là chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự Hộ gia đình bao gồm các thành viên có tài sản chung và cùng đóng góp công sức cho hoạt động kinh tế chung trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp hoặc các lĩnh vực sản xuất, kinh doanh khác theo quy định của pháp luật.
Theo Luật hôn nhân và gia đình, gia đình được định nghĩa là tập hợp những người liên kết với nhau thông qua hôn nhân, quan hệ huyết thống hoặc nuôi dưỡng, tạo ra các quyền và nghĩa vụ pháp lý giữa các thành viên.
Từ các quan niệm trên cho thấy hộ được hiểu như sau:
- Trước hết, hộ là một tập hợp chủ yếu và phổ biến của những thành viên có chung huyết thống (cũng có trường hợp ngoại lệ).
Hộ là một đơn vị kinh tế với nguồn lao động và phân công lao động chung, đồng thời có vốn và kế hoạch sản xuất kinh doanh chung Đây là đơn vị vừa sản xuất vừa tiêu dùng, có ngân quỹ chung và phân phối lợi ích theo thoả thuận gia đình Hộ không đồng nhất mà có thể thuộc các thành phần kinh tế cá thể, tư nhân, tập thể hoặc Nhà nước.
Kinh tế hộ gia đình là một hình thức tổ chức kinh doanh thuộc sở hữu của hộ gia đình, nơi các thành viên chung tay đóng góp tài sản và công sức để phát triển sản xuất trong nông, lâm, ngư nghiệp hoặc các lĩnh vực khác theo quy định pháp luật Sự tồn tại của kinh tế hộ chủ yếu phụ thuộc vào lao động gia đình để khai thác đất đai và tài nguyên, từ đó nâng cao mức sống Đặc điểm nổi bật là không có tư cách pháp nhân; chủ hộ vừa là người sở hữu vừa là người lao động chính, có thể thuê thêm lao động nếu cần Tuy nhiên, do quy mô nhỏ, vốn ít và ngành nghề không ổn định, tính ổn định của kinh tế hộ gia đình thường không cao.
Năm 1988, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 10/NQ-TW nhằm “Đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp”, với mục tiêu giải phóng sức sản xuất trong nông nghiệp và chuyển giao đất đai cùng các tư liệu sản xuất cho hộ nông dân Điều này đã giúp các hộ nông dân trở thành đơn vị tự chủ trong sản xuất, công nhận hộ gia đình là đơn vị kinh tế cơ sở, hay còn gọi là kinh tế hộ gia đình Từ đó, họ có quyền tự chủ trong sản xuất kinh doanh, điều hành sản xuất, sử dụng lao động, mua sắm vật tư kỹ thuật, cũng như hợp tác sản xuất và tiêu thụ sản phẩm của mình.
Kinh tế hộ gia đình là một phận quan trọng của nền kinh tế, nó có các đặc trưng chủ yếu:
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm của một số địa phương về sự tham gia của Hội Nông dân trong phát triển kinh tế hộ gia đình
2.2.1.1 Kinh nghiệm của xã Gio Quang, tỉnh Quảng Trị
Đến năm 2016, xã Gio Quang có 890 hộ sản xuất nông nghiệp, trong đó 624 hộ là hội viên nông dân, chiếm 70,11% Hội Nông dân xã đã tích cực phối hợp với các ban, ngành để nâng cao nhận thức của người dân về phát triển kinh tế Các cấp Hội Nông dân đã vận động hội viên chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật nuôi và áp dụng khoa học công nghệ vào sản xuất, từ đó nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập cho người dân, tạo ra sự chuyển biến mạnh mẽ trong phát triển kinh tế.
Hội Nông dân xã Gio Quang đã phối hợp với Trung tâm Dạy nghề và hỗ trợ nông dân tỉnh Quảng Trị cùng Trạm khuyến nông huyện Gio Linh để mở các lớp dạy nghề như trồng nấm, trồng ném và thú y, tổ chức tập huấn kỹ thuật cho hàng trăm nông dân, góp phần nâng cao năng suất cây trồng và vật nuôi, tăng thu nhập cho các hộ gia đình Đồng thời, cùng với Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện, các tổ vay vốn đã tư vấn cho nông dân tiếp cận chính sách hỗ trợ vay vốn của Thủ tướng Chính phủ, đồng thời đẩy mạnh cơ giới hóa nông nghiệp với 18 máy gặt đập liên hợp và 5 hệ thống hấp sấy sản phẩm.
318 máy làm đất, gần 30 máy có công suất lớn chủ động hoàn toàn khâu làm đất.
Hội nông dân xã đã triển khai xây dựng các tuyến đường bê tông hóa giao thông dài 872m với tổng giá trị hơn 1,5 tỷ đồng, nhờ vào nguồn vốn từ ngân sách tỉnh, huyện và sự đóng góp của nhân dân Trong năm 2015, hội viên và nông dân đã tích cực tham gia, đóng góp 245 ngày công, quyên góp trên 800 triệu đồng và hiến hơn 10.350m2 đất để phát triển hạ tầng nông thôn, bao gồm tu sửa, nạo vét và khơi thông các hệ thống cống rãnh và kênh mương nội đồng.
