Cơ sở lý luận và thực tiễn về tình hình thực hiện chuyển đổi hợp tác xã theo luật hợp tác xã năm 2012 trong nông nghiệp
Cơ sở lý luận
2.1.1 Khái niệm và đặc trưng của Hợp tác xã theo Luật HTX năm 2012
2.1.1.1 Khái niệm Hợp tác xã
Trong luật hợp tác xã (HTX) của nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế, HTX được định nghĩa là một tổ chức tự trị của những cá nhân tự nguyện hợp tác để đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội và văn hóa Liên minh HTX quốc tế đã mô tả HTX là một mô hình sở hữu và quản lý dân chủ, giúp các thành viên cùng nhau phát triển và hỗ trợ lẫn nhau Định nghĩa này đã được hoàn thiện vào năm 1995, nhấn mạnh vai trò quan trọng của HTX trong việc phục vụ lợi ích cộng đồng.
HTX thể hiện tinh thần tự cứu giúp, tự chịu trách nhiệm, và đề cao sự bình đẳng, công bằng cùng đoàn kết Các xã viên HTX, theo truyền thống của những người sáng lập, tin tưởng vào các giá trị đạo đức như trung thực, cởi mở, trách nhiệm xã hội và sự quan tâm chăm sóc lẫn nhau.
Tổ chức lao động quốc tế (ILO) định nghĩa hợp tác xã (HTX) là một liên kết tự nguyện của những người có chung khó khăn kinh tế, hoạt động trên cơ sở bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ HTX giúp giải quyết các vấn đề chung thông qua sự tự chủ và tự chịu trách nhiệm, đồng thời sử dụng các chức năng kinh doanh để phục vụ lợi ích vật chất và tinh thần của các thành viên.
Theo định nghĩa của Liên minh HTX quốc tế, hợp tác xã (HTX) là tổ chức tự quản của những cá nhân tự nguyện kết hợp để đáp ứng nhu cầu và mong muốn chung về kinh tế, xã hội và văn hóa Họ thực hiện điều này thông qua việc sở hữu và quản lý xí nghiệp một cách dân chủ.
Luật hợp tác xã năm 2003 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể do các thành viên tự nguyện góp vốn và sức lực nhằm phát huy sức mạnh tập thể, thực hiện hiệu quả các hoạt động sản xuất kinh doanh và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần Hợp tác xã hoạt động như một doanh nghiệp có tư cách pháp nhân, tự chủ và chịu trách nhiệm về nghĩa vụ tài chính trong phạm vi vốn điều lệ, vốn tích lũy và các nguồn vốn khác theo quy định của pháp luật, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Luật HTX năm 2012 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, có tư cách pháp nhân, được thành lập bởi ít nhất 07 thành viên tự nguyện Hợp tác xã hoạt động dựa trên nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ, nhằm hỗ trợ lẫn nhau trong sản xuất, kinh doanh và tạo việc làm, đáp ứng nhu cầu chung của các thành viên.
HTX trong lĩnh vực nông nghiệp chính là HTX nông nghiệp được tuân thủ theo Luật HTX sau quá trình đổi mới là Luật HTX năm 1996, 2003 và 2012.
Trong nông nghiệp, hợp tác đóng vai trò quan trọng do sự phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên và tính thời vụ cao Hợp tác giúp tối ưu hóa thời gian, vật lực và tài lực, tạo ra sức mạnh cho người nông dân Có nhiều mô hình hợp tác khác nhau, từ hình thức đổi công, vần công đến hợp tác xã bậc thấp và bậc cao Hợp tác xã, sản phẩm của lịch sử, ngày càng phát triển và đóng góp tích cực cho sự phát triển sản xuất nông nghiệp.
HTX trong nông nghiệp là hình thức cụ thể của kinh tế hợp tác, nơi những nông dân có cùng nhu cầu và nguyện vọng tự nguyện liên kết để phát triển kinh tế và cải thiện đời sống Tổ chức này hoạt động theo các nguyên tắc được quy định bởi pháp luật, cụ thể là Luật HTX năm 1996.
2003 và 2012), có tư cách pháp nhân.
HTX nông nghiệp có những đặc điểm:
Hợp tác xã (HTX) nông nghiệp là tổ chức kinh tế quy tụ nhiều nông dân, những người thường gặp khó khăn về vốn, cơ sở vật chất và trình độ dân trí Hoạt động sản xuất nông nghiệp không chỉ bị chi phối bởi các quy luật kinh tế mà còn chịu ảnh hưởng từ điều kiện tự nhiên Những đặc điểm này có tác động đáng kể đến kết quả hoạt động của HTX nông nghiệp, do đó, cán bộ lãnh đạo và quản lý cần chú trọng tìm kiếm các biện pháp hỗ trợ để thúc đẩy sự phát triển của HTX.
HTX nông nghiệp được chia thành 3 loại hình:
HTX nông nghiệp chuyên ngành là tổ chức kinh tế của các thành viên trong lĩnh vực nông sản thực phẩm như gạo, rau xanh, thịt gia súc, trứng và cá Các thành viên có chung nhu cầu và nguyện vọng hợp tác để mở rộng sản xuất và phát triển kinh tế, nhằm nâng cao đời sống Hợp tác xã hoạt động theo luật HTX và có tư cách pháp nhân, thực hiện chức năng cung cấp dịch vụ “đầu vào” và “đầu ra” cho sản xuất kinh doanh, đồng thời tổ chức sản xuất nhằm gia tăng lợi nhuận cho HTX.
HTX nông nghiệp dịch vụ đơn thuần là tổ chức kinh tế của các hộ nông dân có nhu cầu chung trong sản xuất nông nghiệp, bao gồm trồng trọt, chăn nuôi và thủy sản Các thành viên tự nguyện hợp tác để hỗ trợ lẫn nhau trong sản xuất HTX hoạt động theo luật HTX và có tư cách pháp nhân, thực hiện các dịch vụ thiết yếu như tưới tiêu, bảo vệ thực vật, thú y, bảo vệ đồn điền và cung ứng giống, vật tư phục vụ cho sản xuất nông nghiệp.
HTX nông nghiệp dịch vụ và sản xuất kinh doanh tổng hợp là tổ chức kinh tế bao gồm các thành viên cá nhân, hộ gia đình và pháp nhân, có mục tiêu hợp tác để mở rộng sản xuất, phát triển kinh tế và tăng thu nhập HTX hoạt động theo luật HTX và có tư cách pháp nhân, thực hiện dịch vụ đáp ứng nhu cầu sản xuất và đời sống của thành viên, đồng thời sản xuất kinh doanh theo nhu cầu thị trường nhằm gia tăng lợi nhuận và tích lũy cho tổ chức.
* Nguyên tắc tổ chức, hoạt động của HTX theo Luật HTX năm 2012:
- Tự nguyện gia nhập, thành lập HTX
- HTX kết nạp rộng rãi thành viên
Thành viên là yếu tố cốt lõi và đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của HTX, bao gồm đối tác, khách hàng và thị trường chính Sự phát triển của thành viên không chỉ gia tăng nguồn lực và vốn góp mà còn mở rộng thị trường và các mối quan hệ bạn hàng Điều này tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của HTX trong bối cảnh thị trường và hội nhập quốc tế.
Tất cả các thành viên trong hợp tác xã (HTX) đều có quyền bình đẳng và được biểu quyết ngang nhau, không phụ thuộc vào vốn góp của họ Họ cũng được đảm bảo nhận thông tin đầy đủ, kịp thời và chính xác về các hoạt động sản xuất, kinh doanh, tài chính, phân phối thu nhập và các nội dung khác theo quy định của điều lệ.
- HTX tự chủ, tự chịu trách nhiệm:
Tự chủ và tự chịu trách nhiệm là quyền và nghĩa vụ của hợp tác xã (HTX), liên quan đến việc tổ chức các hoạt động sản xuất và kinh doanh HTX cần đảm bảo chất lượng, hiệu quả và bảo vệ môi trường trong mọi hoạt động của mình, đồng thời phải chịu trách nhiệm trước pháp luật, các thành viên và cộng đồng xã hội.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở một số nước trên thế giới
2.2.1.1 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Mỹ
Từ đầu thế kỷ 20, các hợp tác xã (HTX) được thành lập bởi các chủ trại nhằm mục đích buôn bán và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp Các HTX nông nghiệp chủ yếu được phân thành ba loại: HTX tiêu thụ, HTX cung ứng và HTX chuyên cung cấp dịch vụ sản xuất.