Trong khu vực 12 km, phong trào thi đua “Nông dân sản xuất kinh doanh giỏi” đã đạt được nhiều kết quả tích cực, góp phần làm mới và chỉnh trang nhà ở Hiện tại, toàn xã có 47 hộ nghèo, trong đó có 06 hộ nghèo thuộc Hội nông dân.
Trong năm 2016, có 152 hộ gia đình được vinh danh là Nông dân sản xuất kinh doanh giỏi, bao gồm 01 hộ đạt cấp trung ương, 02 hộ cấp tỉnh, 50 hộ cấp huyện và 101 hộ cấp xã (Hoàng Thị Thu, 2016).
2.2.1.2 Kinh nghiệm của Hội Nông dân tỉnh Bắc Giang
Hội Nông dân tỉnh Bắc Giang, với hơn 246.000 hội viên chiếm gần 85% số hộ nông nghiệp, đã triển khai hiệu quả 03 phong trào thi đua: sản xuất kinh doanh giỏi, xây dựng nông thôn mới và bảo đảm quốc phòng an ninh Các cấp hội đã tăng cường tuyên truyền đa dạng qua học tập, hội thảo, và các câu lạc bộ nông dân, giúp hội viên hiểu rõ mục tiêu xóa đói giảm nghèo và tham gia xây dựng nông thôn mới Phong trào này đã thu hút hàng trăm tỷ đồng, hàng triệu ngày công, và hiến hơn 400.000 m² đất làm đường giao thông, đồng thời nâng cấp hơn 7.000 km đường và gần 4.000 km kênh mương, góp phần tích cực vào sản xuất và thực hành tiết kiệm.
Cũng trong thời gian qua các cấp Hội Nông dân trong tỉnh đã đẩy mạnh
Phong trào nông dân thi đua sản xuất kinh doanh giỏi đã phát triển mạnh mẽ, với hơn 100.000 hộ đạt danh hiệu mỗi năm, thu hút đông đảo hội viên tham gia Quỹ hoạt động hội và quỹ Hỗ trợ nông dân đã huy động trên 51 tỷ đồng, triển khai hơn 50 dự án giúp trên 1.000 hộ nông dân có vốn phát triển sản xuất Hơn 100.000 lượt hộ nông dân đã vay vốn sản xuất từ Ngân hàng Nông nghiệp & Phát triển nông thôn và Ngân hàng Chính sách xã hội, với tổng tín chấp trên 2.000 tỷ đồng Phong trào cũng tích cực vận động nông dân dồn điền đổi thửa và xây dựng hàng trăm cánh đồng mẫu lớn, duy trì hàng ngàn mô hình kinh tế tập thể và gần 2.000 mô hình điểm Hằng năm, các cấp Hội phối hợp giới thiệu hàng nghìn lao động nông thôn có việc làm và dạy nghề ngắn hạn cho trên 5.000 hội viên Những nỗ lực này đã nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động nông thôn, hình thành vùng sản xuất nông nghiệp hàng hóa tập trung, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần cho hội viên, nông dân, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế.
- xã hội địa phương, giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội ở nông thôn (Leo Thị Lịch, 2016).
2.2.1.3 Kinh nghiệm của Hội Nông dân tỉnh Ninh Bình
Hội Nông dân tỉnh Ninh Bình đã tích cực tuyên truyền và vận động hội viên thực hiện "dồn điền đổi thửa", chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, và áp dụng kỹ thuật mới nhằm phát triển sản xuất, kinh doanh Hội cũng đã đóng góp công sức, tiền của và đất đai để xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn Ngoài ra, Hội Nông dân thường xuyên tổ chức tập huấn để nâng cao kỹ năng và kiến thức cho cán bộ, đồng thời hướng dẫn nông dân xây dựng các mô hình phát triển kinh tế hộ gia đình bền vững, góp phần nâng cao thu nhập và phát huy vai trò trong xây dựng Nông thôn mới.