Trong các HTX tiêu thụ, trên 50% giá trị chu chuyển hàng hoá là do việc bán các sản phẩm nông nghiệp
Các hợp tác xã (HTX) cung ứng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp hạt giống, phân bón, nhiên liệu, vật liệu xây dựng và các hàng hóa khác cho các chủ nông trại, chiếm khoảng 31% tổng giá trị chu chuyển hàng hóa trong lĩnh vực nông nghiệp.
Nhiều hợp tác xã (HTX) hiện nay chuyên môn hóa theo các ngành như ngũ cốc, sữa, rau quả và bông Đặc biệt, số lượng HTX sản xuất ngũ cốc rất lớn, trong đó có nhiều HTX ngũ cốc địa phương Hiện tại, 80% HTX địa phương có cổ phần trong các HTX khu vực hoặc các liên hiệp HTX.
HTX được thành lập nhằm phục vụ nhu cầu của các thành viên, với mục tiêu chính là mang lại lợi ích cho xã viên thay vì lợi nhuận cho nhà đầu tư Sự chú trọng vào quyền lợi của thành viên là điểm khác biệt cơ bản giữa HTX và các công ty thương mại (Đào Xuân Cần, 2012).
2.2.1.2 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Thái Lan
HTX (Hợp tác xã) đã phát triển mạnh mẽ tại Thái Lan, đóng góp vào sự phát triển kinh tế của quốc gia Trong số 1.797 HTX nông nghiệp, chiếm 52,1%, chúng đóng vai trò chủ đạo trong phong trào HTX HTX nông nghiệp hiện nay cung cấp dịch vụ đầu vào và đầu ra cho sản xuất nông nghiệp của các hộ nông dân, trong đó kinh doanh thóc gạo là hoạt động chính Hệ thống HTX nông nghiệp ở Thái Lan được chia thành ba cấp: HTX cơ sở (xã, huyện), liên hiệp HTX tỉnh và liên đoàn HTX quốc gia.
HTX nông nghiệp ở Thái Lan được hình thành từ sự tự nguyện liên kết của các nông dân cá thể, với hoạt động đa dạng trong nhiều lĩnh vực khác nhau.
- Cho thành viên vay tín dụng.
- Nhận tiền gửi tiết kiệm của thành viên.
- Thu mua nông sản cho thành viên để kinh doanh.
- Cung ứng vật tư máy móc nông nghiệp, hạt giống cho thành viên.
HTX nông nghiệp và HTX tín dụng là hai mô hình hợp tác xã tiêu biểu tại Thái Lan, được thành lập để đáp ứng nhu cầu vay vốn, gửi tiết kiệm, tiêu thụ sản phẩm và hỗ trợ phát triển nông nghiệp Chính phủ Thái Lan đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ như chính sách giá và tín dụng nhằm khuyến khích nông dân phát triển sản xuất và thúc đẩy xuất khẩu Sự hỗ trợ này đã giúp HTX nông nghiệp cung cấp cho các thành viên vay vốn với lãi suất thấp và thời hạn ưu đãi, góp phần vào sự phát triển bền vững của khu vực HTX.
2.2.2 Kinh nghiệm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở Việt Nam
2.2.2.1 Quá trình hình thành và phát triển Hợp tác xã nông nghiệp ở Việt Nam
* Tình hình phát triển HTX nông nghiệp giai đoạn 1987 - 1996
Giai đoạn 1987 - 1996, kinh tế tập thể và kinh tế nhà nước là hình thức kinh tế chủ đạo, nhưng cũng là thời kỳ khó khăn nhất cho sự phát triển của hợp tác xã (HTX) tại Việt Nam Số lượng HTX giảm mạnh, phản ánh những thay đổi chính sách và sự yếu kém của nhiều HTX, đồng thời cho thấy sự phát triển vượt quá yêu cầu về số lượng trước 1986 Từ năm 1986, Việt Nam chuyển từ cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chú trọng khuyến khích phát triển kinh tế hộ và tư nhân, dẫn đến việc giảm dần vai trò và lợi thế của HTX, đồng thời bộc lộ những yếu điểm của chúng.
Sự suy thoái của các hợp tác xã (HTX) trong giai đoạn 1987 - 1996 cho thấy hệ thống HTX đã trở nên lỗi thời, không còn phù hợp với nguyên tắc cơ bản như tự nguyện, tự chủ và dân chủ được thiết lập trước năm 1986 trong bối cảnh kinh tế thị trường Hơn nữa, để tồn tại và phát triển bền vững, các HTX cần được thành lập dựa trên nhu cầu chung của các thành viên, thay vì bị áp đặt bởi các cơ quan chính quyền.