Năm 2016, Hội Nông dân các cấp đã tổ chức 813 buổi tập huấn KHKT cho 60.480 hội viên, nông dân, góp phần vào phát triển kinh tế nông thôn Hội Nông dân tỉnh đã khai giảng 03 lớp dạy nghề phi nông nghiệp và 02 lớp dạy nghề nông nghiệp cho 145 hội viên nông dân Tín chấp cung ứng 1.220 tấn phân bón chậm trả cho nông dân, đồng thời quảng bá sản phẩm nông nghiệp tại các hội trợ triển lãm Nhiều mô hình chăn nuôi, trồng trọt hiệu quả đã được nhân rộng, như nuôi cá nước ngọt thâm canh và trồng cây ăn quả trái vụ Tổng Quỹ Hỗ trợ nông dân toàn tỉnh hiện đạt trên 20 tỷ đồng, giúp hàng nghìn hộ nông dân vay vốn phát triển sản xuất Đến 31/8/2016, đã thành lập 438 tổ liên kết vay vốn với dư nợ 942,822 tỷ đồng và 799 tổ tiết kiệm vay vốn cho 22.164 hộ vay, với dư nợ 544,358 tỷ đồng Hội cũng đã hướng dẫn thành lập 95 mô hình kinh tế tập thể, bao gồm 18 HTX và 77 Tổ hợp tác, đồng thời giám sát việc thực hiện pháp luật về sản xuất, kinh doanh vật tư nông nghiệp.
Năm 2020, Hội Nông dân tỉnh Ninh Bình đã triển khai nhiều giải pháp nhằm hỗ trợ nông dân, đặc biệt là những hộ nghèo, trong sản xuất kinh doanh Các nông dân sản xuất giỏi đã tích cực giúp đỡ từ 2 đến 7 hộ nghèo về kinh nghiệm, giống, vốn và việc làm, tạo ra sự đoàn kết và tương trợ trong cộng đồng Hội Nông dân đã kêu gọi hội viên tham gia xây dựng hạ tầng nông thôn và các công trình phúc lợi xã hội, qua đó phát huy sức mạnh đoàn kết và thực hiện quy chế dân chủ Tính đến nay, cán bộ, hội viên và nông dân toàn tỉnh đã đóng góp hơn 250.000 ngày công lao động, 112 tỷ đồng và 324,1 ha đất cho các công trình hạ tầng phục vụ sản xuất và sinh hoạt của cộng đồng.
2.2.2 Bài học kinh nghiệm từ nghiên cứu sự tham gia của Hội Nông dân trong thực hiện các hoạt động phát triển kinh tế hộ gia đình
Các cấp Hội Nông dân cần chú trọng xác định nhu cầu phát triển của hội viên và thực hiện công tác tuyên truyền, vận động một cách hiệu quả thông qua nhiều hình thức phong phú, sinh động, gần gũi với hội viên và nông dân Điều này sẽ tạo sự đồng thuận cao trong việc tham gia phát triển kinh tế cá nhân và kinh tế hộ gia đình của cán bộ Mục tiêu phát triển kinh tế của hội viên, nông dân cần được coi là tôn chỉ hoạt động của các cấp hội.
Các cấp chính quyền cần phối hợp chặt chẽ với Trung tâm Dạy nghề và hỗ trợ nông dân cấp tỉnh, đồng thời Trạm Khuyến nông huyện cần tích cực đẩy mạnh công tác đào tạo nghề cho nông dân qua nhiều hình thức Việc cụ thể hóa chiến lược và chính sách đào tạo nghề cần được thực hiện một cách thiết thực và hiệu quả, phù hợp với tình hình địa phương.
Ba là, đổi mới mạnh mẽ tổ chức và hoạt động của các cấp Hội nông dân.
Để khai thác và phát huy vai trò của nông dân trong phát triển kinh tế - xã hội và xây dựng nông thôn mới, Hội Nông dân cần kiện toàn tổ chức các cấp, tập trung vào việc xây dựng đội ngũ cán bộ chuyên trách tinh gọn và chất lượng Đồng thời, cần huy động thêm lực lượng tư vấn và cộng tác viên không chuyên Việc đổi mới phương thức hoạt động theo hướng thiết thực và hiệu quả là cần thiết, nhằm khắc phục tình trạng thụ động, hình thức và hành chính hóa.
Để nâng cao đời sống nông dân, cần thực hiện tốt chính sách an sinh xã hội, lồng ghép các chương trình xóa đói, giảm nghèo, đào tạo nghề và giải quyết việc làm Đồng thời, khuyến nông, phòng chống thiên tai và dịch bệnh cũng cần được chú trọng Qua đó, nông dân sẽ có cơ hội tiếp cận các giống cây trồng, vật nuôi có hiệu quả kinh tế cao và học hỏi kiến thức, kinh nghiệm trong tổ chức sản xuất kinh doanh.
Thứ năm, cần tập trung vào việc phát triển kết cấu hạ tầng, đặc biệt là hệ thống đường giao thông tới các thôn, xóm, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc đi lại và giao lưu hàng hóa Cần cung cấp nước sạch phục vụ sinh hoạt và phát triển giáo dục, y tế, văn hóa Trong đó, chú trọng xây dựng hệ thống y tế với các trạm y tế đạt tiêu chuẩn quốc gia, đầy đủ trang thiết bị và nhà ở cho nhân viên y tế Đồng thời, hỗ trợ nông dân có bảo hiểm y tế để họ được tiếp cận các dịch vụ y tế chất lượng cao hơn.