* Tình hình phát triển HTX nông nghiệp giai đoạn 1997 - 2003
Giai đoạn 1997 - 2003, kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể, đặc biệt là các hợp tác xã (HTX), đóng vai trò then chốt trong nền kinh tế đa thành phần Thực hiện chuyển đổi từ mô hình HTX cũ sang mô hình mới theo Nghị quyết số 13 - NQ/TW, giai đoạn này chứng kiến sự phát triển và thách thức của HTX Việc giải thể nhiều HTX cho thấy tầm quan trọng của nguyên tắc tự nguyện, tự chủ và minh bạch trong hoạt động Sự ra đời của các HTX mới khẳng định khả năng tồn tại và phát triển trong thị trường, đặc biệt ở vùng nông thôn khó khăn Điều này nhấn mạnh rằng các HTX không tự nguyện và thiếu khả năng tự chủ sẽ gặp khó khăn trong bối cảnh kinh tế thị trường, trong khi sự phát triển của HTX tại khu vực nông thôn cần được ưu tiên để hỗ trợ người dân gặp khó khăn.
* Tình hình phát triển, thực hiện mô hình HTX nông nghiệp giai đoạn từ năm
Từ năm 2004 đến nay, kinh tế hợp tác xã (HTX) đã phục hồi mạnh mẽ cả về số lượng lẫn chất lượng, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp Các HTX nông nghiệp đã tái cấu trúc hoạt động sản xuất gắn với kinh tế hộ qua dịch vụ hỗ trợ như thủy lợi, làm đất, bảo vệ thực vật, và cung ứng vật tư kỹ thuật Nhiều HTX đã thành công trong việc tiêu thụ nông sản cho thành viên, đồng thời mở rộng sang các ngành nghề sản xuất công nghiệp và thương mại dịch vụ khác Sự hợp tác giữa các HTX và các hộ thành viên đã tạo ra mối liên kết kinh tế vững chắc, giúp nhiều hộ phát triển sản xuất, cải thiện thu nhập và đời sống, góp phần vào công cuộc xóa đói giảm nghèo và xây dựng nông thôn mới.
2.2.2.2 Chủ trương của Đảng và nhà nước về phát triển hợp tác xã nông nghiệp
Năm 1945, sau cách mạng tháng Tám, phong trào hợp tác xã (HTX) ở Việt Nam được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ chú trọng phát triển Trong thư gửi đến điền chủ nông gia vào ngày 11 tháng 4 năm 1956, Chủ tịch nhấn mạnh rằng Việt Nam là một quốc gia nông nghiệp, với nền kinh tế dựa vào canh nông Chính phủ kỳ vọng vào nông dân và nông nghiệp để xây dựng đất nước, khẳng định rằng sự giàu có của nông dân chính là sự thịnh vượng của đất nước, và để nông nghiệp phát triển, cần thiết phải có HTX.
Trong thời kỳ Đổi mới, Đảng đã đưa ra nhiều chủ trương về tổ chức hợp tác xã (HTX), với Nghị quyết số 10-NQ/TW khẳng định rằng HTX là tổ chức kinh tế tự nguyện của nông dân, hoạt động theo nguyên tắc tự quản lý và tự chịu trách nhiệm HTX có tư cách pháp nhân và bình đẳng trước pháp luật, cần phải dân chủ hóa và công khai hóa quản lý, đồng thời phát huy quyền lực của đại hội thành viên để đảm bảo sự tham gia thực sự của các thành viên vào quản lý sản xuất, kinh doanh.
Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18 tháng 3 năm 2002, tại hội nghị lần thứ năm của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX, nhấn mạnh việc tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
Kinh tế tập thể, với sự đa dạng trong các hình thức hợp tác, chủ yếu tập trung vào hợp tác xã, dựa trên sở hữu của các thành viên và sở hữu chung Nó kết nối rộng rãi những người lao động, hộ sản xuất, kinh doanh, cùng với các doanh nghiệp nhỏ và vừa thuộc nhiều thành phần kinh tế, không bị giới hạn về quy mô, lĩnh vực hay địa bàn hoạt động.